مطالعات باستان شناسی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران)
سال:1394 | دوره:7 | شماره:2 |تعداد مقالات:12

در این پژوهش سنگ مرمرهای به دست آمده از کاوش های جیرفت و شهر سوخته برای شناسایی تفاوت ساختاری آنها به روش های تجزیه دستگاهی و پتروگرافی آزمایش شدند. سنگ مرمرهای جیرفت زردرنگ و رگه های پراکنده و سنگ مرمرهای شهر سوخته رگه های از طیف زرد تا قهوه ای دارند. این تفاوت ظاهری نشان دهنده تفاوت ساختاری آنهاست. از اهداف مقاله، بررسی ساختار سنگ مرمرهای این دو منطقه و مقایسه نتایج تجزیه دستگاهی است. فاز اصلی تشکیل دهنده، کلیست است، اما ساختار شان تفاوت دارد. در نمونه های جیرفت کلسیت، فلسی شکل، اما نمونه های شهر سوخته شعاعی و سوزنی است. شرایط محیطی در ساختار سنگ ها، نقش تعیین کننده دارد و یکی از تفاوت های ساختار سنگ مرمرهای مناطق مختلف در نوع متامورفیسم و سرعت دگرگونی است. گردآوری اطلاعات بر اساس مطالعات آزمایشگاهی و پردازش داده ها به صورت تحلیلی و مقایسه ای بود.

پژوهش حاضر به قصد شناسایی پیوند منطقی بین موقعیت محوطه های دوره روستانشینی و عوامل محیطی در «دشت زیبری» تدوین شده است. برای انجام دادن این کار، ابتدا ویژگی های محیطی موثر بر مکان گزینی محوطه ها را شناسایی کرده و میزان و چگونگی تاثیر آنها بر موقعیت و پراکنش محوطه ها را تبیین کرده ایم. برای شناسایی الگوی پراکندگی استقرارها از رویکرد مدل همبسته تجربی بهره گرفته شد و با گرد آوری داده های محیطی و باستان شناختی، روابط معناداری و همبستگی بین این دو گونه متغیر با استفاده از تجزیه و تحلیل های آماری و محاسبه ضریب همبستگی اسپیرمن ارزیابی شد. بر این اساس، مشخص شد عواملی شامل منابع آب، زمین های مناسب کشاورزی و پوشش مرتعی به ترتیب بیشترین تاثیر را بر مکان گزینی استقرارگاه ها داشته اند. تحلیل حوزه جذب زیست- محیطی نیز نشان دهنده وابستگی شدید به زمین های حاصلخیز کشاورزی در نقاط پرآب دشت در دوره های روستانشینی آغازین و قدیم و افزایش بهره گیری از منابع جدید برای پرورش دام در شیوه معیشتی جدید در دوره روستانشینی میانی است.

ژنتیک باستان شناسی یکی از علوم میان رشته ایست که در چند سال اخیر نقش کلیدی در روشن شدن بسیاری از مسائل باستان شناسی، به ویژه مسائل مرتبط با فرآیند اهلی شدن داشته است. از آنجایی که بز نقش کلیدی در اقتصاد معیشتی جوامع انسانی داشته که در زیست بوم های مختلف زندگی می کرده است، یکی از گونه های اهلی است که بیشتر از سایر گونه ها، مطالعات ژنتیک باستان شناسی روی آن انجام شده است. از این رو وضعیت اهلی شدن و گسترش این حیوان در مناطق مختلف جهان روشن تر است. پژوهش حاضر با استفاده از روش ها و رویکردهای دانش ژنتیک- باستان شناسی و دی ان ای باستانی، ده نمونه از بزهای مورد بهره برداری جوامع نوسنگی دشت های کاشان و قزوین را بررسی و رابطه نیایی آنها با یکدیگر و با جمعیت های بزهای اهلی و وحشی امروزی را معین کرده است. تحلیل ها نشان می دهد که این نمونه های باستانی رابطه فیلوژنتیکی نزدیکی با جمعیت وحشی A دارند که امروزه در جنوب شرق ترکیه زندگی می کنند؛ از این رو، شواهد ژنتیکی نشان می دهد که جوامع نوسنگی دشت های کاشان و قزوین در حدود 7500 سال پیش، از بزهای اهلی بهره برداری می کرده اند که به احتمال بسیار یک یا دو هزار سال پیش تر در جنوب شرق ترکیه اهلی شده بودند.

