طب سنتی اسلام و ایران
سال:1390 | دوره:2 | شماره:1 (پیاپی 5) |تعداد مقالات:19

اقحوان یکی از گیاهان مطرح در متون طب سنتی ایران است که به عنوان نوعی بابونه معرفی شده و خواصی همچون محلل، مفتح عروق و مدر بول و حیض و عرق از آن گزارش شده است. از جمله اسامی دیگر این گیاه می توان به بابونه گاو، بابونه گاو چشم و کافوریه اشاره نمود. اقحوان به دلیل تفاوت در بزرگی گل و مشخصات میوه و نیز افعال و خواص از انواع بابونه قابل تفکیک است. با در نظر گرفتن خصوصیات گیاه شناسی مذکور در منابع طب و داروسازی سنتی برای این گیاه، می توان آن را با گیاهTanacetum parthenium (L.) Schultz متعلق به خانواده کاسنی(Compositae) مطابقت داد.

به نظر مولف این سطور، هر دانشنامه در جهت قوت، استدلال و منطق اطلاع رسانی، باید سه ویژگی زیر باشد:الف. استدلال منطقی، قدرت دید اطلاع رسانی و انباشتگی آگاهی های علمی در «متن مقاله».ب. استحکام زبانی، پیروی از زبان و معیار علمی در هر حوزه زبانی و دست یافتن به قله های دانش زبانی در «زبان مقاله».

مدل سازی شیوه بسیار متداولی در بررسی مسایل حوزه علوم محض و علوم کاربردی است. این ادعا خیلی دور از واقعیت نیست که تحلیل در علوم گوناگون مثل حوزه علوم تجربی و مهندسی و مانند آن ها در واقع مدل سازی و کار با مدل است.

فرهنگستان علوم پزشکی جمهوری اسلامی ایران در دهه هشتاد شمسی، تصمیم به انتشار دایره المعارفی تخصصی با عنوان دایره المعارف پزشکی اسلام و ایران گرفت و این مهم به عهده گروه طب اسلامی و طب سنتی آن گذاشته شد.

ساختار و محتوا دو روی یک سکه اند و سخن گفتن از ساختار بون محتوا، اگر نه ناممکن اما دشوار است. با این همه، در اینجا، در مقام تحلیل و توضیح، سخن از محتوا رابه تعویق می اندازیم و به آن تا جایی می پردازیم که به تبیین ساختار کمک نماید.

نوشتن برای اهالی قلم، ویراستاران و نسخه پردازان و بالاخره نمونه خوان ها کار آسانی نیست، زیرا علاوه بر درست فکر کردن باید درست نوشت. بنابراین انگیزه نوشتن این چند سطر ابتدا یادآوری در ذهن و آن گاه حکایت خاک خوری های وادی نشر و در صورت امکان انتقال تجربیات است. تجربیاتی که از کار گل و کار دل برآمده است.

به نظر می رسد در مورد خطاهای منطقی در ویرایش تا کنون مطلب جامعی به فارسی نگاشته نشده باشد، لذا در این مقاله تلاش شده است تا به انواع خطاهای منطقی در ویرایش با ذکر مثال اشاره گردد. گفتنی است که این مقاله نیز مصون از خطا نبوده و احتمال بروز خطا نبوده و احتمال بروز خطا در آن هست، لذا خوانندگان گرامی خواهشمند است چشم بر خطاهای این نوشته نپوشند و اگر در آن نقصی و عیبی می بینند به نگارنده تذکر دهند.

دوره زندگی بهاالدوله رازی، مولف کتاب خلاصه التجارب دوره پرکشاکش و البته مهمی از تاریخ ایران است. با توجه به همین اهمیت لازم است پیش از پرداختن به زندگی بهاالدوله رازی و بررسی کتاب خلاصه التجارب می بایست، نگاهی به این دوره از تاریخ ایران (یعنی سال های ابتدایی قرن دهم هجری قمری) داشت.

