ادب فارسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1392 | دوره:3 | شماره:1 |تعداد مقالات:12

در بوطیقای ارسطو، هنر و ادبیات، محاکات و تقلیدی از واقعیت تلقی می شد و تمام اجزای اثر ادبی، بازنمودی عینی در عالم واقع داشت و عناصر شکل دهنده داستان، همان هایی بود که هر روزه با آنها در تعامل هستیم. با تئوری پردازی های فردینان و سوسور و رومن یاکوبسن و شکل گیری رهیافت های جدید مانند ساختارگرایی بوطیقایی پدید آمد که ادبیات را نه تقلید از واقعیت، بلکه برساختن دنیایی متفاوت با عالم واقع معرفی می کند که در آن اجزا به گونه ای کنشگرانه در ارتباطی دیالکتیک با همدیگر، کلیت متن ادبی را شکل می دهند. نگارندگان این مقاله کوشیده اند با تکیه بر شالوده های نظری زبان شناختی و رهیافت ساختارگرایی، تمایز میان بوطیقای ارسطویی و بوطیقای جدید در معنای سوسوری آن را در داستان یک سرخپوست در آستارا از مجموعه داستانی دوباره از همان خیابان ها از بیژن نجدی بکاوند و این نکته را تبیین کنند که چگونه بوطیقای جدید، می تواند متنی ادبی را همواره متعلق به اکنون و نه به تاریخ پیوسته شان دهد.

یکی از مباحث بحث برانگیز در دیوان کبیر مولوی، وجود اشعاری به زبان ترکی و یونانی است، که در ادامه، اشعار یونانی را بررسی خواهیم کرد. در زمینه اشعار یونانی، تحقیقاتی انجام شده ، اما این پژوهش ها بسیار کمتر از تحقیق هایی است که بر ملمعات ترکی انجام گرفته است. یکی از روش هایی که محک مناسبی برای بررسی این غزل هاست، نسخه شناسی این اشعار است. در این پژوهش، پس از بررسی پیشینه تحقیق، بسامد اشعار یونانی در کل دیوان و نسخه شناسی ابیات را بیان کرده ایم و در اثنای توضیحات، در پاره ای موارد، به نقد پژوهش هایی پرداخته ایم که پیش تر در این زمینه انجام گرفته است.

یکی از کارهای لازم و ضروری که در زمینه شاهنامه پژوهی باید انجام گیرد، گردآوری و بررسی ابیات پراکنده شاهنامه در متون کهن فارسی است. هدف چنین پژوهشی در وهله نخست، یاری در تصحیح متن شاهنامه است. ازآنجاکه میان تاریخ انجام شاهنامه (400 ق.) تا قدیم ترین نسخه آن، فلورانس، (614 ق.) بیش از دویست سال فاصله زمانی وجود دارد و از سده هفتم و هشتم کمتر از ده نسخه وجود دارد، مصحح شاهنامه ناچار است در کار خود، غیر از دست نویس های کتاب، از هر ماخذ دیگری که به تصحیح این متن یاری رساند، بهره بگیرد. از جمله این مآخذ جانبی، ابیات پراکنده شاهنامه در متون سده های ششم تا هشتم است که دست نویس های کهنی از آنها بر جای مانده است.این نوشتار، کتاب تاج الماثر را به عنوان یک نمونه برجسته از این منابع برگزیده و بر آن است تا ابیات شاهنامه را از این کتاب استخراج و با متن شاهنامه مقابله کند.

در مقاله حاضر ابتدا به اجمال، به ویژگی های مکتب ادبی رئالیسم انتقادی پرداخته شده است؛ از جمله اینکه رئالیسم انتقادی، پدیده ای مختص ادبیات عصر طلایی روسیه است و نویسندگان ایرانی مانند محمدعلی جمالزاده، بزرگ علوی، جلال آل احمد، میرزا فتحعلی آخوند زاده تحت تاثیر این مکتب ادبی، آثار جاودانی به مقتضای زمان خود خلق کردند. سپس به بررسی نمودهای مکتب رئالیسم انتقادی در آثار آخوند زاده و به طور اخص در آخرین نمایش نامه وی، کمدی وکلای مرافعه، پرداخته شده است. نویسنده در این کمدی، انتقاد تند و تیز خود را متوجه دستگاه قضایی دورانش (عصر قاجار) و سازکارهای رسیدگی به شکایات و مرافعات کرده و با بهره گیری از ویژگی های رئالیسم انتقادی روسیه و نیز استفاده از دستاوردهای نویسندگان بزرگ آن کشور، دیدگاه هایش را درباره مسائل مختلف اجتماعی دوران خویش بیان کرده است.