یک دسته از مواد فرهنگی دوره ساسانی که اطلاعات فراوانی در اختیار ما قرارمی دهند، مهرها و گل مهرها هستند. در موزه مقدم دانشگاه تهران تعدادی مهر و گل مهر مربوط به دوره های مختلف وجود دارد که به طور شایسته ای معرفی نشده اند. در این مقاله مهرهای دوره ساسانی این موزه با نقوش نمادین حیوانی معرفی می شود. پس از تهیه اثر مهرها و عکس برداری، مهرها با مجموعه های مهم موزه ای و خصوصی جهان و نیز مجموعه گل مهرهای به دست آمده از قصر ابونصر و مجموعه تخت سلیمان مقایسه شدند. برخی از مهرهای موزه مقدم در هیچ موزه یا مجموعه خصوصی دیده نشده و برای نخستین بار معرفی شده اند که سه مهر از این گروه دارای کتیبه هستند. در ادامه، جایگاه نمادین هرکدام از نقوش حیوانی بررسی شده است. گفتنی است تفسیر برخی از نقوش این مهرها، نکات علمی جدیدی از حضور عناصر میترائیسم در دوره ساسانی پیش روی ما قرارداد.

یکی از کاربری های پیشنهاد شده برای بناهای تخت جمشید، کاربری تقویمی و نجومی است. با اینکه شواهد زیادی از این کاربری در تخت جمشید وجود ندارد، اما در این نظریه به سنگ چهارگوشی در کف کاخ مرکزی تخت جمشید استناد می شود که روی آن نشانه هایی ساده کنده کاری شده است. از این سنگ به عنوان یک شاخص نجومی یاد می شود و کنده کاری های روی آن، نشانه هایی برای تعیین زمان دقیق تابش آفتاب در روز یکم فروردین و اعتدال بهاری تعبیر شده اند؛ در نتیجه، از کاخ مرکزی تخت جمشید به اشتباه به عنوان «رصدخانه» نام برده می شود. در حالی که بر اساس شواهد باستان شناسی و معماری، این سنگ هیچ ارتباطی با تابش آفتاب نداشته و نمی توان بنای کاخ مرکزی را یک رصدخانه به شمار آورد. برای شناسایی کاربرد اصلی این سنگ و کنده کاری های به ظاهر اسرارآمیز روی آن نیز می باید از دیگر شواهد معماری بهره گرفت.

در این پژوهش نمونه های دندان و استخوان ده اسکلت از اسکلت های محوطه باستانی مسجد کبود تبریز به منظور تعیین بومی یا غیربومی بودن آنها با دو روش آنالیز ایزوتوپ های پایدار استرانسیوم 87Sr/86Srو آنالیز عناصر کمیاب Sr/Ca و Ba/Ca بررسی و مطالعه شدند. نتایج آنالیز ایزوتوپ های پایدار نشان می دهد که غیر از اسکلت شماره 8/81 مابقی نمونه ها بومی هستند. مقایسه لگاریتم Sr/Caنمونه های استخوان با این نسبت در نمونه های دندان نشان داد که مقدار پی 0.509 (P-Value) و بزرگ تر از سطح معناداری 0.05 است (P>0.05)؛ در نتیجه می توان گفت که اختلاف معناداری بین نسبت  Sr/Caنمونه های دندان و استخوان وجود ندارد. مقایسه لگاریتم Ba/Ca نمونه های استخوان و دندان از طریق آزمون تی نیز عدد پی 0.821 را نشان داد که این مقدار نیز بزرگ تر از سطح معناداری است (P>0.05)؛ در نتیجه، در این مورد نیز، تفاوت معناداری بین نسبت Ba/Caنمونه های دندان و استخوان وجود ندارد؛ بنابراین، نتایج آنالیز عناصر کمیاب حاکی از بومی بودن نمونه هاست.

