اقتصاد کشاورزی و توسعه
سال:1386 | دوره:15 | شماره:58 (ویژه سیاستهای کشاورزی) |تعداد مقالات:11

زیتون یکی از مهمترین محصولات باغی است که تقریبا از روغن و میوه و کنسرو آن در تمام دنیا استفاده می شود و در حال حاضر کشت این محصول در اکثر نقاط جهان رایج است. با توسعه کشت این محصول می توان نه تنها نیاز جمعیت کشور به روغن خوراکی را در الگوی تغذیه تامین کرد بلکه فرایندهای تبدیلی این صنعت می تواند موجب شکوفایی صنایع چوبی، دامی، صابون سازی و... کشور شود و صرفه جویی های ارزی و ریالی قابل توجهی به همراه داشته باشد.طبق آمار جهانی فائو، جمهوری اسلامی ایران در سال 1379-80 در زمینه تولید زیتون با متوسط نرخ رشد 21.3 درصد تنها 0.12 درصد از تولید جهانی را به عهده داشته است و به نظر می رسد با توجه به امکانات بالقوه و مزیتهای نسبی موجود در برخی از مناطق می تواند علاوه بر تامین نیاز داخلی، با تولید فراورده های صنایع جنبی حضوری فعال در بازار جهانی داشته باشد.اگرچه شرایط آب و هوایی مناطق شمالی، زیتون را محصول ایده آل این مناطق معرفی کرده است، اما خاصیت سازگاری با محیط و مقاومت نسبت به شرایط ناسازگار خاک و آب امکان توسعه کشت این گیاه را در بسیاری از استانهای کشور مقدور می سازد.در این مطالعه تلاش بر آن است که عوامل تاثیرگذار بر پذیرش کاشت زیتون از طرف کشاورزان بررسی شود تا با شناخت صحیح این عوامل، توسعه کاشت زیتون در مسیر صحیحی قرار گیرد. در این راستا از آمار مقطعی سال 1379-80، که به وسیله 120 پرسشنامه از باغداران منطقه به دست آمده، استفاده شده است. مدل به کار رفته در این طرح، مدل لاجیت می باشد.با توجه به اینکه متغیر وابسته )پذیرش یا عدم پذیرش( کیفی است، عوامل موثر بر این پذیرش در سه دسته فردی )سن، تحصیلات، سابه و تجربه و...(، اجتماعی )مشارکت اجتماعی، ارتباط با ترویج، ارتباط با مروج، مطالعات در زمینه زیتون، فناوری و...( و اقتصادی )میزان درآمد، مشاغل جنبی، میزان پس انداز...( بررسی می شوند.نتایج به دست آمده نشان می دهد که به طور کلی متغیرهای تحصیلات، تعداد فرزندان بالای 14 سال، ارتباط مروج با کشاورز و اعتماد متقابل، کل سطح زیرکشت باغدار، میزان آشنایی باغدار با زیتون و در نهایت، میزان پس انداز و درآمد، در سطوح پایین تر از 10% بر پذیرش کاشت زیتون توسط باغدار تاثیرگذارند و متغیرهای تعداد قطعات زمین، سطح فناوری، اعتبارات و میزان دریافت وام تاثیر معنیداری در پذیرش کاشت زیتون ندارند.

قیمتگذاری محصولات کشاورزی ابزاری برای تقویت انگیزه تولید به شمار می آید. در این مقاله با بهره گیری از اطلاعات مربوط به سالهای 1358-79، آثار برنامه های حمایت قیمتی چغندرقند بر بازده نیروی کار و زمین با استفاده از چهار روش حمایت قیمتی، کنترل تولید، کنترل سطح زیر کشت و حمایت قیمتی همراه با کنترل سطح زیر کشت در استان خراسان شبیه سازی گردیده است. همچنین جهت بررسی هدفهای مطالعه از الگوی فلوید بهره گرفته شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که برای تقویت انگیزه های تولید چغندرقند، سیاست حمایت قیمتی بدون کنترل سطح زیرکشت ابزار نیرومندی خواهد بود.

