مطالعات تطبیقی هنر
سال:1393 | دوره:4 | شماره:8 |تعداد مقالات:12

با توجه به خلل نسبی علمی - تحقیقاتی در زمینه شناخت و بررسی نمادهای به کار رفته روی سفالینه های مناطق باستانی و تاریخی تمدن ایران و برای یافتن پاسخ این سوال که نمادهای به کار رفته در سفالینه های مناطق مختلف در دوره ای تاریخی از نظر ترسیم و مفهوم بکارگیری آنها روی ظروف دارای چه وجوه مشترکی هستند، این پژوهش انجام گرفته است. آنچه به عنوان هدف در این مقاله دنبال می شود، بررسی تصویری و مفهومی نمادهای انسانی و حیوانی موجود در سفالینه های مکشوفه در سه منطقه تل باکون فارس، تپه سیلک کاشان و تپه گیان نهاوند با رویکردی تطبیقی است. روش تحقیق در پژوهش حاضر، تحلیلی - توصیفی است. اطلاعات آن نیز با انجام تحقیقات میدانی و مطالعات کتابخانه ای جمع آوری شده است. حاصل این پژوهش، بازنمایی تحلیلی وجوه اشتراک و افتراق نمادهای مشترک در این سه منطقه است که نشان می دهد از نظر ترسیمی نمادهای موجود در سفالینه های تل باکون بسیار پیچیده، متنوع و ماهرانه و نمادهای موجود بر سفالینه های تپه سیلک مسبک و نزدیک به طبیعت ترسیم شده اند. همچنین نمادهای سفالینه های تپه گیان حدفاصل نمادهای سیلک و باکون هستند و از نظر مفهوم بکارگیری، بیشتر نمادها ریشه در فرهنگ و تمدن مردمان این مرز و بوم دارند. بطور کلی نمادهای به کار رفته در سفالینه های تل باکون فارس و تپه های سیلک کاشان و گیان نهاوند با وجود فواصل جغرافیایی این سه منطقه، از نظر ترسیم و مفهوم بکارگیریشان روی ظروف دارای اشتراکات فراوانی هستند.

هدف از نگارش این مقاله، آشکارساختن شباهت ها و تفاوت هایی است که در ساختار بصری ماسک های آفریقایی و نقاب هایی که در آثار جیمز انسور، هنرمند بلژیکی، شکل گرفته اند. بدین منظور، در پژوهش حاضر صورتک هایی بررسی می شوند که در زمینه های گوناگون هنری همچون مجسمه سازی، نقش برجسته و برخی از نقاشی های نمادین آفریقایی از یک سو و آثار جیمز انسور در زمینه نقاشی، گراوورسازی و صورتک های تندیسه وار از دیگر سو، به کار رفته اند. صورتک هایی که بی تردید، خاستگاهشان به علت اختلاف زمانی و مکانی، نژادی و فرهنگی و دیدگاه های اجتماعی، همچنین رویکردهای اعتقادی، آئینی و مذهبی ضمن داشتن مختصر شباهت هایی، کاملا با یکدیگر متفاوت اند. بنابراین، برای راه یافتن به کنه مفاهیم و معانی نمادین چنین آثاری، ابتدا به سوال اصلی این تحقیق پاسخ داده می شود: به کارگیری نقاب در آثار انسور از همان بینشی سرچشمه می گیرد که در ماسک های آفریقایی قابل رویت است یا اینکه از بستر فرهنگی، دیدگاه های اعتقادی و مذهبی و تمایلات اجتماعی دیگر با سودجستن از اسطوره های کهن، گروتسک و ماسکارون، بالماسکه، کارناوال و ... بر می خیزد. سپس درباره یافته ها و نتیجه به دست آمده از این پژوهش، باید گفت اگر شکل گیری ماسک های آفریقایی به گذشته های دور و تمدن های اولیه بشری باز می گردد و از فرهنگ، نژاد و اعتقادات قبیله ای آنان تاثیر می پذیرد، بهره گیری از نقاب در آثار انسور به مکانی اروپایی و تمدنی غربی، کشور بلژیک، و از لحاظ زمانی به اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم میلادی تعلق دارد. بی تردید، در زمینه های یادشده تفاوت هایی آشکار و انکارناپذیر دیده می شود که در این واکاوی، ضمن اشاره به وجوه اشتراک و افتراق آنها، به نمایش گذاشته می شوند. روش تحقیق به کار گرفته شده توصیفی - تحلیلی و شیوه گردآوری منابع، کتابخانه ای است.

