طب سنتی اسلام و ایران
سال:1397 | دوره:9 | شماره:2 (پیاپی 34) |تعداد مقالات:13

سابقه و هدف: تیروئیدیت هاشیموتو یکی از علت های شایع هایپوتیروئیدی است که مهم ترین علائم آن عبارت اند از: خستگی، ضعف، احساس سرما، رنگ پریدگی، یبوست، ضعف حافظه، افزایش وزن و کاهش اشتها. یافته های آزمایشگاهی در این بیماری شامل افزایش TSH و آنتی بادی های ضد تیروگلوبین (Tg) و TPO است. درمان این بیماری در طب رایج با جایگزینی هورمون تیروئید (لووتیروکسین) امکان پذیر است. در این مقاله به معرفی یک مورد بیمار دچار تیروئیدیت هاشیموتو که با رویکرد طب ایرانی (بدون مصرف داروی معمول در طب رایج) تحت درمان قرار گرفت، پرداخته شده است. شرح مورد: بیمار خانم 36 ساله با تشخیص تیروئیدیت هاشیموتو تحت درمان با تدابیر اصلاح سبک زندگی، داروهای خوراکی، روغن مالی و زالودرمانی بر پایه ی آموزه های طب ایرانی قرار گرفت. در پیگیری های ماهانه علائم و نتایج آزمایشات به تدریج بهبود یافت و داروها پس از 3 ماه به تدریج کاسته و قطع شد. در پیگیری یک ساله، بیمار علائمی از بیماری نداشته و نتایج آزمایشات رضایت بخش بوده است. نتیجه گیری: به نظر می رسد که علائم تیروئیدیت هاشیموتو بسیار شبیه به علایم غلبه ی بلغم در طب ایرانی است. تدابیر طب ایرانی با اصلاح سبک زندگی، پاکسازی بدن از مواد زائد، تقویت هضم و خارج کردن مواد زاید به صورت موضعی، موفق به درمان تیروئیدیت هاشیموتو در این بیمار می شود، بدون اینکه از داروی لووتیروکسین طب رایج استفاده شده باشد.

سابقه و هدف: سرطان یکی از عوامل اصلی مرگ و میر در جهان است و در سال های اخیر آمار مبتلایان به این بیماری رشد چشمگیری داشته است. عوارض و در برخی موارد ناکارآمدی درمان های رایج موجب تحقیقات گسترده برای دستیابی به داروهای جدید به خصوص با منشاء گیاهی شده است. بررسی دانش طب سنتی می-تواند منجر به انتخاب گیاهان مؤثر و سرعت بخشی به تحقیقات شود. یکی ازگیاهانی که به منظور درمان بیماری های مختلف از جمله سرطان، مورد توجه حکیمان طب سنتی بوده سقز است که با نام هایی چون بُطم، علک البُطم یا حبه الخضرا در منابع طب سنتی ذکر شده و نام علمی آنPistacia atlantica است. در این مطالعه شواهد موجود در طب سنتی و طب نوین در رابطه با اثرات این گیاه در درمان سرطان، بررسی می شود. مواد و روش ها: در این مطالعه ی کتابخانه ای، کتب طب سنتی با استفاده از واژگان مربوط به گیاه سقز و واژگان مربوط به بیماری سرطان نظیر سرطان، ورم صلب، خنازیر، سقیروس جستجو شد. علاوه بر این، مقالات چاپ شده در مورد اثرات ضد سرطان این گیاه، با کلیدواژه های Pistacia atlantica، Bane، سقز و بَنه با استفاده از موتورهای جستجوگر نظیر Cochrane، Pub Med، Scopus وGoogle Scholar بدون محدودیت تاریخ استخراج شد. یافته ها: بر اساس نتایج این مطالعه مشخص شد که در کتاب های طب سنتی در موارد متعددی از علک البطم جهت درمان سرطان استفاده شده است. در مطالعه های نوین نیز قسمت های مختلف گیاه سقز در کنترل و مهار تکثیر رده های مختلف سلول های سرطانی اثرات قابل توجهی را نشان داده اند. بحث و نتیجه گیری: تا کنون ترکیبات مختلفی نظیر ترکیبات فنلی در این گیاه شناسایی شده است که دارای اثرات آنتی اکسیدان و القای آپوپتوز در سلول های سرطانی هستند. با توجه به شواهد فراوانی که در طب سنتی و نوین در مورد اثرات ضد سرطان این گیاه وجود دارد می توان گفت احتمالاً سقز دارای قابلیت فراوانی جهت بررسی های بیشتر، به خصوص در قالب مطالعات بالینی به منظور دستیابی به داروها یا ترکیبات نوین ضد سرطانی است.