بخش عظیمی از معارف و علوم اسلامی، جویبارهایی از بحر بیکران قرآن مجیدند. عرفان اسلامی هم که هدفش فهم باطن قرآن است، یکی از این جویبارهاست که در سایه آیات این کتاب آسمانی بالیده است. مثنوی مولانا، شاهکار پیوند عرفان نظری و عملی، نیز هم از جهت صوری و ساختاری و هم از نظر محتوا، از این تاثیر بر کنار نمانده است. مثنوی چون قرآن برای بیان معانی بلند، تمثیل را برگزیده و علاوه بر آن، مولوی از نظر حجم هم به قرآن اقتدا کرده است. وی گاه قصه ای را به شیوه اطناب بیان کرده همچون قصه موسی، و گاه قصه و تمثیلی را فقط یک بار و گاه مکرر آورده که در تمام موارد، از الگوی قرآن پیروی کرده است. علاوه بر این، مولوی نوعی تاثیرپذیری نامرئی نیز از قرآن دارد که ظاهرا رد پایی از خود به جا نمی گذارد، ولی با تامل بیشتر می توان به آنها هم پی برد. در این مقاله، به موارد مختلف این گونه تاثیر پذیری اعم از ساختار و محتوا و... اشاره می شود.

شعر در جوهر جاری و جهانی اش حاصل بی خویشی و برخاسته از ناخودآگاه شاعران دانسته شده است. این مساله را نظامی نیز در ضمن ابیاتش به تصریح و تلویح بیان کرده است. هدف مقاله حاضر ، بررسی موضوع جوهره الهامی بودن یا صناعی بودن شعر از دیدگاه نظامی است. به اعتقاد وی، فرایند آفرینش هنری-و از جمله شعر-در بین این دو حالت قرار دارد. او بر آن است که شعر الهامی خالص و یا صناعی خالص وجود ندارد. ترتیب قرار گرفتن اشعاری که در بر گیرنده این مضمون هاست، نشان می دهد که خاستگاه شعر از نظر وی، الهام است، اما کمال شعر در گرو ویرایش و پرداخت آن است. همچنین تغییرات جهان شناختی و آیینی و به تبع آن دگرگونی های فرهنگی و اجتماعی، موجب شده است تا اختلافاتی در منبع الهام نظامی با دیگر شاعران دیده شود که در این مقاله نقد و تحلیل کرده ایم.

در پژوهش حاضر، با رویکرد طنز سنتی و با توجه به تلقی قدما از مفهوم طنز، به سراغ آثار خاقانی به خصوص دیوان او رفته ایم. ابتدا در مبحثی کلی، نظر وی و چگونگی برخوردش را با این مقوله مطرح کرده ایم. مبحث اصلی، شگردهای طنزآفرینی خاقانی است؛ زیرا او برای ایجاد طنز، با توجه به فضایی که پیش رو دارد و نیز به منظور استواری سخن، از شیوه ها و شگردهای ویژه ای استفاده می کند؛ این نکته در نمونه های بررسی شده، کاملا آشکار است. ما هر کدام از این شگردها را نشان داده ایم و با توجه به میزان اهمیت و میزان کاربردشان به آنها پرداخته ایم. ازآنجاکه امکان بررسی جداگانه و مفصل نمونه های مختلف وجود ندارد، در بیشتر اشعار مورد نظر، به ذکر یک یا چند بیت، بسنده شده است.

بنا بر شیوه مرسوم، تصحیح هر متنی باید براساس دست نوشته یا دست نوشته هایی از آن متن انجام گیرد، اما گاهی به دلایل گوناگون همچون ناآشنایی کاتبان تبدیل و تحریف هایی در متون کهن راه می یابد که آنها را از اصل خود دور می کند و رسیدن به اصل را به کمک نسخه ها دشوار می سازد، به خصوص وقتی که دست نوشته متنی منحصربه فرد و یا با نسخه های دیگر متفاوت باشد. در اینجاست که مصحح از مراجعه به منابع موضوع متن یا مآخذ مولف ناگزیر است. ما در تصحیح بستان العارفین و تحفهالمریدین، از آثار قرن پنجم که نسخه های شناخته شده آن با هم متفاوت اند و مشکلات و مبهمات کهن ترین نسخه آن با مقابله حل نمی شود در مواردی از همین شیوه بهره برده ایم و بسیاری از خطاهای آن را اصلاح کرده ایم. عرضه نمونه هایی از آن و چند متن کهن دیگر، میزان اهمیت و نقش منابع و ماخذ را در تصحیح متون تایید می کند.