«ادویه جدیده» اصطلاحی است که عقیلی خراسانی در وصف تعدادی از مفردات کتاب های دارویی خود به کار برده است. وی این اصطلاح را به داروهایی اطلاق نموده است که در طب سنتی سابقه مصرف نداشته و از خارج وارد می شده اند. پژوهش پیرامون «ادویه جدیده» اگرچه دارای ارزش تاریخی است (مثلا چگونگی تجارت داروها در گذشته)، در عین حال نشان دهنده رویکرد اطبای سنتی در مواجهه با پزشکی و داروسازی غربی نیز می باشد. در این پژوهش، اصطلاح «ادویه جدیده» در دو کتاب دارویی عقیلی خراسانی «مخزن الادویه و قرابادین کبیر» جستجو شد و سپس نام علمی، طبیعت، منبع تهیه و بخش مورد استفاده گیاه یا حیوان در تهیه دارو مورد بررسی قرار گرفت. 27 دارو ذیل عنوان «ادویه جدیده» یافت گردید که برای 16 مورد از آن ها تعیین نام علمی میسر شد. طبیعت اکثر این داروها گرم و خشک تعیین شده اند و در چند مورد نیز بین اطبای سنتی اختلاف نظر وجود داشته است. تعیین طبیعت این داروها بیشتر با تکیه بر مورد مصرفشان در سیستم های درمانی خارجی بوده و البته از روش های متداول طب سنتی یعنی قیاس و تجربه نیز استفاده شده است. منبع تهیه 7 مفرده، ارض جدید (آمریکا)؛ 6 مفرده، زیربادات (نزدیک ونزوئلای امروزی) و بقیه چین و بعضی بلاد دیگر بوده است. این تحقیق نشان می دهد استفاده از داروهای دیگر سیستم های درمانی در کنار داروهای طب سنتی ایران برای عقیلی خراسانی امری قابل پذیرش بوده است. تلاش برای تعیین طبیعت این داروها نشان دهنده امکان هماهنگ سازی این داروها با سیستم دارویی و درمانی طب سنتی بوده است. با توجه به شرایط مشابهی که امروزه طب سنتی در مواجهه با پزشکی نوین دارد، پیشنهاد می شود با بررسی مزاج داروهای جدید و بررسی مکانیسم های سنتی اثربخشی آن ها، امکان تلفیق و استفاده همزمان طب سنتی با سیستم های نوین درمانی بررسی شود.

مولتیپل اسکلروزیس (MS) بیماری التهابی-خود ایمنی دمیلینه کننده سیستم اعصاب مرکزی است. این بیماری اغلب در اوایل سنین بزرگسالی در بیماران ظاهر شده و یکی از دلایل عمده ناتوانی نورولوژیک در جوانان بوده و به میزان قابل توجهی کیفیت زندگی افراد را تحت تاثیر قرار می دهد. درمان های پذیرفته شده کنونی برای بهبود بیماران مبتلا به MS دارای عوارض جانبی متعدد بوده و داروهای سرکوب کننده سیستم ایمنی و اینترفرون های نوعβ  جزء اساسی درمان می باشند. نارسایی های موجود در درمان های کنونی، محققان را به یافتن درمان های موثرتر و با عوارض جانبی کمتر مشتاق نموده است.شاهدانه هندی با نام علمی Cannabis sativa L. از گیاهان بومی آسیا بوده که از زمان های بسیار دور در درمان انواع بیماری ها مورد استفاده قرار می گرفته است. این گیاه در طب سنتی ایران نیز با نام قنب شناخته شده و کاربردهای فراوانی برای آن ذکر شده است. شرح گیاه شناسی و آثار درمانی قنب در آثار دانشمندان اسلامی ایران آورده شده است. امروزه تعدادی از بیماران مبتلا به MS به عنوان یک درمان عامیانه از این گیاه و فرآورده های آن به منظور تسکین برخی از علایم وابسته به MS استفاده می کنند. با کشف سیستم اندوکانابینوییدی در برخی قسمت های مغز و سیستم ایمنی بدن انسان که به واسطه دو دسته رسپتور تحت عنوان CB1 و CB2 فعالیت می کنند، این گیاه مورد توجه بیشتری قرار گرفته است. مطالعات بالینی نشان می دهد که فعال شدن این دو دسته رسپتور به ترتیب باعث تسکین علایم مربوط به بیماری MS و به ویژه اسپاستیسیتی و دردهای نوروپاتیک و کاهش التهاب شده و احتمالا می تواند موجب کند شدن سیر پیشرفت بیماری گردد. این مقاله به مروری کوتاه بر معرفی و تاریخچه مصرف گیاه و شواهد جدید فارماکولوژیک مربوط به کاربرد آن در بیماری MS می پردازد.