سابقه و هدف: موسیقی دانشی است که همواره مورد توجه اندیشمندان مسلمان بوده است. مسلمانان گذشته از جنبة هنری موسیقی، به ارتباط آن با علوم و دانش های نظری و عملی چون طب، نجوم و هندسه معترف بودند. دانش پزشکی از مهم ترین علومی است که جنبة عملی موسیقی، بیشترین کاربرد را در آن دارد و پزشکان از موسیقی به عنوان روشی درمانگر یاد کرده اند. مواد و روش ها: این پژوهش که به روش مروری انجام گرفته است، ضمن بازخوانی مختصری از جایگاه موسیقی در آثار و رسایل فلاسفه، موسیقی دانان و پزشکان مسلمان در تمدن ایرانی – اسلامی تا پایان دورة صفویه، به معرفی و شناسایی یکی از دست نوشته های مستقل در حوزة موسیقی درمانی پرداخته است، تا از این رهگذر هدف مقاله که بررسی و واکاوی سهم و کاربرد موسیقی به عنوان روشی درمانگر در پزشکی مسلمانان است، تبیین و مشخص شود. در این نوشتار در مجموع حدود 57 منبع مورد استفاده و واکاوی قرار گرفته است. یافته ها: یافته های مطالعة پیش رو نشانگر آن است که اندیشمندان مسلمان در تقسیم بندی علوم از موسیقی به عنوان یکی از زیر شاخه های (فروع) دانش ریاضی نام برده اند. فلاسفه، دانشمندان علم موسیقی و پزشکان بخشی از متون تولیدی خود را به تأثیر و ارتباط موسیقی با روح و روان آدمی و حتی اثربخشی آن بر جسم اختصاص داده اند. گرچه پزشکان مسلمان از موسیقی به عنوان حفظ صحّت یاد کرده اند، اما بیشتر آراء، دیدگاه و نظرات اندیشمندان مسلمان در حوزة نظری بوده است. ابن سینا به عنوان پزشک و فیلسوف مسلمانِ ایرانی علاوه بر آثار پزشکی، در متون فلسفی اش نیز از تأثیر موسیقی بر جسم و روح آدمی به کرّات سخن گفته است و از وی می توان به عنوان نخستین پزشکی یاد کرد که از موسیقی در درمان بهره گرفته است. نتیجه گیری: امروزه در پزشکی نوین موسیقی درمانی (Music Therapy) به عنوان تخصّص و رشته ای مستقل پایه گذاری شده است و تلاش پزشکان آن است که از این شیوة درمانی به عنوان طبّ مکمل و طبّ جایگزین در معالجة بیماری ها استفاده کنند. با توجه به پیشینة موسیقی درمانی در مکاتب پزشکی و از جمله مکتب پزشکی مسلمانان می توان از تجربیات و نظرات اندیشمندان در پزشکی نوین استفاده کرد؛ رساله ی موسیقی درمانی می تواند یکی از این منابع باشد.

