مرمت و معماری ایران
سال:1393 | دوره:4 | شماره:7 |تعداد مقالات:9

خانه های تاریخی ایران بر اساس شیوه زندگی، منش و اعتقادات، دانش و هنری که مبتنیبر هویت اسلامی ایرانی است، بنا شده اند. حفاظت از آن ها به منزله پاسداشت هویت ملی بوده و آگاهی از مقدار منفعت اجتماعی شان، مبنایی برای میزان تسهیلات لازم به منظور حفاظت از این عناصر ارزشمند است. از آنجایی که ارزیابی منفعت اجتماعی هر کالا یا خدمتی نیازمند ارزش گذاری اقتصادی آن است، هدف این نوشتار نیز ارزش گذاری اقتصادی خانه های باارزش تاریخی برای آگاهی از میزان منفعت اجتماعی آنهاست. شایان یادآوری است که هدف این پژوهش در زمره اهداف پژوهش های کاربردی، روش آن در دسته پژوهش های پیمایشی و محدوده مطالعاتی آن، محله تاریخی جلفای اصفهان است. بنابر آنچه بیان شد، نگارندگان در مقاله حاضر درصدد پاسخگویی به این سوال ها هستند که ارزش اقتصادی خانه های تاریخی محله جلفا چه مقدار است و چه عواملی بر تمایل به پرداخت شهروندان برای خرید خانه های تاریخی اثر می گذارد. از این رو، ارزش گذاری خانه های تاریخی بر اساس مفهوم تمایل به پرداخت مردم، با استفاده از روش ارزش گذاری مشروط انجام شد. نتایج به دست آمده بیانگر این بود که 90 درصد شهروندان به خانه های تاریخی علاقه مند بودند و بیش از 70 درصد آن ها ابراز کردند که در صورت توان مالی، تمایل به خرید خانه هایی تاریخی در محدوده مطالعاتی دارند. ضمن اینکه، متوسط ارزش خانه های تاریخی این محدوده را در مقایسه با املاک غیرتاریخی مجاور، 4.7 درصد بیشتر ارزیابی کردند. بدین معنی که ارزش کمی شده منفعت اجتماعی خانه های تاریخی، 4.7 درصد بیشتر از ارزش مالی آن ها در شرایط غیرتاریخی است. بر اساس نتایج برآورد مدل رگرسیونی پژوهش، به احتمال 99 درصد متغیرهای بعد خانوار و شغل افراد، بر تمایل به پرداخت شهروندان برای خرید خانه های باارزش تاریخی تاثیرگذار هستند.

مطالعه روی نسخ خطی قدیمی شامل شناسایی بستر، مرکب و رنگدانه های مورد استفاده در آن ها همچنین شیوه های درمان، نمایش و نگهداری این آثار، از موضوعاتی است که همواره ذهن پژوهشگران این حوزه را به خود مشغول داشته است. از همین رو در پژوهش حاضر، این چنین مطالعاتی روی یکی از قدیمی ترین مجموعه دست نوشته های قرآنی که شامل پانزده برگ است، انجام شده است. این مجموعه از داخل دیوار بنایی در مهریز یزد به دست آمده که بر اساس رسم الخطی که دارد متعلق به سده های سوم و چهارم ه. ق. دانسته شده است. پس از بررسی این مجموعه در زیر نور فرابنفش نوع بستر، مرکب سیاه و رنگدانه های قرمز و سبز موجود در آن، با استفاده از روش های دستگاهی شناسایی گردیدند. به علت محدودیت در میزان نمونه ها، برای آنالیز از روش های دستگاهی غیرتخریبی یا روش هایی که به حداقل نمونه نیاز دارند، استفاده شد. بدین منظور، روش های طیف سنجی زیرقرمز تبدیل فوریه FTIR و میکروسکوپ الکترونی روبشی مجهز به آنالیز پاشندگی اشعه ایکس SEM-EDX، به کار گرفته شدند.در پایان، نتایج مطالعات آزمایشگاهی نشان داد که بستر دست نوشته ها، پوست است. همچنین تجزیه شیمیایی مرکب ها نشانگر این بود که در ترکیب برخی از مرکب های قرمز، ترکیبات جیوه (شنگرف) به کار رفته و تعدادی از آن ها نیز دارای ترکیبات آلی یا آهن هستند. مرکب سبز دارای ترکیبات مس و در مرکب سیاه عناصری مانند آهن و کربن به کار رفته است. پس از انجام مطالعات آزمایشگاهی و بررسی عوامل آسیب رسان، مراحل حفاظت، مرمت و نگهداری این قطعات پوست نوشت قرآنی نیز انجام گردید.