تاثیرپذیری و رابطه هنرهای گوناگون یک سرزمین، می تواند موضوع ارزشمندی برای تحقیقات پژوهشگران باشد. سفالینه های تولیدشده در روستای کلپورگان واقع در شهرستان سراوان و سوزن دوزی های مناطق مختلف سیستان و بلوچستان، در دوره معاصر با نقوشی تزئین می شوند که با تکیه بر اصالت گذشته هنر این سرزمین، از ساختاری هندسی و منحصر به فرد بهره می گیرند. این نقوش که در هر دو هنر نام برده، به دست زنان ترسیم می گردد، جزء جدایی ناپذیر هنر بلوچ محسوب می شود. بر این اساس، در مقاله پیش رو با هدف بررسی رابطه میان نقوش هنر سفالگری کلپورگان و سوزن دوزی بلوچ که از یک بافت فرهنگی مشترک بهره می گیرد، اشتراکات و وجوه افتراق احتمالی این دو هنر مدنظر قرار خواهد گرفت. سوال عمده این است چه ارتباطی میان نقوش سفالینه های کلپورگان و سوزندوزی بلوچ وجود دارد. این ارتباط چه حوزه هایی را شامل می شود. در این مقاله با به کارگیری روش تحقیق، توصیفی - تحلیلی نقوش دو هنر قوم بلوچ مطالعه تطبیقی شده است. در جمع آوری اطلاعات هم از روش کتابخانه ای، مشاهده میدانی و مصاحبه با هنرمندان پیش کسوت استفاده شده است.با پژوهش انجام شده روشن شد، الهام گیری نقوش سفال کلپورگان از طبیعت، باورها و اعتقادات بلوچ در کنار نقوش سوزن دوزی که با الهام گیری از طبیعت، فرهنگ و باورهای قوم بلوچ شکل می گیرد، زمینه ساز اشتراکاتی در نقوش این هنرها شده اند. از جمله وجوه مشترک این دو هنر، وجود نقوش هندسی با بیانی انتزاعی و نمادین برگرفته از طبیعت و باورهای قوم بلوچ، نقوش ساده و ترکیبی، ساختار مشابه در نامگذاری و انتخاب نقوش برمبنای پدیده های طبیعی بلوچستان است. همچنین با مطالعه نقوش سفالگری کلپورگان و سوزن دوزی بلوچ به وجود عناصر بصری مشترک مانند تکرار، ریتم، حرکت، نظم و ترکیب بندی های متقارن برمی خوریم که در قالب فرم های هندسی و ساختار مشابه، ارتباط میان نقوش این دو هنر را پررنگ تر خواهد کرد. در مسیر پژوهش حاضر نظر به گستردگی و تنوع نقوش سوزن دوزی، با دسته بندی نقوش در قالب ساده و ترکیبی، نمونه هایی از نقوش گزینش شده است که بیشترین کاربرد را در سوزن دوزی مناطق مختلف سیستان و بلوچستان دارند و از بررسی نمونه های مشابه خودداری شده است.

