ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1398 | دوره:9 | شماره:1 (پیاپی 23) |تعداد مقالات:13

یکی از مسائلی که در عرفان اسلامی، چالش­ های فراوانی به همراه داشته و بهانة توجیه کینه­ توزی مخالفان با تعالیم صوفیانه شده است، مسئلة «بی­ التزامی به شریعت» است که به دلیل غفلت مدعیان، به عنوان جواز عارف واصل در مقیدنبودن به انجام عبادات تعبیر شده است. منتقدان و مفسرّان، آرای چندگانه­ ای دربارة بی­ التزامی عرفا به شرع ارائه داده­ اند، اغلب مشایخ بزرگ نیز در دوره­ های مختلف، انتقادهای بسیاری بر دیگر صوفیان وارد کرده­ اند که بنا بر نوع دیدگاه ناقد و محیط اجتماعی و زمان فرق می­ کند. تأمّل در اندیشه­ های نقادانة خود عرفا در این زمینه که با تجارب عرفانی همراه است و همچنین تحلیل آنها، می­ تواند پرده از حقیقت بردارد. نگاهی گذرا به کلام و رفتار بزرگان عرفان، نمایانگر توجّه آنها به ظاهر و باطن دین و اهداف والای آن و پرهیز از هرگونه قشری­ گری دینی است. هرچند پژوهش های پراکنده­ ای در تبیین این موضوع صورت گرفته است، امّا اهمیّت آن و توجّه به آسیب­ شناسی در مسائل متنازع­ فیه، ما را وادار می کند که نگاه خود عرفا را هم بر این مسئله واکاوی کنیم. در این نوشته، عقاید و بیانات عارفان و پژوهشگران اندیشة عرفانی و خودپالایشی عرفا در این زمینه بررسی می شود و توجیهات معرفتی در بی­ التزامی به شرع نیز موردتوجّه قرار می­ گیرد. فرضیة ما بر این مبنا استوار است که بی­ التزامی به شریعت، حاصل عملکرد مدعیان تصوّف بوده است و در انتساب آن به مشایخ بزرگ می­ توان تردید کرد.

در این مقاله پیشینه ی نظری «انوا ع شعر» در آراء قدما تا قرن هفتم با سیر تاریخی تحلیل و بررسی شده است. ضرورت طرح موضوع از آنجا شکل گرفت که ملاحظه شد باوجود گستردگی بحث و نظر دربارة تقسیم بندی و تعریف انواع شعر در مطالعات معاصر، آنچه در این حوزه مغفول مانده است، پاسخ به این پرسش است که آیا در نظریه ی ادبی قدما تعریف و دسته بندی روشنی از انواع شعر وجود داشته است و اگر پاسخ آری است، مبنای تقسیم بندی پیشینیان از انواع شعر چه بوده است. وجود عباراتی در ابیات خاقانی که به­ صراحت از ده شیوه ی شاعری نام می­ برد، این نظریّه را قوّت می­ بخشد که در مباحث نظری قدما تعریف و طبقه­ بندی روشنی از انواع شعر وجود داشته است. بدین­ منظور آراء قدما تحت چهار عنوان فیلسوفان و منطقیان، ادیبان و بلاغیان عرب، آثار نقد ادبی و بلاغی فارسی و شاعران بررسی شد و این نتیجه به­ دست­ آمد که مبحث انواع ادبی (به طور خاص شعر) میان قدما و به­ ویژه عرب ها، مبحثی کاملاً شناخته شده بود و در آثار نقد ادبی و بلاغی آنان، فصل یا دست­ کم عنوانی به آن اختصاص داده می شد. در حوزه ی ادب فارسی، مباحث نظریّه ی انواع شعر بسیار متأخرتر از ادیبان عرب و کاملاً متأثر از آنان است؛ باوجوداین، جریان ناپیدایی از تحوّل نظریّه ی انواع شعر و تقسیم بندی آن در دوره های مختلف، در لابه لای ابیات شاعران قابل ردیابی است.