گذر زمان و بعضا نگارش ها و برداشت های غیر دقیق از متون تاریخی می تواند موجب اشتباهاتی در نگارش کتب تاریخ پزشکی گردد که ممکن است حتی سبب مخدوش شدن نام و هویت یک دانشمند و یا آثار وی گردد. در این مطالعه با بررسی دقیق دایره المعارف الحاوی رازی اسامی 110 پزشک و 286 کتاب استخراج شد. نتایج این بررسی نشان داد که از این تعداد اسامی 38 پزشک و 20 کتاب در هیچ یک از کتب تاریخ پزشکی نیامده و یا در تشخیص هویت آن ها اشتباه شده است. به عنوان مثال: رازی در الحاوی در 208 موضع از شخص مجهول یا کتاب مجهول نقل قول می نماید. مطالعه این پاراگراف ها نشان داد که مجهول پزشک ایرانی بوده که در قرن ششم میلادی می زیسته و با دانشگاه جندی شاپور ساسانی در ارتباط بوده است و یا دانشمند دیگری به نام بدیغورس که ایرانی بوده و در نیمه اول قرن هفتم میلادی می زیسته است. در این تحقیق نقل قول های رازی از این کتاب از 23 جلد (24 مجلد) کتاب الحاوی فی الطب گردآوری گردید و 40 پاراگراف بدست آمده مورد بررسی دقیق قرار گرفت. بر اساس این تحقیق به نظر می رسد نویسنده این کتاب ایرانی و زمان زیست وی به احتمال قریب به یقین اواسط قرن نهم میلادی بوده و وی دارای نوآوری های زیادی بوده است.

امروزه طب سنتی و اتنوبوتانی دو مقوله مورد توجه در بسیاری از کشورها می باشند. طب سنتی مربوط به مطالعات و تجربیات گذشته و اتنوبوتانی مربوط به شناخت علوم گیاهی بومی یک منطقه است. در سال های اخیر این مباحث از اهمیت ویژه ای برخوردار شده اند و بسیاری از کشورها از جمله کشورهای اروپایی به این موضوعات توجه نموده اند. با توجه به کمبود اطلاعات مربوط به آثار گیاهان دارویی، دو مقوله طب سنتی و اتنوبوتانی می توانند نقش بسیار مهمی را در کشف مجهولات ایفا کنند. کشور ما به علت وجود اقلیم ها، پستی و بلندی های متفاوت در نقاط گوناگون؛ اکوسیستم های مختلف و پوشش گیاهی متفاوتی را در خود پرورش داده است. با توجه به نیاز روز افزون دنیای امروزی به داروهای جدید و طبیعی و با عنایت به صنعتی شدن این بخش لازم است که با توجه به فلور گیاهی کشورمان و اطلاعات محلی و بومی، مطالعاتی انجام پذیرد.در این تحقیق جمع آوری و شناسایی گیاهان برخی از مناطق شهرستان کاشان انجام گردید. بدین منظور در مدت دو سال متوالی گیاهان مختلف موجود در این مناطق جمع آوری و مورد شناسایی سیستماتیک قرار گرفتند. همچنین مصارف سنتی و محلی گیاهان جمع آوری شده از طریق مصاحبه حضوری با افراد بومی مورد پرسش قرار گرفت.گیاهان مذکور عمدتا در درمان بیماری های گوارشی و تنفسی توسط افراد بومی مورد استفاده قرار می گرفتند. نتایج این تحقیق نشان می دهد که تعداد زیادی از گیاهان منطقه، دارویی و با ارزش اقتصادی بوده و همین امر ضرورت مطالعه و کنکاش بیشتر بر روی گیاهان این منطقه را قوت می بخشد.

