ادبیات فارسی
سال:1387 | دوره:5 | شماره:18 |تعداد مقالات:11

«کوه» که یکی از پدیده های عالم طبیعت به شمار می آید در گفتار حاضر از دو زاویه مورد بحث و بررسی قرار می گیرد: یکی، اینکه جولانگاه پر گشودن تخیل و شعور است؛ اما نه در ظاهر امر که خاموش می نماید و گنگ و ایستا؛ بلکه در سیری شعوری به اعماق آن که زنده است و متحرک و پویا، همنشین و همدم و هم سخن، مخاطب و متکلم، که هنرمند در شخصیت وی ذوب می شود و او در شخصیت هنرمند.دیگری، تحلیل و بررسی و مقایسه و نقد ره آورد این سیر شعوری و تخیلی است در وصفی وجدانی، از دو شاعر بلندمرتبه نسبت به کوه.

فردوسی، حکیم بزرگ با دانش سرشار و تیزهوشی و هنرمندی، داستانهای باستان را از دیدگاه های گوناگون بررسی کرد و آنچه جنبه حماسی داشت، برگزید. و دیگر داستانها را که حماسی نبودند یا ضدحماسی بودند کنار نهاد اما دیگران گمان بردند که فردوسی فرصت منظوم ساختن این داستانها را نیافته و بدین ترتیب اقدام به نظم این گونه داستانها نمودند، از جمله این داستانها، بهمن نامه است سروده ایرانشاه بن ابی الخیر که داستانی ضدحماسی است.

در میان خیل شاعران گذشته پارسی زبان، به کمتر شاعری بر می خوریم که دست از جان بشوید و در مقابل پادشاهان و قدرتمندان -چه آشکارا و چه به زبان حکایت و رمز- حرف حق بگوید و بلندی همت را در مقابل خوان پرنعمت آنان دوتا و دوتو نکند، در این میان بعضی از عارفان، با تکیه بر قدرت لایزالی یگانه معشوق ازلی، چه از زبان خود یا با گفتار طبقات پایین جامعه و یا از قول دیوانگان عاقل، تازیانه انتقاد را بر گرده این قدرتمندان می کوبند، شعر این گونه شاعران است که می تواند لقب «تازیانه سلوک» بگیرد.یکی از این شاعران عارف، عطار نیشابوری است، که «سلطانی» جز آن «سلطان حقیقی» نمی شناسد و «شاهی» جز «پادشاه ازلی» نمی داند.عطار، از سویی لوازم و خلق و خوی پادشاه عادل را بیان می کند و از جهت دیگر، از زبان توده مردم آنها را می نکوهد و گاه پند و اندرز می دهد، و گاه با خشم در مقابل آنان می ایستد و حق گویی می کند.این مقاله بحثی جستجوگرانه درباره قدرت ستیزی عطار نیشابوری است.

شاهنامه که بی گمان از آثار گران سنگ ادبیات پارسی و در شمار بزرگ ترین آثار حماسی بشری است، بیش از هزار سال پیش به همت والا و کلک هنرآفرین استاد فرزانه توس روشنی بخش گستره ادبیات جهان گشت. از بد روزگار، از هنگام درگذشت فردوسی تا بیش از دویست یا دویست و پنجاه سال پس از آن، هیچ آگاهی روشنی از سرنوشت دست نوشته های این کتاب در دست نیست.کهن ترین دست نویس شاهنامه به تاریخ 614 ق. نزدیک به دویست سال پس از روزگار فردوسی، از آن کتابخانه فلورانس ایتالیاست که تنها نیمی از شاهنامه را دربر می گیرد. اما کامل ترین و کهن ترین شاهنامه به تاریخ 675 ق. در کتابخانه موزه بریتانیا در لندن نگهداری می شود.افزون بر این، دست نویس های بسیار دیگری از شاهنامه در کتابخانه های سراسر گیتی پراکنده است. از روی کهن ترین دست نوشته ها، یعنی فلورانس و لندن اکنون دو چاپ در اختیار ماست که با نزدیک به بیست دست نویس دیگر برابری شده، و در آن ناهماهنگی های فراوانی در بیت های شاهنامه به چشم می خورد که دانسته نیست کدام اصالت دارد و کدام از اصالت به دور است.از آنجا که بررسی موسیقایی بودن شعر بر پایه قافیه و ردیف به ویژه در قالب مثنوی بسیار حساس و تعیین کننده است و چنانچه قافیه بیت مختل یا ناهمگن باشد به خوبی دریافت می شود، این نکته می تواند میزانی برای سنجش هنر شاعری و توان سخن پردازی شاعر باشد. در این نوشته کوشیده شده است هنر شاعری فردوسی از این دیدگاه مورد بررسی قرار گیرد، باشد که راهی به سوی بازشناخت بیت های سره از ناسره تا اندازه ای گشوده شود.به مردی هنر در هنر ساخته            خرد از هنرها برافراخته        «شاهنامه 177.1 م»