غایت و مقصد سلوک در عرفان اسلامی، فنا و در عرفان بودایی، نیرواناست. رسیدن به هر دو مقصد، از راه زدودن صفات و خواهش های نفسانی است. شباهت های فنا و نیروانا آن قدر هست که گاه مفهومی مشترک قلمداد می شوند. فنا و نیروانا تجربه هایی عرفانی هستند و با نظریّه های رایج در پژوهش های تجارب عرفانی نیز مطالعه می شوند. یکی از این نظریّه ها، ساخت گرایی است که تجارب عرفانی را پردازش شده و سامان یافته از باورها و انتظاراتی می داند که عارف با خود به تجربه می آورد. در نگاه ساخت گرا، عارف در حالی به تجربه ی عرفانی پا می گذارد که از آموزه ها و مفاهیم سنّتی دین و آیینش زمینه مند شده است و ازآنجاکه آموزه ها و مفاهیم سنّتی ادیان و مذاهب از اساس با هم متفاوت اند، تجربه های عرفانی عارفان آنها نیز نمی تواند یکسان باشد. در این مقاله، زمینه مندی های عارفان اسلامی و بودایی را در تجربه ی فنا و نیروانا از دریچه ی ساخت گرایی بررسیده ایم. ما استدلال می کنیم که تفاوت عقاید و آموزه های این دو آیین، مسیر سلوک و طریقت عارفانش را از اساس متفاوت ترسیم می کند و این دو مسیرِ ازاساس متفاوت، به مقصد واحدی نمی رسند؛ بنابراین، فنا و نیروانا یکسان نخواهند بود. این مقاله با گفتار مختصری در تجربه ی عرفانی و معرّفی اجمالی نظریّه های ساخت گرایی و ذات گرایی آغاز می شود، سپس با بحثی در آموزه های اصلی عرفان اسلامی و بودایی برای رسیدن به فنا و نیروانا ادامه می یابد و در آخر، با قیاس این آموزه ها و بیان نتیجه ی استدلال تمام می شود.

شاعران پارسی با هر گرایش مذهبی و کلامی، تأثیر فراوانی از آیات قرآن کریم پذیرفته و این تأثیرپذیری به صورت های گوناگون (تلمیح، تضمین، اشاره، اقتباس. . . ) در شعر آنها مشهود است تاجایی­ که شعرِ کمتر شاعری را می توان یافت که از این مضامین خالی باشد. باتوجّه به اینکه فرقه های مختلف اسلامی، تفسیر و تأویل خاصی از آیات و اشارات قرآنی دارند و هرکدام در سایه ی تعاریف و تعالیم فرقه هایشان و همچنین به دلیل شرایط مختلف اجتماعی-سیاسی زمان خود، آیات قرآن را تفسیر و تأویل کرده­ اند، شاعران پارسی­ گو نیز باتوجّه به گرایش مذهبی/کلامی خود و با رنگ و بوی شاعرانه و تصویرسازی­ های ادبی، این مضامین را در آثارشان به­ کارمی­ برند. در این پژوهش، کاربرد واژة قرآنی «قلم» در اشعار شاعران جریان­ ساز پارسی­ گو با گرایش مذهبی/کلامی بررسی می­ شود. پس از تحلیل و دسته­ بندی تلقّی مفسّران و متکلّمان از واژه ی قلم، استخراج و دسته­ بندی تلقّی شاعران انتخابی این پژوهش، از مفهوم واژة قلم صورت می­ پذیرد. شایان ذکر است از این رهگذر، درک صحیح­ تر ابیاتی که حاوی واژة قلم هستند نیز محقق می­ شود. شاعران منتخب در این پژوهش که علاوه بر جایگاهشان در تاریخ ادب پارسی براساس توجّه خاصی که به مباحث کلامی دارند، انتخاب شده­ اند، عبارت­ اند از: فردوسی، ناصرخسرو، خیّام، سنایی، خاقانی، نظامی، عطّار، سعدی، مولوی، حافظ و جامی.