از اوایل قرن بیستم نشانه شناسی به مثابه «روشی از نقد متون»، بستری مناسب را در بررسی سازوکار تولید و ادراک معنا پیش می نهد. رمزگان، از مفاهیم بنیادین در نشانه شناسی است. هر نظام نشانه ای تنها به واسطه آگاهی مخاطب از رمزگان حاکم بر آن، امکان معنامندی می یابد. دسته بندی ده گانه امبرتو اکو از رمزگان تصویری، یکی از روش های کارآمد را در بررسی متون تصویری ارائه داده که از طریق آن می توان جوانب متنوع یک تصویر را حتی در پیوند با متونی وابسته به دیگر نظامات نشانه ای ملاحظه کرد. نگارگری ایرانی عمدتا در پیوند با ادب فارسی، با کارکرد تصویرگری، ظاهر می شود. هفت پیکر نظامی گنجوی، به لحاظ کیفیت روایی و موضوع غنایی خود موضوع تصویرسازی های بسیاری قرار گرفته است. مقاله پیش رو، با هدف تبیین روشی مناسب در نقد نگارگری ایرانی با قابلیت پرداخت به وجوه بینامتنی نگاره ها در پیوند با متون ادب فارسی، در عین تمرکز بر ویژگی های متنی اثر، نگاره بهرام گور در گنبد سپید را از نسخه خمسه موزه متروپولیتن با بهره مندی از دسته بندی رمزگان اکو، تحلیل کرده است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی - تحلیلی بوده و منابع به صورت کتابخانه ای، جمع آوری شده است. محتوای انسان گرایانه مشهود در نگارگری مکتب بهزاد ممکن است تضادی را در انتقال محتوای نمادین داستان نظامی ایجاد کند. اینکه موفقیت نگارگر در انتقال محتوای نمادین متن ادبی چه میزان بوده و این محتوا از نظام نشانه ای زبان به نظام نشانه ای تصویر چگونه انتقال یافته است، از سوالاتی است که در این مقاله بررسی شده است. پرسش های دیگر مقاله، به میزان پیروی نگارگر از توصیفات متن ادبی و علت سرپیچی احتمالی وی از توصیفات متن، توجه دارد. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد با وجود برخی محدودیت های خاص رسانه تصویری، نگارگر در انتقال فحوای نمادین داستان بسیار دقیق عمل کرده و واقع گرایی نوظهور در نگارگری آن زمان نیز مانعی در انجام این مهم نبوده است. پیام نمادین متن ادبی از یک سو به یاری تدابیر صوری، شامل کاربست نقوش راست خط و ترکیب بندی متقارن، پرداخت ظریف به تزئینات هندسی دوار و انتظام فضای معماری کشیده و از سوی دیگر بهره مندی از برخی استعارات ادبی دال بر مفاهیم کمال و آگاهی که درونمایه اصلی داستان هفت پیکر است، در نگاره به نمایش درآمده است. در برخی موارد نیز جزئیاتی خارج از توصیفات متن مرجع خلق شده است.

این نوشتار درپی آن است تا با نگاهی به دوران آغاز ساخت پیکرک های انسانی در داسه بارور (لوانت، میانرودان، آناتولی و غرب ایران)، در یک بررسی تطبیقی دلایل ساخت و مفاهیم آنها را کنکاش کند. این امر به دیگر پژوهشگران یاری می رساند تا با پیگیری مسیر زمانی ساخت پیکرک ها آنها را با یکدیگر مقایسه کنند. گستره تاریخی آثار موزه ای بررسی شده، پایان فراپارینه سنگی تا پایان نوسنگی را دربر می گیرد.مقاله چهار هدف نهایی را پیگیری می کند: بررسی نظریات و تفاسیر پژوهشگران درباره کارکرد پیکرک های انسانی دوره نوسنگی، بررسی تپه های نوسنگی داسه بارور که پیکرک های انسانی ساخته اند به تفکیک مناطق و با ترتیب زمانی، طراحی نقشه پیکرک های انسانی نوسنگی داسه بارور و پیجویی دلایل آغاز ساخت پیکرک های انسانی در تغییرات بافت اقتصادی منطقه.داده های پژوهش در یک بررسی کتابخانه ای و موزه ای گردآوری شده اند. روش پژوهش، مقایسه تطبیقی ساختار پیکرک ها و بررسی تحلیلی ارتباطشان با یکدیگر بوده است. این نوشتار بر اساس هدف از گونه پژوهش های بنیادی و از حیث ماهیت و روش، تاریخی است. تجزیه و تحلیل اطلاعات در این پژوهش از نوع کیفی بوده است.برجسته ترین نتیجه ای که به دست آمد، برتری مطلق پیکرک های زنانه بر مردانه از دیدگاه شمار و گوناگونی بود. از سوی دیگر به نظر می رسد غرب منطقه یادشده با فاصله ای نزدیک به یک هزاره زودتر از شرق آن، ساخت پیکرک های انسانی را آغاز کرده و درست با همین تفاوت زمانی، زودتر به کشاورزی روی آورده است، در حالی که آغاز دامپروری در شرق منطقه بوده است. بر پایه اسناد باستان شناختی می توان بیان داشت که فرایند ساخت پیکرک های انسانی همبستگی بسیار نزدیکی با آغاز به کشاورزی و روی آوردن به اقتصاد مبتنی بر برزیگری و کشت زمین دارد.