در قرن نوزدهم میلادی، حفاظت به معنای حفظ حقیقت اثر و آشکارسازی آن و در دوره های بعد به معانی دیگری چون تسهیل کننده عمل خوانش، تعریف شد. حفاظت، در هر یک از این تعاریف و معانی چه آشکارسازی و چه تسهیل عمل خوانش، به فهم و تفسیر اثر باز می گردد. توجه به جنبه های غیرمادی اثر در کنار جنبه های مادی باعث می شود تا درک معانی و خوانش آن ها، جنبه های دیگر فهم و دریافت را روشن سازند. بنا بر آنچه بیان شد، پرسش بنیادین پژوهش حاضر این است که چه رابطه ای میان رهیافت های فهم و دریافت اثر هنری و نظریات حفاظت وجود دارد. همچنین، آیا می توان گفت وظیفه حفاظت گر در لحظه حفاظت تفسیر اثر است و بر مبنای آن، مراحل بعدی حفاظت شکل می گیرد. بدین منظور در این پژوهش تلاش شده تا با بررسی نظریات حفاظت و رهیافت های هرمنوتیک و دریافت اثر، وجوه مشترک آن ها بررسی شود. همچنین، نشان داده شود که لحظه حفاظت همان لحظه درک و شناخت اثر است و این معرفت به دست نمی آید مگر اینکه حفاظت گر همچون مفسر به تفسیر اثر بپردازد. تا آنجا که نظریه پردازان حفاظت نیز از ابتدا تاکنون اصول حفاظت را با رویکردهای تفسیری چون نیت هنرمند، اثر و مخاطب پایه ریزی کرده اند. براین اساس نگارندگان در مقاله پیش رو با بهره گیری از روش تحلیلی- استنباطی و استفاده از مستندات و مکتوبات نظریات و رهیافت های حفاظت، هرمنوتیک و نظریه دریافت را با هم مورد مقایسه و تطبیق قرار داده اند. افزون بر این ها وجوه مشابه آن ها را نیز مشخص نموده اند تا دریابند که حفاظت چه در تعاریف و چه در دیدگاه نظریه پردازانش، نیازمند رویکردی تفسیری است. اگرچه در بعضی نظریه ها وجهی چون نیت هنرمند شاخص شده است با این همه، هر کدام از رویکردهای تفسیر لازم است؛ اما به تنهایی کافی نیست. چرا که هر اثر وجودی منحصر به فرد دارد و نیازمند تفسیری خاص است و نمی توان همه آثار را صرفا بر اساس یک رویکرد حفظ کرد.

فعالیت قارچ ها از مهم ترین عوامل تخریب بیولوژیکی آثار کاغذی در آرشیوها است. به همین علت، حذف این عوامل از اهمیت بالایی برخوردار است. با توجه به رفتار مختلف قارچ ها نسبت به روش های درمان، لازمه انتخاب روش بهینه برخورد با این گونه آثار، شناخت دقیق نوع قارچ موثر بر کاغذ، مکانیسم، شکل و شدت آسیب وارده به اثر است. از این رو، شناخت گونه های مختلف قارچ در آرشیوها و تاثیرات آن بر ویژگی های کاغذ، همواره از دغدغه های اصلی محققان و حفاظت گران این حیطه بوده است. مجموعه کتابخانه و موزه ملی ملک، به عنوان یکی از غنی ترین مجموعه های نسخ کاغذی ایران مطرح است. ارزیابی شناسنامه نسخ این مجموعه، نشان از فعالیت قارچ ها، در حدود 540 نسخه دارد. از جمله قارچ هایی که در بررسی آرشیوها گزارش شده است، قارچ سفالوسپوریوم است که شناخت تاثیرات آن بر ویژگی های کاغذ، از سوالات پیش روی این پژوهش است. از این رو در پژوهش حاضر آثار این مجموعه، با هدف ارزیابی پراکنش قارچ سفالوسپوریوم و تاثیرات مخرب آن بر ویژگی های بصری و ساختاری کاغذ، بررسی شدند. در این راستا پس از کشت نمونه ها و شناسایی جدایه ها و تعیین پراکنش این قارچ، آثار مبتلا به این جنس مورد بررسی قرار گرفتند. بدین منظور، جهت ارزیابی تغییرات ساختاری، از آنالیز ATR-FTIR،SEM  و EDS استفاده شد. نتایج گویای فعالیت قارچ سفالوسپوریوم در 5 درصد از نمونه های مورد بررسی بود. فعالیت این قارچ، ایجاد لکه های صورتی و قرمز تا قهوه ای بر کاغذ، تخریب ساختار سلولزی کاغذ توسط آنزیم های سلولاز، آسیب به ویژگی های سطحی الیاف، فروشست بیولوژیکی ترکیبات معدنی کاغذ و درنتیجه، افت خصوصیات فیزیکی آن را در پی دارد.