سابقه و هدف: به حدود نوزده بیماری قلبی در کتب مختلف طب ایرانی اشاره شده است. در بحث امور طبیعیه با توجه به اینکه قلب معدن حرارت غریزی است، عملکردهای بیشتری برای روح قلبی و حرارت غریزی ذکر شده که اختلال آنها نیز می تواند در زیرمجموعه ی امراض قلب قرار داده شود. از بررسی عملکرد ادویه ی قلبیه در طب ایرانی که شامل مفرحات و تریاقات هم است می توان به گستره ی وسیع تر عملکرد قلب در این طب پی برد. علی رغم اهمیت قلب در طب ایرانی به نحوه ی شرح حال گیری و معاینه ی قلب به صورت یک جا و مدون اشاره نشده است و به همین علت در این مقاله سعی شده به صورت طبقه بندی شده نحوة ارزیابی قلب منتشر شود. مواد و روش ها: تحقیق به روش مطالعه ی کتابخانه ای انجام گرفت. کتب طبی معتبر مانند قانون، ذخیره خوارزمشاهی، اکسیر اعظم، کامل الصناعه، خلاصه الحکمه، مفرح القلوب و. . . مورد بررسی قرار گرفتند. مطالب مربوط به امراض قلبی و روح قلبی بررسی شدند و متون مرتبط با آن در نرم افزار نور با استفاده از کلید واژه هایی مانند قلب، روح حیوانی، طبیعت مدبره، نبض، قوت جستجو شد. از کتب طب نوین آخرین چاپ کتاب بیماری های قلبی برانوالد و کتاب قلب هرست و مقالات پژوهشی در مورد قلب در طب ایرانی و رایج در پایگاه های داده ای مختلف نیز بررسی شدند. سپس یافته های به دست آمده مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. یافته ها: جامع ترین چک لیست ارزیابی قلب در طب ایرانی توسط ابن سینا در کتاب سوم قانون ارائه شده و به پیروی از او در سایر کتاب ها همچون اکسیر اعظم آمده است. طبق نظر ابوعلی سینا قلب باید از هشت یا ده وجه مورد ارزیابی قرار بگیرد. نتیجه گیری: به نظر می رسد که در طب ایرانی قلب مفهوم وسیع تری نسبت به طب رایج دارد و بنابراین شرح حال و معاینه ی قلب در آن جامع تر است. لذا اخذ شرح حال و معاینه ی قلب به صورت مدون بر مبنای طب ایرانی احتمالا می تواند سرعت ارزیابی بیمار را افزایش داده، احتمال خطا در تشخیص را کم کند و به متخصص طب ایرانی، مواقع خطر و زمان ارجاع به متخصص قلب را یادآوری کند.

سابقه و هدف: مبنای طب سنتی ایران بر پایه ی مزاج شناسی است. مزاج به عنوان یک فاکتور قابل توجه در ایجاد تفاوت های فردی انسان ها، در عملکرد ورزشی می تواند مؤثر باشد. هدف این پژوهش مقایسه ی مزاج های گرم و سرد با توان بی هوازی، آستانه ی بی هوازی و قدرت بیشینه ی نسبی است. مواد و روش ها: تحقیق به روش توصیفی روی تعداد 40 نفر از دانشجویان خوابگاهی دانشگاه فردوسی مشهد انجام شد که حداقل شش ماه فعالیت ورزشی منظم نداشتند و مجرد بودند. داوطلبان، مردان جوان سالم 18 تا 22 ساله بودند که با استفاده از یک پرسشنامه ی استاندارد، مزاج آنها معلوم شد. تعداد افراد گرم مزاج 21 نفر و سردمزاج 19 نفر بودند. توان بی هوازی با استفاده از تست رست و میزان آستانه ی بی هوازی از روش Dmax و قدرت بیشینه ی نسبی به واسطه ی عضلات همسترینگ با دستگاه بدنسازی پشت ران اندازه گیری شد. یافته ها: تفاوت معنی دار در دو گروه سردمزاج و گرم مزاج درتوان اوج، توان میانگین و حداقل توان بی هوازی (P<0/05)، قدرت بیشینه (P=0/016) که در افراد گرم مزاج 07/0± 61/0 کیلوگرم و در افراد سردمزاج 06/0± 54/0 کیلوگرم بود و همچنین آستانه ی بی هوازی (P=0/019) که افراد گرم مزاج با میانگین 9/4± 7/163 ضربه در دقیقه و در افراد سردمزاج با میانگین 1/4± 2/167 ضربه در دقیقه بود مشاهده شد. نتیجه گیری: مزاج یک تفاوت فردی لحاظ می شود و این تفاوت فردی اثر مستقیمی بر فاکتورهای آمادگی جسمانی دارد. به گونه ای که توان هوازی در افراد سردمزاج بهتر و توان بی هوازی در افراد گرم مزاج بهتر از گروه مقابل خود است و مزاج می تواند متغیر مهمی در امر خصوصی سازی تمرینات ورزشی باشد.

