زبان و ادب فارسی
سال:1389 | دوره:1 | شماره:3 |تعداد مقالات:9

چالش های اقتصادی همیشه بستر مناسب برای ایجاد تغییر و تحولات اجتماعی بوده است. در این میان نویسندگانی که خود را جزیی از مردم و حرکت های اجتماعی می دانند، با ثبت و گاهی اوقات نقد این تحولات، رسالت و هویت اجتماعی خود را حفظ می کنند. نکته قابل توجه در بررسی رابطه بین ادبیات و جامعه وجود تشابهاتی است که در آن نویسندگان مختلف با ملیت های متفاوت نگرش ادبی مشابهی به بعضی از این تحولات اجتماعی نشان داده اند. برای مثال انقلاب سفید و اصلاحات اراضی در ایران و پیامدهای نافرجام آن از چشم تیزبین محمود دولت آبادی رمان نویس معاصر ایرانی پنهان نمانده و در رمان جای خالی سلوچ تصویری واقع گرایانه از پیامدهای پنهان از چشم این تحول سیاسی - اقتصادی ارائه نموده است. در سوی دیگر جان اشتاین بک نویسنده شهیر آمریکایی و برنده جایزه نوبل ادبی در دوره ای حساس از تاریخ آمریکا به نام دوره رکود بزرگ رمانی به نام خوشه های خشم را به نگارش درآورده که جاودانه ترین ثبت ادبی از این واقعه سیاسی - اجتماعی به شمار می رود. تشابهات سیاسی، اجتماعی و بیشتر از همه اقتصادی این دو واقعه، دوره رکود بزرگ و انقلاب سفید، بر وجود ناخودآگاه جمعی برای نگارش رمان های اجتماعی نزد بزرگان ادبیات کشورهای مختلف صحه می گذارد. در این مقاله سعی شده با بررسی اجمالی وجوه مشترک اجتماعی و سیاسی این دو واقعه تشابهات سبکی و درونمایه ای در دو رمان جای خالی سلوچ و خوشه های خشم با استفاده از شیوه نقد مارکسیستی مورد کنکاش و برسی قرار گیرد. در این تحقیق همچنین، درونمایه های مشترک، شباهت شخصیت ها در سطوح مختلف اجتماعی و تاثیر تحولات بر تغییر ساختار اجتماعی حاکم بر جامعه مورد نقد و بررسی قرار گرفته تا رویکرد یکسان نویسندگان به یک واقعه اجتماعی و نقش ادبیات در بستر این رخدادها در دو فرهنگ متفاوت نشان داده شود.

ایمان محور اساسی تمام ادیان الاهی و مهمترین موضوعی است که الاهیون تفسیرها و برداشت های گوناگونی از آن را با توجه به نگرش فکری خود ارائه کرده اند. علاوه بر آنکه ایمان در اسلام با سایر ملت ها و آیین ها معنای متفاوتی دارد، در میان ملل و نحل اسلامی نیز معانی و تفسیرهای گوناگونی از ایمان شده است. هر یک از فرقه ها و گروه های اسلامی با توجه به برخی آیات قرآن و برداشت آنها از آن آیات، نظری ارائه کرده اند که با نظر و برداشت دیگران متفاوت است. عرفا نیز به مسایل کلامی از جمله ایمان پرداخته اند اما دید و نگاه عارفان به مسایل کلامی نسبت به متکلمان متفاوت است. بدیهی است هر قدر «نگاه هنری به الاهیات و دین» پررنگ تر باشد طرح مسایل کلامی هم، رنگ متفاوتی به خود خواهد گرفت.نگارنده در این مقاله ضمن برشمردن آیات مختلف در مورد ایمان و اشاره به نظر متکلمان اسلامی، رای و نظر عارفان، به ویژه مولانا جلال الدین محمد بلخی را مورد واکاوی و بررسی قرار داده است.

اقبال لاهوری متفکر و عارف پاکستانی به ایران و عارفان ایرانی عشق می ورزید و رهایی مسلمانان را در برگشت به سنن اسلامی می دانست اما پاره ای از اندیشه های عرفان اسلامی را نیازمند به بازنگری می دید او به مولانا جلال الدین رومی ارادت خاصی داشت، شیخ محمود شبستری مورد توجه او بود و به آثار او از جمله «گلشن راز» عنایت خاصی داشت و سوالات امیرحسینی هروی را مهم می دانست بنابراین کوشید که خود نیز با توجه به برداشت و تفسیری که از آنها دارد بدانان پاسخ دهد لذا «گلشن راز جدید» را سرود و به بعضی از مفاهیم عرفانی فلسفی کتاب «گلشن راز» از جمله فکر و دامنه آن، ممکن و واجب، وحدت وجود، قدیم و حدث به گونه ای نو نگریست و راه پیشرفت ملل اسلامی را در برگشت به «خودی» می دانست؛ در این مقاله کوشیده ایم که به تفاوت دیدگاه های این دو اندیشمند بزرگ اسلامی توجه کنیم و آنها را نشان دهیم.