افضل الدّین بدیل بن علی خاقانی شروانی، متخلّص به خاقانی (ولادت: 520ق در شروان – وفات: 595ق در تبریز) در ادبیّات کهن فارسی، شاعری شاخص، تأثیرگذار و منحصربه فرد است؛ ازآن رو که در شعر خود اجازه ی ظهور و بروز به «من» خود را به تمامی می دهد. او در اشعارش فقط در مقام شاعر ظاهر نمی شود، بلکه سیمای انسانی را به­ تماشامی گذارد که عاطفی، هیجانی، عشق طلب، مبارزه جو، آزادی طلب، آزاده خو و انسان گراست؛ این اوصاف، جزو شرایطی است که رمانتیست ها خود را قائل به احراز آن می دانستند و در بیانیه ی ادبی خود، آنها را برشمرده اند. علاوه ­ ­ بر این ویژگی ها، تصاویر موجود در شعر او، ویژگی های تصاویر رمانتیک را دارد؛ یعنی همچون تصاویر شعر رمانتیست ها، مبهم و در سایه، سازمند، متّحد و منسجم، بی زمان و بی مکان، استعاری، ذهنی، طبیعت گرا و. . . است. این مقاله، در پی ایضاح بیشتر نمودهای رمانتیسم در شعر و اندیشه ی خاقانی بوده است؛ از­ این­ رو، با انتخاب شیوه ی تحلیل قیاسی، به بررسی و برجسته سازی شباهت های فراوان شعر خاقانی و مکتب رمانتیسم پرداخته است. نتایج حاصل از تحقیق، گویای آن است که اوصاف رمانتیک شعر خاقانی، به ویژه فردیّت، بیان خود، انسان گرایی و آزادی جویی خاقانی، همچنان­ که تمام خاقانی پژوهان ایرانی و غیرایرانی بر آن صحّه نهاده اند، در ادبیّات کلاسیک فارسی، اگر نگوییم بی نظیر، حتماً کم نظیر است.

در کتابی به زبان عربی موسوم به خلق الانسان، اثر خواجه بیان ­ الحق نیشابوری (521ق)، ابیاتی از شاهنامه ی فردوسی در کنار هم نقل و ثبت شده است. کتاب نیشابوری دارای ماهیتی تفسیری و کاملاً دینی و با ساختاری مجلس گونه و واعظانه است و احتمالاً در اوایل سده ی ششم هجری، پس از آنکه او از غزنه، قلمرو غزنویان دوم، به زادگاه خویش نیشابور بازگشته، پدید آمده است. ازآنجاکه این ابیات از مثنوی حکیم طوس، در مأخذی به این قدمت و از سوی واعظی تفسیردان از ناحیه ی خراسان و در مراوده با دستگاه غزنویان دوم به­ کارگرفته شده، در مخاطب شناسی متن شاهنامه نزد طبقات عالمان و مذکّران، و ساکنان مناطق تحت­ سلطه ی حاکمان غزنوی دوم و یا شاید خراسان (تحت امر سلجوقیان)، حائز اهمیّت است. پس از تصحیح ابیات مزبور از روی دو دست نویس در دسترس از این کتاب، می توان ارزش های متن­ شناسانه ی آن را نیز بهتر محک زد و آنها را برای تصحیح برتر و نهایی شماری از مواضع شاهنامه آماده کرد. در بخشی از این پژوهش با عرضه ی جدولی حاوی نسخه بدل های ابیات شاهنامه در این منبع که حاصل مقایسه با دیگرسانی های ثبت شده در چاپ خالقی و همکاران و چند منبع چاپی و یا خطّی کهن است، ارزش های چنین یافته ای بیشتر نمایان شده است.