توجه به رفاه و امنیت کاروانیان در طول تاریخ ایران باعث بنیان بناهای کاروانسرا و عناصر وابسته آن، برای برطرف کردن نیازهای ارتباطی و اقتصادی شد. کاروانسراها به دو گونه؛ برون شهری و شهری تقسیم بندی می شوند. شکوفایی کاروانسراهای ایران در دوره صفویه مرهون ایجاد امنیت، گسترش ارتباطات با کشورهای اروپایی و هند از طریق زمینی یا دریایی و توسعه تجارت داخلی و خارجی است. در این دوره رونق تولید و بازرگانی به خصوص در اصفهان، پایتخت صفویان، سبب استقرار کاروانسراهای شهری به عنوان عنصری منسجم در ساختار بازار اصفهان شد. براین اساس، بازار و کاروانسراها در پیوندی تنگاتنگ با یکدیگر قرار گرفته و تنوع فضایی گسترده ای را به وجود آوردند. از این رو، مطالعه درباره کاروانسراها که با گذشت زمان نقش اولیه خود را به تناسب نیازهای بازار و خدمات آن از دست دادند، از اهمیت خاصی برخوردار است. پژوهش حاضر درپی پاسخ به این پرسش است که چه تغییراتی در کاروانسراهای صفوی بازار اصفهان رخ داده است. بر این اساس، با بهره گیری از مطالعات کتابخانه ای و میدانی و استفاده از روش قیاسی گونه هایی از این کاروانسراها را بر پایه پاسخ دهی به نیازهای فردی و اجتماعی تاجران و کاروانیان بررسی و مقایسه و الگوهای رایج در کاروانسراها را با توجه به کارکردهای اقامتی - تجاری آنها بازشناسی کرده است. بازشناسی این ایده ها می تواند در طراحی فضاهای تجاری متناسب با نیازهای امروزی بازار کمک کند. این کاروانسراها از نظر دوره ساخت به سه گونه؛ آغازین، میانی و پایانی تقسیم شده اند. باوجود مشابهتی که کمابیش در بیشتر گونه های کاروانسراهای صفوی بازار اصفهان دیده می شود، تفاوت هایی نیز در این آثار از لحاظ ارتباط ساختاری با بازار و عناصر شهری آن، ترکیب فضایی کاروانسراها، وسعت، فرم خارجی و نوع ورودی ها، میان سراها، ایوان ها، ایوانچه ها، رواق ها، حجره ها و نیز تنوع فضایی کاروانسراها دیده می شود.