«اگزیستانسیالیسم» جریانی فکری فلسفی است که انسان را محور هستی می داند و از این لحاظ نوعی «اومانیسم» است. این مقاله به بررسی بخش هایی از شاهنامه از منظر فلسفه اگزیستانسیالیسم سارتر می پردازد؛ فلسفه ای که معتقد به «اصالت بشر» است.فلسفه «اصالت بشر» سارتر شاهنامه را که صحنه نبرد خیر و شر و اهورا و اهریمن است و بشر تنها، تماشاگر این نبرد به چالش می کشد و این دو نیرو را درهم می شکند و قدرت سوم و برتری را که «انسان» است، بر سر کار می آورد. فلسفه سارتر شاهنامه ای را که کوشش آدمی را در سرنوشت خود بی تاثیر می داند و انسان را چونان بازیچه ای در دست سرنوشت می انگارد، مردود می داند. او «انسان» را تنها سازنده سرنوشت خود می داند. در فلسفه سارتر، هیچ کس «قهرمان» یا « زبون» (ضدقهرمان) زاده نمی شود اما در شاهنامه همه قهرمانان، قهرمان و همه زبونان، زبون زاده می شوند. «انتخاب» و «دلهره» از کلمات کلیدی فلسفه سارتر است. سارتر، قهرمانان داستانهای خود را همیشه در موقعیت «انتخاب» و «دلهره» قرار می دهد. موقعیتی که قهرمانان شاهنامه بارها و بارها -در داستانهایی چون رستم و سهراب، رستم و اسفندیار، سیاووش و ...- در آن قرار گرفته اند. به طور کلی فلسفه سارتر در اصول خود با شاهنامه مخالف است و در برخی جزییات همگام با آن.

داستان عشق لیلی و مجنون از جمله منظومه های غنایی ادب فارسی است که از دیرباز مورد اقبال نویسندگان و شعرای فارسی زبان و غیرفارسی زبان قرار گرفته است، تا جایی که بیش از 70 مثنوی به تقلید از مثنوی لیلی و مجنون سروده اند که بسیاری از آن ها تا حد زیادی در راستای مثنوی لیلی و مجنون نظامی است. نظامی نیز در سرودن مثنوی خود بهره مند از منابع عربی داستان می باشد. آنچه بعدها فکر و ذهن افراد زیادی را به خود مشغول کرده است، هویت تاریخی یا داستانی بودن لیلی و مجنون است. بسیاری از محققین حوادث و شخصیت های داستان را زاده تصور و خیال شاعران و نویسندگان عرب دانسته اند. برخی دیگر نیز بر هویت تاریخی داستان، پای فشرده اند. این دوگانگی ما را بر آن داشت تا در تحقیقی جامع، به بررسی این مهم بپردازیم و داستان لیلی و مجنون را از نظر تاریخی ریشه یابی کنیم. در آغاز با بهره مندی از منابع معتبر از جمله: «الاغانی»، «مصارع العشاق»، «تزیین الاسواق» و «دیوان شعر قیس بن ملوح» ضمن آشنایی کامل با داستان عشق این دو دلداده با برخی از شخصیت های داستان و اماکن مطرح شده در داستان آشنا شدیم. ابتدا موقعیت جغرافیایی حوادث داستان را مشخص کرده، سپس درصدد کشف هویت تاریخی شخصیتهای داستان برآمدیم. امیدوار بودیم که با مشخص شدن هویت تاریخی این افراد، قهرمانان اصلی داستان یعنی لیلی و مجنون نیز هویت تاریخی یابند. بدین ترتیب توجه خود را معطوف به افرادی کردیم که نقش اساسی در شکل گیری داستان داشته اند. نظیر نوفل بن مساحق، عبدالرحمن بن عوف، کثیر و ... با کشف هویت تاریخی این افراد، درصدد تعیین هویت لیلی و مجنون برآمدیم و ضمن جمع بندی نظرات به این نتیجه رسیدیم که لیلی و مجنون هویتی تاریخی دارند و در حدود اواخر قرن اول هجری می زیسته اند.

در این مقاله، موسیقی شعر فروغ فرخزاد، با نگاهی سبک شناسانه مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به اینکه طبیعی بودن، جزء مولفه های اساسی در همه عناصر شعری اوست موسیقی نیز در بافتی کاملا طبیعی و حسی ارایه شده که در این نوشتار برجستگی و تمایز وزن شخصی (موسیقی بیرونی) شعر او و نیز به نقش قافیه و ردیف به عنوان ارکان موسیقی کناری و برجستگی خاص موسیقی درونی، علی الخصوص تکرار در همه سطوح، پرداخته شده است.