خاتمه یکی از اجزای ساختاری اکثر منظومه های فارسی است که در پایان بسیاری از منظومه ها به­ صورت مستقل یا در ادامة ابواب اصلی کتاب درج می شود. هدف این مقاله بررسی محتوای اختتام منظومه های فارسی با تأکید بر 24 منظومه تا قرن هفتم است. این بخش در بسیاری از مجموعه های موردبررسی، پیوندها، ارتباط ها و تناسبات عمیقی با درون­ مایه و فصول اصلی اثر دارد و در فهم و جایگاه آن نقش مؤثری ایفا می­ کند. منظومه های فارسی به سه دستة فاقد خاتمه، خاتمه های کوتاه و خاتمه های مبسوط تقسیم می شود. از میان منظومه های باقی­ ماندة ادبیّات دورة دری، نخستین منظومة دارای باب مستقل خاتمه، گرشاسپ نامة اسدی طوسی است. در خاتمة مبسوط به مواردی چون مباحث تاریخی (تاریخ و مدت سرایش)، معرفی اثر (توصیف اثر، تعداد ابیات، شیوة کار و تفسیر منظومه و امثالهم)، موضوعات اجتماعی (پند و موعظه و نکوهش و اعتراض)، مدح، مناجات و حسن ختام پرداخته می شود. شاعران بنا به دلایلی چون رعایت سنت ادبی، نیاز متن به پیرامتن و ایجاد فضایی برای پرداختن به مباحثی غیر از محتوای اصلی اثر و ارتقای جایگاه و اهمیّت آن، به خاتمه سرایی پرداخته اند. بستر پیرامتنِ تقریباً یکسان مقدّمه و مؤخره، تأکید برخی موضوعات چون مدح، عقاید و انگیزه های شاعر و تلاش در ارتقای جایگاه و مقبولیت اثر، موجب شده است برخی شاعران در محلّ ذکر برخی موضوعات، میان مقدّمه و مؤخره تفاوتی قائل نباشند و برخی مباحث چون مدح، تعلیم اخلاقیّات و ستایش اثر را در هر دو محل ذکر کنند.

بیت های زیادی از دیوان خاقانی به­ سبب پیچیدگی ها و دقایق منحصربه فرد و نیز استفاده از واژگان غریب و به­ کاربستن کلمات در حوزه ی معنایی متفاوت، دستخوش گشتگی و خوانش های اشتباه شده است. درعین­ حال، باتوجّه­ به همین گستردگی لغات و ترکیبات در شعر خاقانی، دیوان وی یکی از منابع اصلی فرهنگ نویسانِ قدیم برای استخراج لغات تازه و نیز شاهدهای شعری بوده است. مصحّحاندیوانخاقانیگهگاهبااستفاده از همین فرهنگ هایکم اعتبار، همانندجهانگیری، برهان، مجمع الفرس ونظایرآنها، بیت هایمشکوکوبحث برانگیزخاقانیراتصحیح کرده­ اندومعنیآنهارانیزبراساسهمین فرهنگ ها ذکر کرده و در مواردی به خطا رفته اند. در این پژوهش، ضمن نگاه انتقادی به فرهنگ های لغت و با استفاده از شواهد متون کهن، پیشنهادهایی برای تصحیح سه بیت از خاقانی مطرح و نشان داده شده است که واژه ی «خُشنی=زن فاحشه» در دیوان خاقانی حاصل خوانش اشتباه «خنثی=نرماده و مخنّث» در چند بیت از دیوان اوست. آگاه­ نبودن به گستره ی معنایی «خنثی» و «مخنّث» از عمده دلایلی بوده که مصحّحان را از تشخیص ضبط اصلی دست نویس های دیوان خاقانی دور کرده است، حال­ آنکه توجّه به تناسب های حاکم بین واژه ها و ترکیبات موجود در بیت ها و استفاده از مضمون های همسان در آثار خاقانی، یکی از راه های تصحیح شعر دیریاب اوست.

خاقانی شروانی، شاعر نام آوری است که طرز سخن و غرابت کلامش، از دیرباز زبانزد خاصّ و عام بوده است. سخن خاقانی دارای ویژگی هایی نظیر استفاده از اصطلاحات علوم مختلف، بازی های کلامی و. . . است؛ چنان که کمتر پیش می آید خواننده ی شعر او از مراجعه ی مکرّر به شرح ها و فرهنگ های لغت بی نیاز باشد. در گذر زمان و تحت­ تأثیر عواملی مانند بروز جنگ ها، آشفتگی ها و دیگر حوادث روزگار، نسخه های خطّی اصیل دیوان خاقانی، کم کم از بین رفته است و تنها تعدادی انگشت شمار از آنها وجود دارد که اساس کار مصحّحان و محقّقان قرار گرفته است. بااین­ حال، وجود چند نسخه ی چاپی معتبر از دیوان وی، تاحدودی نیاز دانشجویان و علاقه مندان را در دهه های اخیر برطرف کرده است، امّا هنوز فقدان وجود یک تصحیح علمی-انتقادی پیراسته از این دیوان احساس می شود. نگارندگان باتوجّه­ به فراگیربودن موارد تصحیف و تحریف در دیوان خاقانی، و باتوجّه به اهمیّت ساحت لفظ در نظر خاقانی و تأثیر آن بر بُعد معنایی شعر او، درصدد رفع برخی اشتباهات در دیوان چاپی تصحیح سجادی برآمده و کوشیده اند با استفاده از سایر نسخه های چاپی یا خطّی، این اشتباهات را اصلاح کنند. همین نمونه های اندک، نشانگر ضرورت و اهمیّت پیراستن سروده های خاقانی از نقیصه ی مذکور است.