دو دهه گذشته با ظهور رهیافت های جدید متعددی در علم باستان شناسی توام بود. باستان شناسی جدید که در ارتباط عمیق بین رشته ای ماهیت می یابد، با بهره گیری از شاخه های علوم مختلف گرایش هایی را به وجود آورد که از جمله آنها به «باستان شناسی فضاها» می توان اشاره کرد. این رویکرد علمی، بازیافت اطلاعات تمدن های کهن از طریق مطالعه ساختارهای معماری و فضاهای استقراری و شبکه های موثر درون سایتی و برون سایتی پیرامون آنهاست. از آنجایی که این علم با بهره گیری از علوم متعدد در سطوح مختلف فضاهای معماری و بافت های کهن ادوار مختلف را مطالعه می کند، می تواند به طور گسترده مورد استفاده متخصصان پیش از تاریخ تا قرون معاصر قرار گیرد. در نوشتار حاضر تلاش شده است تا ضمن تشریح پیشینه و مبانی نظری این رویکرد و تبیین سطوح و روش های آن، به این پرسش پاسخ گفته شود که از باستان شناسی فضاها چگونه می توان در مطالعه و تحلیل فضاهای معماری، استقرارگاه ها و بافت کهن شهرها استفاده کرد.

معماری دست کند گونه خاصی از معماری است که در ایجاد فضاهای آن به مصالح ساختمانی هیچ نیازی نیست و انسان با نهایت سخت کوشی و همت خود در جدال با طبیعت آن را ایجاد می کند. این شاهکار معماری به گونه های متفاوتی در نقاط مختلف ایران زمین قابل مشاهده است. یکی از مجموعه های منحصربه فرد این نوع معماری، مجموعه معماری دست کند زیرزمینی سامن است که در فاصله 15 کیلومتری شهر ملایر و 100 کیلومتری جنوب شهر همدان واقع است. این مجموعه در سال 1384 به طور اتفاقی بر اثر اقدامات عمرانی کشف شد که شامل بیش از پنجاه فضای معماری دست کند زیرزمینی است که با پوشش-های قوسی شکل دارای اتاق ها، سالن ها و راهروهای مرتبط با یکدیگر است. چهار فصل برنامه پژوهشی (شامل شناسایی، پاکسازی، مستندنگاری و کاوش باستان- شناختی) در این محوطه به سرپرستی علی خاکسار انجام شده و نتایج قابل توجهی، از جمله شناسایی شصت مورد بقایای اسکلت انسانی به دست آمده است. یافته های انسانی این مجموعه به دو صورت تدفین های برجا در کف فضاها و توده های استخوانی در مجاورت دیواره های فضاها قابل مشاهده است. بررسی نوع و شیوه تدفین ها و مقایسه آن با محوطه های مشابه، نشان دهنده آن است که بقایای اسکلت انسانی این مجموعه مربوط به دوره اشکانی است.

مقوله ارتباطات حوزه جنوب شرق ایران با دشت شوش و میان رودان در هزاره سوم پیش از میلاد که دوره شکوفایی محوطه های جنوب شرق ایران است، یکی از بحث برانگیز ترین جنبه های باستان شناسی این منطقه به شمار می آید. به نظر می رسد با تغییراتی که در ساختار محوطه های میان رودان، دشت شوش و جنوب شرق ایران از نیمه دوم هزاره چهارم به این سو رخ داد و در هزاره سوم موجب شد بازرگانی در مناطق دوردست سراسر آسیای غربی شکل گیرد، این محوطه ها بیش از پیش به یکدیگر مرتبط شدند. نوشتار پیش رو می کوشد تا با مطالعه نقش مار بر روی مواد باستان شناختی، به عنوان یکی از نقوش رایج در سراسر فلات ایران، به ویژه با تمرکز بر حوزه جنوب شرق ایران، به یکی از وجوه این ارتباط گسترده بپردازد. در واقع، تلاش نوشتار حاضر این است که انتقال باورها و مضامین، افزون بر انتقال مواد فرهنگی، در این زنجیره گسترده تبادل کالا مطالعه شود. آنچه مشخص است این است که در طی هزاره سوم پیش از میلاد به همراه کالاهای مبادلاتی، باورها و مضامین اساطیری، همانند نقش مایه مار نیز جابه جا می شده است.