توجه به مضامین معرفتی و حکمی و بهره گیری از نکته های اخلاقی در رفتارهای فردی و اجتماعی، از جمله وسایل مطمئنی است که فرد را به مرتبه کمال، رهنمون می گرداند. این حقیقت به عنوان یک رسالت، بسیاری از سخنوران و نویسندگان عرصه ادب فارسی را بر آن داشته تا پرداختن به مقوله حکمت عملی و اخلاق را مورد توجه خویش قرار دهند.عبدالرحمان جامی نیز از جمله سخنوران و نویسندگانی است که با رویکردی ویژه بدین مهم پرداخته است. در این میان مثنوی هفت اورنگ عارف جام در کنار بسیاری از قابلیت هایش، به مضامین و اندیشه های حکمی و اخلاقی نیز آراسته گردیده که در این نوشتار به اختصار بدان پرداخته شده است.

به نظر می رسد مباحث و مطالعات تجربه دینی و عرفانی بیشتر در چنبره مباحث محتوایی گرفتار و محصور مانده است؛ حال آن که یکی از اصلی ترین راههای رسیدن به درونمایه و ماهیت این نوع تجارب، از رهگذر توجه دقیق و موی شکافانه به زبان آن میسر است. ضرورت این امر در دنیای کنونی که زبان به مساله کانونی متفکران بدل شده، امری اجتناب ناپذیر است.تجربه دینی و عرفانی تجربه ای ناآشنا و غریب، استحاله ای عظیم در نحوه نگرش به خدا، جهان و انسان است که لاجرم زبان را به پهنه جدید و غریبی وارد می سازد و تفاوتی ماهوی بین زبان عرفانی با سایر زبانها ایجاد می کند.عرفان پژوهانی چون استیس، ویلیام جیمز و اتو برای تجربه عرفانی اوصاف و خصایصی برشمرده اند. اما آنچه در صورت بندی خصایص و اوصاف تجربه عرفانی در نسبت با زبان مهمتر به شمار می رود، عبارتند از: بیان ناپذیری، متناقض نمایی و هنری بودن زبان در تجربه عرفانی.هدف این نوشتار که در ضمن ادبیات عرفانی فارسی را نیز به استشهاد می گیرد، بررسی همین ویژگیهاست.

حکایت نغز و دلپذیر شیخ صنعان که یکی از داستان های رمزی و تمثیلی منطق الطیر، اثر عارف بزرگ قرن ششم و اوایل قرن هفتم عطار نیشابوری (537 - 627 ق) است؛ چه به لحاظ ماهیت و چه از دیدگاه شیوه سلوک، شباهتی تام به ماجرای دیدار مولانا و شمس دارد. نگارنده بر آن است تا این وجوه شباهت را در سرگذشت آن دو باز نماید.عشق و دلدادگی، محور اصلی این شباهت است و در هر دو ماجرا، عشق مهم ترین شیوه سلوکی است که عاشق پاک باز در کسب آن قمار می کند. از وجوه دیگر این تشابه می توان به ملاقات به ظاهر غیرمنتظره مولانا و شمس و از سوی دیگر شیخ و ترسازاده اشاره کرد؛ که برای هر دو زندگی تازه ای رقم می زند و خلوت ملاقات آغازین، هر دو را از دوستی هایی که مانع عروج و سلوک بوده، رهایی می بخشد و در این هم نشینی وارد دنیایی می شوند که از دنیای مریدان و اطرافیان بسیار فاصله دارد و در نزد آن غریبه ها مشق عشق می کنند و همه چیزهایی را که تا آن روز در اثر زهد و مجاهدت کسب کرده بودند یک باره فراموش می کنند (درس، وعظ، جاه، شهرت و حتی وقار و هیبت). بروز و ظهور عشق در وجود مولانا و شیخ یک طغیان عظیم و مقاومت ناپذیر روح بود بر ضد عقل و آداب مصلحت جویی های عاقلانه.قرار گرفتن مولانا و شیخ در برابر خواست های غافل گیرانه و غیرقابل قبول شمس (زن خوب روی، پسری شاهد و سبوی شراب) و ترسازاده (سجده بر بت، قرآن سوزی، خمرنوشی، دیده از ایمان دوختن و خوک چرانی) آخرین ندبی بود که مولانا و شیخ را به عذرا رسانید. سرانجام پس از کام روایی دیری نکشید که دوران فراق آغاز گردید تا این دو عارف بزرگ در انس عاشقانه ای که ممکن بود حجاب راه شود، باقی نمانند و از مقام تبتل که رهایی از جاه و حشمت فقیهانه بود، فراتر روند و عروج خود را ادامه دهند.به هر روی این دو ماجرا، عرفان عاشقانه را در برابر تصوف عابدانه و زاهدانه مستقیم ترین و اصیل ترین راه وصول به حقیقت می داند و عشق را برترین شیوه سلوک.