مضمون «گوشه­ نشینی جنگجو»، یکی از ویژگی­ های کارکرد جنگاوری، عبارت است از عزلت اجباری و موقت جنگجو در شرائطی خاص که جنگجو با اکراه به آن تن می­ دهد و با بروز رویدادهایی معیّن (که در نمونه­ های بررسی­ شده در این مقاله آغاز یا تدارک یک جنگ بزرگ است) از بند آن رها می­ شود. در روایات حماسی یونانی و هندی، دست­ کم دو نمونه از این مضمون را می­ یابیم: آخیلِس، قهرمان ایلیاد، که در نوجوانی به تدبیر مادرش تتیس به ناگزیر با جامه ی مبدّل دخترانه در شبستانی عزلت می­ گزیند و اَرجونه، قهرمان مهابهارته، که به­ واسطه ی نفرین یکی از پریان و نیز اجبار دوران تبعید خانوادگی، به ناچار به کسوت خواجگان درمی­ آید و یک سال در حرم­ سرایی اقامت می­ کند. چنان­ که پیداست این هر دو مضمون هم با شبستان زنان پیوند دارند و هم با نوعی بیکاری موقت جنگجو. ظاهراً مضمون «گوشه­ نشینی در شبستان» در حماسه­ های ایرانی نمونه­ ای ندارد، اما با بررسی روایات مختلفِ زندانی­ شدن اسفندیار به فرمان پدرش گشتاسب، به مضامین درخور درنگی برمی­ خوریم که با جزئیّات دو روایت یونانی و هندی شباهت­ هایی دارند. به­ نظرمی­ رسد این مضمون دارای یک روایت اصلی هندواروپایی است با محوریت یک پهلوان شکست­ ناپذیر/رویین­ تن و دورگه (ایزدی/انسانی) که صورت ایزدوار آن در حماسه­ های یونانی و هندی و صورت زمینی­ تر آن در حماسه ی ایرانی به جا مانده است. بررسی تطبیقی این سه داستان به بازشناسی مفهوم «گوشه­ نشینی» و خاستگاه اسطوره­ ای احتمالی آن (وقفه ی جنگجو و نیازمندی جهان) راه می­ برد.

اشعار خاقانی مشحون از نکاتی است که به انواع علوم زمانة او اشاره دارند و وی آنها را در تاروپود شعر خود تنیده ­ است. همین اصل باعث شده ­ است تا دریافت شعر او بدون درک دقایقی که از انواع علوم (طب، نجوم، تاریخ، اسطوره، جغرافیا و… ) در شعرش به­ کاربسته است، محال بنماید. یکی از مبانی مهمّی که خاقانی در اشعارش برای فربه­ کردن فضای شعری بهره جسته است، آیات الهی، احادیث و روایات پیشوایان دینی است. در زمانة خاقانی کودکان در مکاتب، اوّلین علومی که می­ آموختند، علوم دینی بود و این خود شامل قرآن و احادیث می­ شد. بی­ شک، این آموزه­ ها در ذهن و زبان این کودکان و در آیندة هنری آنان بی­ تأثیر نبود. کمتر شاعری را می­ توان یافت که در اثر یا آثار او این مبانی به شکل عیان تبلور روشن نداشته باشد. در شعر خاقانی نیز به طریق اولی و به این دلیل که او مطابق با سبک شعری خود، هر بیت را با تصاویر و مضامینی چون مضامین دینی می­ آراید، این بازتاب پررنگ است. گاهی بی­ توجّهی کاتبان و ناسخان و بعد­ تر مصحّحان دیوان خاقانی باعث شده­ است که وجوه اصیل شعر او تحریف شود یا به حاشیه رود. در این مجال به تناسب فضای ممهَّد، به نمونه­ هایی پرداخته ­ خواهد شد که خاقانی آنها را متناسب با فضای روایی پرداخته­ است، ولی برخی ناسخان، کاتبان یا مصحّحان به آن بی­ توجّه بوده­ اند. ­