تزئینات و آرایه های نقاشی بسیاری از بناها و خانه های تاریخی عصر قاجار اصفهان از میراث ارزشمند و گرانبهای برجامانده ای به شمار می روند که تاکنون توجهی درخور به آن ها نشده است. آثاری که از چشم بسیاری از هنرشناسان و علاقه مندان به هنر دورمانده و مغفول واقع شده است. خانه «اخوان حقیقی» از بناهای منسوب به دوره اول قاجار است که تزئینات وابسته به معماری آن نیز با توجه به ویژگی های سبکی و مستندات تاریخی همچون کتیبه اتمام تزئینات بنا در تاریخ 1274 ه. ق.، متعلق به این دوره است. نظر به بررسی پیشینه تحقیق و کمبود اطلاعات موجود، پژوهش حاضر در پی پاسخ گویی به این سوال است که انواع و ویژگی های تصویری نقش مایه ها و موضوعات به کار رفته در دیوارنگاره های اتاق مورد نظر کدام است. بر این اساس پژوهش حاضر، ضمن عطف به اهمیت و ارزش های فوق العاده و منحصر به فرد معماری بنا و کلیه آرایه های به کار رفته در آن، با محوریت و تمرکز بر ارزش های زیباشناختی نقش مایه ها و مضامین دیوارنگاره های اتاق واقع در ضلع شمال شرقی صورت گرفته و با هدف مطالعه، شناخت، دسته بندی، توصیف و تحلیل چگونگی ویژگی های دیوارنگاره ها با استفاده از مشاهده مستقیم و روش توصیفی- تحلیلی انجام شده است.نتایج بررسی ها بیانگر این مطلب بود که نقش مایه های اتاق مورد مطالعه، به شیوه التقاطی ویژه نقاشی عصر قاجار ترسیم شده اند و همچون بسیاری از خانه های آن عصر شامل انواع نقوش گیاهی، انسانی، حیوانی، هندسی و موضوعاتی چون منظره یا طبیعت بیجان هستند. همچنین هر یک از این نقوش بر حسب تناسب و پیروی از فضای معماری و بخش های مختلف هندسی بنا به ویژه کاربری خاص اتاق به عنوان محل پذیرائی از مهمان، انتخاب شده و سازمان یافته اند.

تخریب مرکب ها و رنگدانه ها در آثار کاغذی، همواره یکی از مشکلات پیش روی مرمتگران بوده است. بخشی از رنگدانه های آسیب پذیر، رنگدانه های فلزی است که رنگدانه های طلایی سهم عمده ای از آن ها را در تزئینات کتاب آرایی ایران در بر می گیرند. در مواردی، تغییر رنگ و سبزشدگی در رنگدانه های طلایی و گاهی نیز، تخریب کاغذ مشاهده شده است. در این مقاله، رنگدانه های طلایی و تخریب آن ها در سه نسخه خطی تزئینی از دوره قاجار مطالعه گردیده است. با روش آنالیز SEM-EDS، ترکیبی از آلیاژهای برنج، به عنوان رنگدانه های طلایی بدل شناخته شد. در جریان بررسی تخریب تزئینات، ترکیب کربوکسیلات های مس به عنوان محصولات تخریبی رنگدانه های طلایی از طریق روش طیف سنجی رامان شناسایی شد. وجود برخی از آلاینده های کربونیلی آلی و رطوبت زیاد در محیط نگهداری این نسخه ها، از عوامل ممکن در فرایند تخریب رنگدانه ها و تشکیل این محصولات سبز رنگ است. افزون بر هیدرولیز اسیدی سلولز، یون های مس نیز در محصولات تخریبی نقش یک کاتالیزور را در اکسیداسیون سلولز دارند و به این فرایند سرعت می بخشند. این موضوع در یکی از نمونه ها با روش جدید نشاندارکردن فلورسانسی همراه با تکنیک کروماتوگرافی ژل تراوا مشخص شد.