در همه فرهنگ های فارسی اعم از فرهنگ های عمومی و یا فرهنگ لغات و تعبیرات خاص یک اثر یا واژگان و اصطلاحات یک شاعر و نویسنده، و حتی در شرح هایی که بر برخی از متون کهن نظم و نثر نوشته شده، ترکیب کنایی «از بن دندان» را به معنی «از صمیم دل، از دل و جان، و از روی میل و رغبت» پنداشته اند؛ یعنی در حقیقت تنها به یک وجه از معنای آن توجه کرده اند. از آن جا که این مفهوم با توجه به بافت جمله و انسجام معنایی در برخی بیت ها و عبارت های شرح شده، درست به نظر نمی رسید، به بررسی و استخراج نمونه هایی مختلف از متون نظم و نثر کهن پرداخته شد. نتیجه حاصل شده از این پژوهش تبیین می کند که باید ترکیب کنایی مزبور را در عداد «اضداد» زبان فارسی به شمار آورد؛ زیرا در شاهد مثال ها و نمونه های گردآوری شده بر خلاف معنای غالب و رایج این ترکیب - با مفهومی متضاد مواجه می شویم که از دید فرهنگ نویسان و شارحان متون پنهان مانده است. در این کاربرد معنایی دوگانه، ترکیب کنایی «از بن دندان» به مفهوم «انجام کاری از روی اضطرار و ناچاری یا از سر طوع و تسلیم» به کار رفته است. این ترکیب از دیدگاه دستوری و نقشی می تواند در حکم «قیدواره یا متمم قیدی و گروه حرف اضافه ای» به شمار آید.

ابوعبداله جعفربن محمد رودکی سمرقندی، از پارسی گویان نامور و استاد شاعران زبان فارسی است که علاوه بر فضل تقدم، شاعری سخت پرکار بوده است. متاسفانه از آن همه شعری که بدو نسبت داده اند بیش از هزار بیت برجای نمانده است، که با بررسی و پژوهش در اوزان این مقدار از شعر وی نیز می توان قدرت و توانایی آن استاد بزرگ را در فن شاعری دریافت. در این مقاله ویژگی های عروضی و وزنی اشعار رودکی در چهار بخش بررسی شده است و با پژوهشی علمی و کاربردی نتایج بدست آمده نیز بیان شده است.

شیخ حسن مولاناباد، نویسنده، شاعر و عارف گمنام کردستان در اواخر حکومت صفویان (1073-1136 ه ق)، است که متاسفانه تا زمان حال هیچ گونه تحقیق و پژوهش علمی بر آثار و جنبه های مختلف زندگی ایشان صورت نگرفته است و می رود با ادامه این روند، خدمات علمی، ادبی و دینی ایشان به فراموشی سپرده شود. در حالی که شیخ حسن تاثیرات اجتماعی فراوانی بر مردم در عصر خود و بعد از آن داشته است. در این تحقیق سعی شده است نمایی از زندگی، تحصیلات، آثار علمی و عرفانی او، روشن و مشخص شود.

شعر قلندری یکی از شاخه های شعر عرفانی است که ظهور رسمی آن با شعر سنایی است. از آن پس دامنه گستره آن، چنان است که حتی در شعر شاعرانی چون خاقانی و انوری هم مفاهیم قلندری دیده می شود. بررسی غزل سنایی و عطار به عنوان برجسته ترین نمونه های شعر قلندری، شاخصه های اصلی اندیشه های قلندری را به دست می دهد، چنان که از این بررسی می توان به شخصیت این شاعران و نیز زبان شعر قلندری رسید. ملاحظه این معانی که نتیجه کندوکاوی جدی در این حوزه است، خود به خود درجه تقلیدی بودن سخن بعضی از گویندگان قرن هشتم را نشان خواهد داد.

بخش مهمی از تاثیر شعر، وابسته به موسیقی کلمه و لفظ هاست. آنچه که موجب ایجاد موسیقی در زبان شعر می گردد، «تکرار» است. گروه موسیقایی، عواملی از جمله وزن، قافیه و ردیف می باشد، که زبان ادبی را از زبان معمول و هنجار به یاری آهنگ و توازن جدا می سازد. سیمین بهبهانی، حسین منزوی و محمدعلی بهمنی از غزل سرایان به نام معاصر هستند، که در وزن غزل نو تحولات بنیادینی ایجاد نمودند. این پژوهش بر آن است، تا علاوه بر گروه موسیقایی در غزل نو، تغییر و تحولات مذکور را با تکیه بر اشعار این غزل سرایان، مورد بررسی قرار دهد.