سامانة معرفتی و هویّت هنری بیدل در دو سطح تجربة شهودی و متن قدسی، قابل واکاوی است که پیوندی وثیق، ازحیث هستی شناسی و معرفت شناسی، این دو لایة معرفتی-هنری را با هم متّحد می سازد؛ نخست، تجربة شهودی که ناشی از سلوک «تَبَتُل تا فنا» و معراج «پله­ پله تا خدا»ست و دوم، مجموعه ای رازآلوده از متن های قدسی که غزل فلسفی، مقوّم آن است. این مجموعه، با زبانی نمادین، وصف­ ناپذیری حق را رمزگشایی می­ کند و خدا را در مرتبة درک شهودی آدمی می­ نشاند؛ به دیگر سخن، بیدل معنا را از خلال فرآیند سه­ گانة تنزیل، تأویل و تفسیر، در متن قدسی بازمی آفریند. پرسش های بنیادینی که این وجیزه در پرتو فرضیة پژوهش به روشن­ شدن آن نظر دارد، بدین شرح است: الف. برجسته­ ترین رابطة ممکن و موجود میان تجربة شهودی (لایة معرفتی) و زبان نمادین تأویل گرای بیدل (لایة هنری) چیست؟ ب. علل گرایش بیدل به بیان نمادین در اشعارش چیست؟ در واکاوی این دو پرسش، به آزمون این فرضیه می­ پردازیم که مبانی هستی­ شناختی و مبادی معرفت­ شناختی تجربة شهودی بیدل، نسبتی آگاهانه و ظریف با زبان و صورت گری های بیان نمادین وی دارد. شاعر برای برگرفتن نقاب از چهرة شاهد معنا، به نمادپردازی و آفرینش متون قدسی روی می آورد؛ ازطرف ­ دیگر، سرشت زبان های طبیعی که در ذیل گفتمان های تجربه پذیر بشری جای می گیرد، راه را بر تجلّی مطلق سد می­ کند؛ به همین دلیل، بیدل به وساطت خیال، رمز و نماد در پرتو درک صوفیانه، بر این محدودیّت زبانی چیره می شود.

نگاه اهل تحقیق و عارفان و سالکان طریقت به آثار عرفانی، اغلب بر متونی متمرکز بوده است که علاوه بر طرح مبانی نظری، برنامه ها و راهکارهایی تربیتی ارائه دهند. عوارف المعارف در ابتدای سدة هفتم، مجموعه معارف زاهدانه ای را عرضه کرد که موجب شد تا قرن ها تدریس آن، پیش شرط تأسیس بعضی خانقاه ها باشد. عوارف المعارف ابوحفص شهاب الدّین عمر سهروردی علاوه بر طرح مبانی سلوک عرفانی، به بیان حدّ و مرز و جوانب مثبت و منفیِ هر دستور صوفیانه می پردازد و ازاین روی به­ لحاظ نقد دیدگاه­ های مخالفان تصوّف، معرّفی متشبّهان و چگونگی رفع شبهات، شاخص است. ضرورت ترجمة این اثر و اهتمام بدان موجب شد هریک از مترجمان به تناسب، بهره ای به مخاطبان برسانند. از میان ترجمه ها، به بررسی تطبیقی دو اثر پرداخته ایم که هر دو در انتهای قرن هفت و ابتدای قرن هشت پدید آمده است؛ ترجمة ابومنصور اصفهانی و ترجمة عبدالرّحمن شیرازی. نوع پردازش ساختاری متن، سبک زبانی و بیانی مترجمان، برتری ها و نقاط ضعف هریک، ازجمله نکاتی است که در این مقاله بررسی شده اند. مهم ترین یافتة این پژوهش آن است که ترجمة عوارف المعارف صرفاً اقتباسی از عوارف المعارف محسوب می شود و معارف العوارف ترجمه ای دقیق، جامع و متعهّد به پیام سهروردی است؛ هرچند که نثر ابومنصور اصفهانی خیال انگیزتر (دارای صورخیال بیشتر) است و فضای شاعرانه تری دارد.