سابقه و هدف: کرمان طی قرن هفتم هجری تحت تسلّط حکومتی کمتر شناخته شده با نام قراختاییان، قرار گرفت. حکومتی که حکّامش طی سال های 619 تا 704ق بر سرزمین کرمان، حکومت کرده اند. با تأملی دقیق در میان حکّام این حکومت، می توان دریافت که هم زمان با حاکمیت برخی از این دولت مردان، نه تنها اوضاع سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کرمان، بهبود می یابد بلکه در سایه ی کفایت این حاکمان و پزشکان دربار آنها، وضعیت پزشکی سرزمین کرمان و بهداشت و سلامت مردمان این دیار نیز رو به بهبود می نهد. در همین راستا، پژوهش حاضر با کاربرد روش استدلال و منطق تاریخی، بر آن است تا در گام نخست و در مقدمه، به معرفی کوتاه حکومت قراختاییان کرمان پرداخته و در دومین و اصلی ترین گام امراض رسوخ کرده به دربار قراختاییان و شیوه ی درمانی پزشکان دربار، جهت رفع این بیماری ها، را مورد واکاوی قرار دهد. مواد و روش ها: پژوهش به روش کتابخانه ای انجام شده و از منابع مختلف تاریخی، پزشکی و همچنین تحقیقات جدید در قالب کتاب و مقاله، بهره برده شد. یافته ها: این مطالعه نشان داد که پزشکان حاضر در دربار قراختاییان، از داروهای گیاهی و کانی های موجود در کرمان، بهره برده و حدود هشت صد سال پیش، از شیوه هایی بسیار جالب، جهت مداوای بیماران خود استفاده می کردند. نتیجه گیری: به نظر می رسد که بیماری های کبدی عمده ی بیماری سلاطین بود.

سابقه و هدف: سکسکه شکایتی رایج و گذراست که در موارد طولانی یا متعدد کیفیت زندگی فرد را تحت تأثیر قرار می دهد. درمان سکسکه شامل رفع علت زمینه ای، درمان های فیزیکی، دارویی و درمان های طب مکمل است. طب ایرانی با سابقه ی چندین هزار ساله تجربیات ارزشمندی در زمینه درمان بیماری ها دارد. هدف این مطالعه مقایسه ای مرور علل، تشخیص و درمان سکسکه از منظر طب ایرانی و دستاوردهای طب رایج است. مواد و روش ها: در این مطالعه ی تطبیقی، سکسکه با واژه های فواق و هکهک در طب ایرانی معادل سازی شد. سپس با کلیدواژه های فوق به جستجوی علل، تشخیص و درمان سکسکه از منظر طب ایرانی در نرم افزار جامع طب سنتی و اسلامی که مجموعه ای کامل از کتب طب ایرانی است پرداختیم. جهت مقایسه با دستاوردهای طب رایج با کلیدواژه های Hiccups، Hiccough، Singultus و بانک های اطلاعاتی SID، PubMed و Google Scholarمورد جستجو قرار گرفت. برای معادل سازی نام های قدیمی گیاهان دارویی توصیه شده در درمان سکسکه با نام های علمی جدید از مرجع گیاه شناسی «فرهنگ نام های گیاهان ایران» تألیف دکتر ولی اله مظفریان و پایگاه الکترونیکی The United States Department of Agriculture and The Plantlist. org استفاده شد. یافته ها: علل سکسکه از منظر طب یرانی شامل هفت علل تغذیه ای، سبک زندگی نادرست، علل معدی-مروی، کبدی، داروها و سموم، جراحات نافذ شکمی و بیماری های اعضای دیگر است. درمان سکسکه از منظر طب ایرانی شامل درمان های غیر دارویی و دارویی است. این علل و درمان ها با یافته های طب رایج تطبیق شده است. در بررسی گیاهان دارویی توصیه شده در درمان سکسکه در کتب طب ایرانی، 29 گیاه مختلف یافت شد. این داروها به روش های مختلف خوراکی، استنشاقی و موضعی استفاده می شده است. بحث و نتیجه گیری: اگرچه طبقه بندی بیماری ها در طب ایرانی با طب رایج تفاوت اساسی دارد ولی روش برخورد، شرح حال گیری و بسیاری از درمان های غیر دارویی منطبق بر طب رایج است. این مطالعه دربرگیرنده ی اولین گزارش همراهی سکسکه با ضربات نافذ شکمی و برخی از انواع سردرد است. داروهای گیاهی توصیه شده برای درمان سکسکه در طب ایرانی می تواند زمینه ی تحقیقاتی جهت بررسی میزان کارآمدی آنها را توسط کارآزمایی های بالینی فراهم کند.