هدف اصلی این تحقیق، بررسی مزیت نسبی ایران در تولید و صادرات کشمش است. آمار و اطلاعات جهت محاسبه مزیت نسبی صادرات به صورت سری زمانی در سالهای 1340-80 و برای محاسبه مزیت نسبی تولید به وسیله تحقیق پیمایشی از استان خراسان )شهرستانهای کاشمر، خلیل آباد، بردسکن( جمع آوری شده است. به این منظور از شاخصهای مزیت نسبی آشکار شده (RCA) و مزیت نسبی آشکار شده متقارن (RSCA) جهت محاسبه مزیت نسبی صادرات و برای محاسبه مزیت نسبی تولید از ماتریس تحلیل سیاستی (PAM) استفاده شده است.نتایج مطالعه نشان می دهد میانگین شاخص مزیت نسبی آشکار شده در دوره قبل از انقلاب و بعد از آن به ترتیب 31 و 39 است و اختلاف معنیداری بین آنها وجود دارد. همچنین ایران طی دوره مورد مطالعه در صادرات کشمش مزیت داشته و جایگاه این محصول در بازار صادراتی ایران در دوره بعد از انقلاب مناسبتر بوده و درجه اطمینان برای ادامه حضور در بازار جهانی نیز در این دوره افزایش داشته است. افزون بر این، نتایج وجود مزیت نسبی را در تولید کشمش در منطقه مور مطالعه نشان داده است. همچنین دولت در زمینه نهاده ها، به بهره برداران یارانه مستقیم و غیر مستقیم پرداخت کرده ولی در کل، سیاستهای دولت و شرایط بازار داخلی بر اساس شاخص حمایت موثر، به ضرر تولید کننده بوده است. علاوه بر این، سودآوری خالص اجتماعی برای یک تن کشمش تولیدی بالغ در 46 هزار تومان بوده است.

این پژوهش به منظور تعیین ارزش بازده نهایی آب آبیاری، محاسبه هزینه تمام شده آب کشاورزی، برآورد متوسط هزینه تولید یک هکتار محصولات گروههای مختلف بهره برداری، تعیین کشش قیمتی تقاضای آب کشاورزی و تعیین نرخ آب به روش گاردنر در سال 1375 در دشت قزوین انجام شده است. در این تحقیق زمینهای تحت پوشش سد طالقان، بر اساس هزینه تمام شده آب و فاصله کانال تا محل آبگیر سد، به پنج ناحیه همگن تقسیم شدند. داده های مورد نیاز تحقیق از 127 بهره بردار با استفاده از روش نمونه گیری از 27 آبادی منطقه جمع آوری گردید. در پژوهش حاضر از روشهای برنامه ریزی خطی، اقتصادسنجی و اقتصاد مهندسی جهت تعیین تقاضای آب آبیاری و قیمت سایه ای آب استفاده گردید. در این راستا از نرم افزارهای QSB و TSP بهره گرفته شد.نتایج تحقیق نشان داد که کشش قیمتی محاسبه شده در بیشتر نواحی منفی و کوچکتر از یک و مبین کشش ناپذیر بودن تقاضای آب نسبت به قیمت است. همچنین ارزش بازده نهایی آب کشاورزی بیشتر از آب بهای دریافتی در منطقه می باشد. متوسط نرخ یک مترمکعب آب آبیاری در منطقه به روش گاردنر معادل 65 ریال محاسبه شد. ارزش بازده نهایی یک مترمکعب آب آبیاری )قیمت سایه ای آب( در نواحی 5 گانه مورد مطالعه برای گروه بهره برداری دارای زمین کمتر از 10 هکتار به ترتیب 65، 148، 190، 230 و 102 ریال و برای گروه بهره برداری دارای زمین بیشتر از 10 هکتار به ترتیب 208، 113، 77، 69 و 120 ریال برآورد گردید.