مقاله حاضر در جست و جوی نقش دیوارنگاره ها و میزان تاثیر بخشی آن ها در فرایند ثبت میراث جهانی غیرمنقول است. میراث جهانی غیرمنقول مورد نظر در این پژوهش، هم اثر معماری حامل نقاشی دیواری می تواند باشد و هم آن که خود دیوارنگاره به صورت مستقل ثبت گردد. جایگاه ارزشی دیوارنگاره ها از هر سبک و سیاقی که باشند، مشخص کننده اهمیت این موضوع است. از آنجا که نمونه های دیوارنگارها ی که نقشی بنیادین را در نامزدی و سپس کسب امتیاز میراث جهانی داشته اند کم نیستند، در پژوهش حاضر که رویکردی توسعه ای دارد، با تعمق در پرونده های ثبتی آن ها و تحلیل کیفی و کمی (توصیفی و مقایسه ای) رویکردهای در نظر گرفته شده از سوی کمیته میراث جهانی در پرونده های آثار غیرایرانی و نمونه های ایرانی، این نمونه ها بررسی شده اند. این رویکردها دربردارنده دیدگاه هایی است که کمیته میراث جهانی درباره دیوارنگاره های موجود در بناهای مختلف به آن ها توجه کرده است. در این راستا در نمونه های ایرانی ثبت نشده، دیوارنگاره هایی دیده می شوند که به دلیل دارابودن ارزش های خاص خود اهمیتی کمتر از نمونه های ثبت شده جهانی ندارند و می توانند با رعایت تمهیداتی از مراجع ذی ربط، نقشی اساسی برای ثبت آثار معماری کشور در فهرست میراث جهانی داشته باشند. اگرچه دیوارنگاره را بایستی جزئی جدایی ناپذیر از یک کالبد معماری دانست اما خود دیوارنگاره قادر است به عنوان یک اثر یادمانی و عامل بالقوه ارزشی، آنچنان اهمیت یابد که نه تنها بار ارزشی سازه معماری حامل خود را بر دوش کشد بلکه خود نیز، اثری مستقل برای ثبت یک اثر غیرمنقول در فهرست میراث جهانی باشد. از همین رو، در رویکردی نوین برای ارزش گذاری دیوارنگاره های ایرانی، 9 عامل ارزشی معرفی و تفسیر گردیده اند.

بحث احیا با محوریت همکاری مردم و دولت، در ساختار کارشناسی کشور هنوز مورد قبول نیست. پیرو آن، یکی از مسائلی که با وجود سال ها مرمت و احیا در بافت های تاریخی مورد غفلت واقع شده، میزان استفاده از نظر کارشناسی مردم در زمینه های مختلف امر احیا و مرمت شهری است. بر این اساس، پرسش های ارائه شده در پژوهش حاضر بدین قرار است که چگونه می توان از نیروی مردم به عنوان ساکنان اصلی بافت و استفاده کنندگان مستقیم آن به عنوان کارشناس، در بخش کالبدی- کاربردی امر مرمت و احیای بافت کمک گرفت. دیگر اینکه، این کارشناسی در چه محدوده ای قابل قبول است. شایان یادآوری است که پاسخ به این پرسش ها، هدف اصلی این تحقیق را تشکیل می دهد.برای رسیدن به این هدف، مرمت و احیای سه گذر شهری؛ کوچه منارگلی (امام حسینی)، گذر لب خندق و کوچه هاشم خان در شهر یزد، طی سال های 1350 تا 1366، بطور جداگانه ارزیابی شد. با توجه به ظرف زمانی هر کدام و نوع رویکرد به گذرهای مورد مطالعه، نقش مهم و اساسی کارشناسان دولتی به عنوان نماینده دولت، کارشناسان مستقل و کارشناسان مردمی به نمایندگی از طرف مردم در بخش کالبدی- کاربردی احیای آن ها، به خوبی قابل تشخیص است.با توجه به حضور نگارنده در فرایند مرمت و احیای این سه گذر، روش تحقیق، ترکیبی از روش های کمی و کیفی است. در تحقیق کمی، ضمن استفاده از اطلاعات و داده های موجود همراه با مصاحبه حضوری با کارشناسان و مشاهده میدانی کارهای انجام شده، داده ها جمع آوری شدند. همچنین با بهره گیری از روش تحلیل کمی، داده های کارشناسی برای دستیابی به یک ساختار و چارچوب نظری کاملا مشخص و منسجم، تجزیه و تحلیل گردیدند. در مواردی که ساختار تحقیق در ساحت کیفی قرار داشت، از روش کیفی برای جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات بهره گرفته شد.پس از پایان یافتن مراحل تحقیق با رویکردی کاملا کارشناسی و تکیه بر ساحت کالبدی، این چنین به دست آمد که اگر محوریت مردم در امر احیا پذیرفته شود، هر چه میزان مشارکت مردمی در امر کارشناسی یک طرح نسبت به میزان نقش دولت و متخصصان آن افزایش یابد، بر میزان موفقیت طرح احیا هم افزوده می شود. پیرو اینها، مردم نیز در امور مربوط به طراحی- اجرا و بهره برداری در بخش کالبدی- کاربردی به عنوان کارشناس مانند بخش های دیگر مدیریتی، اقتصادی و اجتماعی، می توانند مستقل یا با کمک کارشناسان خود نقش موثری را در فرایند مرمت و احیا ایفا نمایند.