سابقه و هدف: بررسی نقش تغذیه در متون طب سنتی و تاریخ پزشکی بیانگر جایگاه ویژه آن در حفظ و نگهداری و در صورت بیماری، بازگرداندن سلامتی است. یکی از غذاهای مناسب و سالم در سفره سنتی ایرانی، آبگوشت است. همچنین آبگوشت یا ماءاللحم یکی از غذاهای دارویی در طب ایرانی است که در درمان بیماران از آن استفاده می شود. این غذا در متون طب سنتی هم به عنوان یک غذا و هم به عنوان یک دارو آمده و حکمای ایرانی با نگارش مقالات و حتی رساله های مجزا درباره ی آن، اهمیت و ارزش غذایی آن را بیان کرده اند. این پژوهش به بررسی و تحلیل نظریات حکمای مختلف در خصوص روش پخت انواع آبگوشت و نقش آن در حفظ و بازگرداندن سلامتی بدن پرداخته و در همین راستا، به عنوان نمونه، به معرفی و تبیین بخشی از رساله ی فاقد المغالطه پرداخته است. مواد و روش ها: تحقیق به روش مطالعه ی کتابخانه ای انجام گرفت. با مطالعه ی کتاب های پزشکی دوره ی اسلامی در زمینه ی آبگوشت و به ویژه نسخه ی خطی فاقد المغالطه، در زمینه ی آبگوشت و تأثیرات دارویی آن، به معرفی این نسخه ی خطی پرداخته می شود. نتیجه گیری: نگاهی به نتایج این پژوهش که با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با بررسی منابع طب ایرانی، به خصوص رساله ی مستقل فاقد المغالطه به نگارش درآمده است، نشان می دهد که حکمای ایرانی تا چه حد به نقش انواع آبگوشت در حفظ سلامتی و درمان بیماری ها اذعان داشته و آن را توصیه می کرده اند.

سابقه و هدف: آبله، یکی از مهم ترین بیماری های واگیردار است که از زمان های قدیم در بین بیشتر جوامع شیوع داشته و موجب مرگ و میر فراوانی شده است. ویروس آبله از طریق مسافران یا مهاجران که به مناطق پاک قدم می گذاشتند، به اطفال بی دفاع منتقل می شد و بیماری اطفال به شمار می رفت؛ چنان که بیشترین آمار مرگ و میر کودکان در طول تاریخ مربوط به آبله بوده است. ضرورت مبارزه با آبله و درمان آن، از دیرباز در میان پزشکان احساس می شد. اختصاص یافتن قسمتی از متون کهن پزشکی به شرح و تفسیر این بیماری از میزان مرگ و میر این بیماری در میان جوامع مختلف، گویای اهمیت مسئله است. با این وجود تا کنون دستورالعمل جامع و کاملی از شیوه های تشخیص و درمان و پیشگیری از آن ارائه نشده است. لذا هدف از این مطالعه، بررسی منابع طب سنتی ایران درباره ی سیر بیماری، سبب شناسی، علائم و عوارض، درمان و پیشگیری از آبله است. مواد و روش ها: این تحقیق یک بررسی کتابخانه ای است و حاصل کار بر روی متون معتبر طب سنتی ایران از قرن دوم تا چهاردهم هجری است. که مطالب مربوط به آبله و نحوه ی تشخیص و درمان و پیشگیری آن استخراج شده است. یافته ها: این بیماری با نام «جدری» در متون طب سنتی ایران اولین بار در قرن سوم هجری توسط ثابت بن قره معرفی شد. ولی اولین توصیف