پژوهش پیشرو تلاشی در راستای مقایسه هنر در ساحت دو جریان شرقی مهم و پردامنه دینی، «فتوت» بالیده در دامان تصوف و عرفان اسلامی و «ذن» برآمده از تعالیم بودایی است.بنابر آنچه بیان شد پرسش اصلی یا قابل طرح این است: مشابهت آئین های ذن بودایی و فتوت اسلامی به یکدیگر در عرصه هنر و هنرورزی به چه میزان و در چه ساحت هایی است. در جهت پاسخگویی به پرسش بیان شده، این پژوهش با روشی تحلیلی - تطبیقی سامان یافته است.هدف این نوشتار را می توان توجه دادن به رویکردی متفاوت و بسیار ضروری نسبت به هنر دانست. دستاورد این بررسی آن است که مشابهت چشمگیری بین هنر و هنرورزی در این دو آئین وجود دارد، اگر چه تفاوت هایی نیز در این میان دیده می شود. درکل می توان گفت در شرق همواره بر این مهم تاکید شده است که هنر، یک فضیلت نفسانی است و این جز در سایه تهذیب و تمرکز با عنایت به اختلاف رویکردها به دست نمی آید. در این رهیافت، اشراف بر فرم و قالب نیست که هنرمند می سازد بلکه اشراق درونی است که لب و لباب این حقیقت را شکل می دهد.

با نگاهی اجمالی به ادبیات معماری معاصر ایران بیشتر مواقع، نشانه هایی از نارضایتی منتقدین از وضع موجود همراه با اذعان به «بی هویتی» آن دیده می شود. برخی از منتقدین مساله بیگانگی مردم و معماری را با یکدیگر بررسی کرده و از اینکه هیچ یک دارای اعتبار و احترام نبوده، ابراز نگرانی می کنند. برخی نیز شباهت بین شهرهای گوناگون کشور را از علایم یک بیماری واحد می بینند که بدان مبتلا شده اند. از این رو، در حال حاضر در بخش وسیعی از جامعه معماری ایران «دستیابی به یک معماری با هویت به عنوان آرزویی مشترک» مطرح است. با این همه، کمتر نظریه یا نظریاتی یافت می شود که به این پرسش ها پاسخ گویند: هویت چیست، مولفه ها و بسترهای دخیل در شکل گیری آن و رابطه میان هویت و معماری چیست.در این راستا، نوشتار حاضر با مرور ادبیات موضوعی که درباره نظرات اندیشمندان حوزه فرهنگ و معماری است، درباره هویت و فرایند شکل گیری آن در بستر جامعه جستجو می کند. همچنین با تکیه بر نقش بی بدیل فرهنگ، به عنوان روح حاکم بر جامعه، در این فرایند ساختار هویت را شناسایی کرده و آن را در چهار سطح بررسی و بازشناسی می نماید. این سطوح در این پژوهش با عناوین «پارادایم»، «سنت»، «الگو» و «دستاوردهای فرهنگی» معرفی گردیده اند و به نقش آنها در فرایند شکل گیری هویت و برعکس آن، بروز بحران هویت اشاره شده است. نهایت در بخش نتیجه گیری، با بهره گیری از شیوه تحلیلی نسبت میان معماری و سطوح چهارگانه بالا و نقشی که معماری در این فرایند می تواند بر عهده گیرید یا باید از آن انتظار داشت، بررسی شده است.