داستان های محمود دولت آبادی به مثابه منشوری است که از زوایای مختلف قابل بحث و بررسی است. در آثار او رگه هایی از اندیشه های رئالیستی ، ناتورالیستی، و گاه سورئالیستی دیده می شود. به علت گستره وسیع موضوع ، در مقاله حاضر فقط به برخی از اندیشه های «ناتورالیستی» محمود دولت آبادی می پردازیم. ناتورالیسم، شکل افراطی واقع گرایی شمرده می شود. این مکتب ادبی، نظریه ای است که کردار و گرایش و اندیشه را زاییده غرایز و امیال طبیعی می داند و به هیچ رویداد یا پدیده فوق طبیعی قائل نیست و همه واقعیات و پدیده ها را موجود در طبیعت و در دایره علوم طبیعی تفسیر می کند. ناتورالیسم در ادبیات بر جنبه های توارث محیط و مشاهده زندگی به دور از آرمان گرایی تاکید می ورزد و در این راه به ترسیم جزئیات و لو زشت و ناخوشایند می پردازد. ناتورالیسم ادبی از راه ترجمه های دوران مشروطیت وارد ادبیات ایران شد و نویسندگانی همچون صادق هدایت و صادق چوبک را تحت تاثیر قرار داد. در این مقاله، به شیوه تحلیلی توصیفی، تاثیر ناتورالیسم در آثار محمود دولت آبادی بررسی شده است.

افضل الدین بدیل خاقانی شروانی و نظامی گنجوی، دو تن از آن شاعران بزرگ و صاحب سبک هستند که بر بسیاری از شاعران بعد از خود تاثیر گذاشته اند. بخش عمده ای از اشعار خاقانی شروانی، ساده و روشن است، اما درک خیلی از قصایدش برای افراد عادی و گاه درس خوانده، دشوار و دیریاب شده است. یکی از این دلایل، ساختن ترکیب های مختلف و به کار بردن اصطلاحات علوم گوناگون است، ولی آنچه بیش از همه، سروده های این شاعر را برای خوانندگان، سخت کرده است، استفاده از آیات قرآن، معارف اسلامی، داستان های پیامبران و به ویژه تلمیحات اسلامی نادر است که گاه سبب شده در برداشت از شعر او، راه خطا پیموده شود. تنوع مایه های تلمیحی در حوزه داستان پیامبران، ناشی از وسعت اطلاعات خاقانی در زمینه قرآن و تفسیر و حدیث و تنوع مضمون های شعری و نیروی تخیل اوست. وی در استفاده از داستان پیامبران و اشارات پندآموز در همان حدی که قرآن بدان اشاره کرده است، اکتفا نکرده و به تفسیر قصص و اخذ آنها از منابع دیگر نیز پرداخته است. در این مقاله، تلاش می شود با استفاده از پژوهش های استادان و محققان، دو تلمیح نادر در دیوان خاقانی بررسی و تحلیلی شود.

معانی و کاربردهای مختلف «را» در کتب و مقالات دستوری، محل بحث ها و مناقشات گوناگونی بوده است. گروهی از دستورنویسان آن را حرف نشانه و نقش نما شمرده اند و برخی آن را حرف اضافه دانسته اند. در کتب سنتی دستور نیز معانی چندی برای «را» ذکر کرده اند؛ از جمله اختصاص، استعانت، تعلیل، توضیح، موافقت، مطابقت. در این مقاله، هفت نوع کاربرد مختلف «را» بازشناخته شده است: «را» به عنوان نشانه مفعول صریح و غیرصریح؛ «را» به عنوان نشانه حرف اضافه؛ «را» به عنوان نشانه کسره اضافه؛ «را»ی فک و فصل اضافه؛ «را»ی زاید و تاکید؛ «را» با نهاد؛ «را» با افعال مجهول. در مقاله درباره هر یک از این کاربردها، آرا و دیدگاه های دستورنویسان مختلف مرور شده و با ارجاع به برخی متون زبان و ادب فارسی، شواهد جدید و نکات تازه ای امکان عرضه یافته است.

بخش زیادی از آیات قرآن کریم به ذکر مسائل زنان از جمله حقوق و وظایف و احکام شرعی و فقهی آنان اختصاص دارد. علاوه بر آن، در برخی سوره ها از زنانی نام برده یا به زنانی اشاره شده است که در ماجراهای تاریخی و پدید آوردن قصه های قرآنی، نقش آفرین بوده اند. در تحقیق حاضر، آن دسته از آیات قرآنی مرتبط با زن که در نوبت سوم کشف الاسرار مطرح شده از جهت نوع تاویل و دیدگاه های صوفیانه، با استفاده از منابع کتابخانه ای، به شیوه توصیفی تحلیلی بررسی و نقد شده است. مجموع بررسی ها نشان می دهد بیشتر تاویل های میبدی در این گونه آیات، از نوع تطبیقی است و او تلاش می کند از رهگذر آیات، بدون توجه به جنسیت زن، مبانی و اصول عرفان و تصوف را واکاوی کند و اندیشه های صوفیانه خود را بگوید. در این میان، نحوه نگرش میبدی به منزلت و جنس زن مشخص است؛ چراکه صرف نظر از برخی موارد، نگرش وی اکثرا با نگاهی مهرآمیز و گاهی با ترحم همراه است.