تپه های باستانی، صحنه فعالیت انسان ها در گذشته های دور و نزدیک اند. این مکان ها ممکن است از بازمانده های اردوگاهی موقتی و یا ویرانه های یک دهکده یا شهر باشند. این تحقیق به زمین باستان شناسی تپه باستانی میمنت آباد با استفاده از روش میکرومورفولوژی اشاره دارد. این تپه در منطقه رباط کریم و در جنوب شرق روستایی به نام میمنت آباد قرارگرفته است. نتایج تحقیق نشان می دهد که قبل از استقرار ساکنان، شرایط گرم و مرطوب تری بر منطقه حاکمیت داشته است. با توجه به ساختمان میکروسکوپی مکعبی که شاخص نمونه های طبیعی منطقه است، در دوره ای از مقطع E تا مقطع D استقراری وجود نداشته است. مقطع C آخرین مقطع فرهنگی است و بعد از این مقطع، نشانی از آثار فرهنگی دیده نمی شود. در واقع چیزی که باعث شده این تمدن از بین برود، سیلاب حاصل از رودخانه شادچای است.

توفت (در بیت المقدس کهن) که در زمان کنعانیان مکانی مقدس به شمار می رفته است، جایگاه قربانی های انسانی برای نکوداشت بعل بوده است. پیشینه قربانی و آیین های آن نزد قوم یهود به زمانی برمی گردد که اسباط اسرائیل سرزمین کنعان را در وادی اردن به رهبری یوشع (فو: 1426 ق. م) تصرف کردند. در این قربانگاه ها نخستین زاده انسانی و کودکان نرینه به آتش سپرده می شد. ارمیای نبی نیز در سده 6 ق.م در مخالفت با این آیین، منطقه توفت را «وادی قتل» نام نهاد. در منابع دوره اسلامی از این محل به عنوان جایگاه محشر نام برده شده است. نگارنده در مقاله حاضر کوشیده است چگونگی راه یابی و رواج بعل پرستی نزد اسرائیلیان و قربانی نخستین زاده ها، به ویژه کودکان را که به سبب نفوذ فرهنگ کنعانیان به وجود آمده بود، در دوره ای از تاریخ یهود بررسی و تحلیل کند.

محوطه خله کو در حاشیه غربی دشت قزوین و در جنوب شهرستان تاکستان قرار دارد. این محوطه را در بهار 1390 رضایی کلج گمانه زنی و حریم آن را تعیین کرده است. گاه نگاری نسبی کاوشگر بر مبنای یافته های سفالی، نشانگر وجود آثاری از دوره های اسلامی و پیش از تاریخ در این محوطه است. در بررسی های اولیه تخمین زده شد که سفال های پیش از تاریخی خله کو به دوره مس سنگی تعلق دارند. در این نوشته گونه شناختی سفال های مس سنگی این محوطه مطالعه شده است؛ به همین منظور، ابتدا یافته های سفالی مس سنگی خله کو بر اساس ویژگی هایشان طبقه بندی و گونه شناسی شدند. چهار گونه سفالی منقوش زاغه، استاندارد زاغه، ساده زاغه و چشمه علی شناسایی شد. پس از آن برای دست یافتن به گاه نگاری نسبی محوطه، گونه های سفالی با محوطه های شمال مرکزی (فلات مرکزی) مقایسه شدند. گاه نگاری مقایسه ای انجام شده نشان می دهد آثار پیش از تاریخی خله کو مربوط به دوره مس سنگی انتقالی قدیم است که در محدوده زمانی 5200 تا 4600 پ.م جای می گیرد.