تحقیقات انجام گرفته نشان می دهند که استفاده از طب مکمل و جایگزین در بسیاری از کشورها در حال افزایش می باشد. به منظور بررسی چگونگی استفاده از طب مکمل و جایگزین، کاربرد آن در بیماری های مختلف و اقشاری که جهت درمان یا حفظ سلامتی به طب مکمل و جایگزین روی می آورند، مطالعات آماری گسترده ای در برخی از کشورها انجام گرفته است. این مطالعات بیانگر دیدگاه های مردم جامعه برای استفاده یا عدم استفاده از طب مکمل و جایگزین هستند و نقش مهمی در تصمیم گیری های آتی نظام های سلامت دارند. در این گزارش سعی شده است به نتایج به دست آمده از برخی از این مطالعات پرداخته شود.

یکی از منابع مهم و ارزشمندی که راهنمای بشر در حفظ سلامت و درمان بیماری ها بوده و نیازمند توجه ویژه می باشد، منابع و مراجع دینی و مذهبی و بخصوص مراجع مهم دین مبین اسلام است. از آنجا که این منابع و مراجع بر گرفته از کلام خداوند متعال، پیامبران و امامان عظیم الشان هستند دارای پایه هایی استوار می باشند. لذا روشن است که توجه و درک بیشتر این منابع و مراجع و دست یابی به مفاهیم عمیق آن ها در زمینه سلامتی می تواند راهگشای تلاش در ارتقای سلامت و درمان بیماری ها باشد. در متون ارزشمند اسلامی چون قرآن کریم، طب النبی، نهج البلاغه، طب الصادق و طب الرضا مطالب متعددی در زمینه بهداشت و درمان بیماری ها آورده شده است، که هر یک نیاز به بررسی های عمیق و دقیقی دارد.مقاله حاضر تنها به معرفی موارد محدودی از آنچه در متون ارزشمند اسلامی در زمینه سلامت آورده شده است، اشاره می نماید تا بر اهمیت توجه به این منابع در حفظ سلامت و درمان بیماری ها تاکید شده باشد. بدیهی است درک و استفاده عملی و بالینی از توصیه های انجام شده در این منابع نیازمند پژوهش های سیستماتیک پایه و بالینی توسط متخصصین می باشد. امید است در آینده با توجه جدی به این منابع ارزشمند، بتوان از آن ها در راستای ارتقا سلامت و کیفیت زندگی بشر نیز بهره مند گردید.

اسفرزه نامی است که به دو گونه از جنس Plantago متعلق به خانواده بارهنگ اطلاق می گردد. در کتب طب سنتی ایرانی، اسفرزه با نام بزرقطونا نام برده شده و اثرات درمانی متعددی برای آن عنوان گردیده است که از آن جمله رفع خشونت سینه و حلق و زبان، تپش قلب گرم، رفع یبوست امعا حادث از صفرا، دل پیچه، زخم های معده و روده، وجع المفاصل، اورام صلب و آماس های گرم، موخوره، رفع لاغری ناشی از گرمی و درمان سردرد مشارکتی با معده قابل ذکر هستند. اسفرزه در پزشکی مدرن صرفا جهت درمان یبوست، اسهال، سندرم روده تحریک پذیر و سرطان کولون و اخیرا دیابت و افزایش کلسترول خون معرفی شده است. عوارض جانبی ذکر شده برای مصرف خوراکی پودر دانه کامل این گیاه در طب سنتی شامل غم و کرب شدید، تنگی نفس، ناتوانی در تنفس و گاه مرگ ذکر شده است که با علایمی از شوک آنافیلاکسی مطرح شده در طب جدید قابل تطبیق می باشد. با این تفاسیر زمینه مساعدی برای تحقیق پیرامون سایر آثار درمانی مطرح شده برای اسفرزه در متون طب سنتی و اثبات یا رد آن ها بر اساس یافته های جدید وجود دارد و مکانیسم های مطرح شده درباره عوارض جانبی آن در این منابع نیز قابل تامل و بررسی می باشد.