شبیه نامه های امام رضا (درودش باد) در اصل به دوره دوم شبیه نویسی و پس از آن مربوط می شوند؛ دوره ای که مقتل نویسان، اندکی از وقایع اصلی عاشورا و شهادت حضرت علی (درودش باد) دور شده و تلاش برای بررسی زندگی دیگر معصومین را آغاز کرده اند. این دوره، کمابیش از زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار آغاز می شود.شبیه خوانی یگانه هنر نمایشی منسجم ملی / مذهبی ایران در اصل، هنری عمومی بود و استقبال همه طبقات جامعه را درپی داشت. از این رو، معمولا روایت هایی گوناگون از مجلسی یگانه برای مناطق متفاوت پدید آمده است که رویارویی آنها ضمن بازشناسی خلاقیت در چارچوب مشخص روایت، می تواند مخاطب را با نگرش و عقاید طیف گسترده ای از مردم ایران آشنا سازد.با توجه به بهره گیری شبیه نویسان از روایت های تاریخ شیعیان، روایت ها در شبیه نامه های همنام که به موضوع همانندی می پردازند، چگونه اند؟ آیا شبیه نویسان چنان وابسته روایت های گذشته بوده اند که توان یا امکانی برای نوآوری نداشته اند؟ این پرسش ها، مهمترین زمینه های شکل گیری نوشته پیش رو هستند.گردآوری داده های این مقاله به روش کتابخانه ای انجام شده و با بهره گیری از روش توصیفی و استنتاج داده ها در مطالعه موردی، نگارش یافته است.این نوشته پس از بررسی دوره شکل گیری و نگارش شبیه نامه های شهادت امام رضا به رویارویی دو تعزیه نامه متفاوت از آنها می پردازد تا همانندی ها و ناهمانندی های آن دو دریافته شوند. با خوانش بینامتنی این شبیه نامه های متفاوت، ضمن بررسی و درک تکنیک های گوناگون شبیه نویسان برای پرداخت نمایشی مناسب از یک رویداد مشخص تاریخی، با تفاوت های نگرش و درک عمومی مردم دو منطقه از آن رویداد نیز آشنا می شویم.سنجش شبیه نامه های همنام، نشان می دهد شبیه نویسان درپی تکرار شیوه های گذشته نبوده اند و کوشیده اند تا راه های تازه ای را در رابطه با روایت، تماشاگران و جامعه هر دوره بیازمایند.

اساطیر آفرینش، بازتابی از اعتقاد انسان به آفرینش جهان، انسان و سرانجام آنهاست که در باور کیش زروانی در ایران نیز نمود این تفکر دیده می شود. از آن روی که اندیشه خلقت جهان در میان همه ملت ها نمود دارد، چنین به نظر می رسد که اسطوره آفرینش در دو فرهنگ ایرانی و استرالیایی دارای نقاط مشترک متعددی باشد. به منظور بررسی این فرضیه برآنیم تا به مطالعه تطبیقی - توصیفی اسطوره آفرینش در این دو فرهنگ مبادرت ورزیده شود و نمادهای مطرح در آنها با هدف یافتن اشتراکات و تفاوت هایشان بررسی گردند. شباهت آشکار در دو فرهنگ، اعتقاد به نیرویی برتر است که در ایران، «زروان» و میان بومیان استرالیا، نیاکان اساطیری، «خواهران واویلاک» نام گرفته اند.بهره گیری از عناصر نمادین از جمله اشاره به «زمان بی کرانه» دیگر وجه مشترک آنهاست. بدان صورت که زروان در زمانی بی کرانه، «اهورامزدا» و «اهریمن» را آفرید. خواهران واویلاک نیز در «عصر رویاها»، نمودی از زمان بی کران، جهان و موجودات آن را خلق کردند. در آئین زروان، به اهورامزدا و اهریمن به عنوان دو نیروی خیر و شر که نمود آن در مفرغ های لرستان دیده می شوند و همچنین مار که نیرویی اهریمنی است، اشاره شده است. در اسطوره خواهران واویلاک، به نمادهایی چون مار و گودال آب مقدس اشاره شده که در نقوش صخره ای و نقاشی های پوست درختی دیده می شوند. همچنین مار، مار رنگین کمان، موجودی نیایی است که جایگاه او در آسمان و هم در اعماق زمین در گودال آب مقدس است. زروان با بخشیدن «برسم» به اهورامزدا قدرت آفرینش جهان و موجودات را به وی می دهد. اهورامزدا نیز آفرینش را به یاری «وای نیکو» و خواهران نیایی با «ابزار حفاری» یا «نیزه های سنگی» خلق می کند. در دو اسطوره علاوه بر آفرینش جهان تاکید بر زایش نیز شده است.