علمی، بالینی و دقیق از آبله در قرن سوم و چهارم هجری توسط رازی در کتاب «الجدری و الحصبه» که از مهم ترین کتاب های پزشکی دوره ی اسلامی به شمار می رود، ارائه شد و بیشتر پزشکان پس از رازی، در بیان این بیماری به نوعی از رازی تأثیر پذیرفتند. به گونه ای که این بیماری را بر اساس تظاهرات بالینی آن شرح و سبب شناسی کرده و تدابیر و درمان آن را بر اساس سه مرحله ی کمون، تظاهرات و نقاهت بیان کرده اند. حکیمان طب سنتی ایران برای پیشگیری، انجام واکسیناسیون به دو شکل خوراکی و تلقیح را معرفی کرده اند نتیجه گیری: به نظر می رسد که در منابع طب سنتی ایران رویکرد تشخیصی-درمانی مشخصی نسبت به بیماری های واگیردار از جمله آبله وجود داشته است. به گونه ای که با رفع سبب می توانسته اند تا حد چشمگیری از بروز آن پیشگیری و در صورت بروز، شدت عوارض آن را کم کنند. همچنین در سیر بیماری، اصل درمان آنها مبتنی بر تقویت میزبان (انسان) بوده تا مبارزه با عامل بیماری. با وجود ریشه کنی آبله در زمان فعلی به دلیل مشابهت آن با برخی بیماری های عفونی دیگر از جمله آبله مرغان و همچنین به دلیل اهمیت این ویروس به عنوان یک عامل بیوتروریسم، آشنایی بیشتر با منابع طب سنتی در تشخیص، درمان و پیشگیری از آبله مهم بوده و نیاز به تحقیقات جدید برای محققان، در مقابله با اپیدمی های عفونی فعلی و احتمالی آینده را ایجاد می کند.

چکیده: اَفتیمون و کُشوث دو گیاه مطرح در طب ایرانی با کاربردهای متفاوت هستند که به علت شباهت های زیاد ظاهری، اغلب به طور اشتباه به جای یکدیگر مورد استفاده قرار می گیرند. واژه ی اَفتیمون (epithymum) یک لغت یونانی است با این تفسیر که “ epi” در زبان لاتین به معنای "رویِ" و thymum” " به معنای "مربوط بهthymus " می باشد. با توجه به معنا و ماهیت آن که گیاهی سرخ فام ذکر شده، اَفتیمون همان گونه ی Cuscuta epithymum است که در حال حاضر نیز به وفور روی گیاه آویشن می روید و از دیدگاه طب ایرانی خاصیت مسهل سودا دارد و در درمان بیماری های ناشی از غلبه ی سودا مانند مالیخولیا، مانیا، صرع سوداوی و صداع سوداوی به کار می رود. در خصوص ماهیت گیاه کُشوث عنوان شده که ساق آن مایل به زردی و تیرگی و گل آن ریزه مایل به سفیدی و تخم آن کوچکتر از تخم ترب و مایل به تدویر و بهترین آن تازه ی زرد تلخ طعم آن است که بر خارها می روید. ماهیت مذکور با گونه ی Cuscuta chinensis تطابق دارد که در حال حاضر نیز به وفور رویِ گیاه خارشتر دیده می شود. برای مفرده ی کشوث در طب ایرانی اثرات مفَتِّح و مُخرِج فضول لطیفه از عروق و مُنَقّی آنها از اخلاط فاسده و مقوی معده، کبد، طحال و رگ های خونی و همچنین مدر بول و حیض و شیر و عرق، ملیّن طبع و ُمنَقّی رحم ذکر شده است و در درمان تب های مزمن و ورم طحال کاربرد دارد.