یکی از مهمترین عوامل محدود کننده گسترش فعالیتهای کشاورزی و به کارگیری فناوریهای جدید در این بخش، کمبود سرمایه است. این نارسایی در مناطق محروم نظیر استان سیستان و بلوچستان بیشتر به چشم می خورد و به همین دلیل مساعدت مالی به کشاورزان این استان ضروری است. با توجه به این مساله، در تحقیق حاضر عوامل موثر بر تقاضای اعتبارات کشاورزی در سیستان با استفاده از روشهای اقتصادسنجی بررسی شده است. اطلاعات مورد نیاز این تحقیق از طریق مصاحبه با 120 کشاورز سیستانی در سال 1380 جمع آوری گردیده است.نتایج تحقیق نشان داد که زمین و نیروی کار در این مناطق فراوان است ولی سرمایه عامل محدود کننده فعالیتهای کشاورزی است. همچنین میزان تقاضا برای اعتبارات رابطه مثبت با قیمت محصول دارد و به ازای یک درصد افزایش قیمت محصول، تقاضا برای اعتبارات 1.859 درصد افزایش می یابد؛ ولی افزایش نرخ بهره تاثیر بسیار اندکی بر روی تقاضای اعتبارات دارد به طوری که کشش تقاضا نسبت به نرخ بهره فقط در حدود 0.18 درصد است.

با توجه به شرایط طبیعی و اقتصادی ایران، تولید کشاورزی یکی از پرمخاطره ترین فعالیتهای اقتصادی است و از آنجا که بخش مهمی از تولیدکنندگان کشاورزی کشور، یعنی کشاورزان متوسط و میانه حال، توان مالی محدودی دارند و همه دارایی شان را در هر دوره بهره برداری در فرایند تولید به کار می گیرند، گاه حتی کمترین خسارت ممکن است آنها را از هستی ساقط و زندگی فلاکت باری را بر آنها تحمیل کند. از این رو بیمه محصولات کشاورزی را می توان یکی از اهرمهای توسعه کشاورزی دانست؛ زیرا با استفاده از این ساز و کار هم می توان امنیت بیشتری برای تولیدکنندگان محصولات کشاورزی فراهم ساخت و مخاطرات تولید را کاهش داد و هم شرایط مطلوبتری برای جلب و جذب سرمایه های خصوصی در بخش کشاورزی فراهم آورد. لذا در این تحقیق بررسی و شناخت عوامل موثر در توسعه بیمه محصولات راهبردی کشاورزی در بین کشاورزان شهرستان خدابنده در استان زنجان برای کارآمد ساختن و بهبود نظام ارایه خدمات بیمه محصولات کشاورزی به عنوان هدف کلان مد نظر قرار گرفت.جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده از تکمیل پرسشنامه توسط 125 کشاورز که از طریق نمونه گیری طبقه ای با انتساب متناسب از بین 1294 بیمه گذار شهرستان خدابنده انتخاب شدند - از دو روش آمار توصیفی و استنباطی استفاده شد. پایایی پرسشنامه نیز پس از انجام آزمون مقدماتی بر روی 30 بیمه گذار خارج از نمونه مورد مطالعه، از طریق ضریب آلفای کرونباخ تعیین گردید. مقدار این ضریب برابر 81% به دست آمد که مبین رضایت بخش بودن پایایی کل پرسشنامه می باشد. در بخش آمار توصیفی از پارامترهایی همچون فراوانی، درصد، میانگین، انحراف معیار، واریانس و در بخش آمار استنباطی از ضریب همبستگی اسپیرمن، پیرسون و تحلیل رگرسیونی برای تحلیل داده ها استفاده شد. نتایج تحلیل رگرسیونی نشان داد که سه متغیر سطح زیرکشت گندم دیم، تعداد دفعات اخذ وام و مقدار زمین به عنوان متغیرهای پیش بینی کننده متغیر وابسته وارد معامله رگرسیون شدند. این سه متغیر مجموعا 76 درصد تغییرات توسعه بیمه محصولات راهبردی را پیش بینی می کنند.

ارتباط تحقیق و ترویج کشاورزی همواره از جمله مهمترین مباحث مطرح در ادبیات ترویج و توسعه کشاورزی بوده است. به نظر می رسد انعکاس به مراتب بیشتر این موضوع در متون ترویج نسبت به تحقیقات حکایت از آن دارد که متخصصان ترویج ضرورت ارتباط تحقیق و ترویج کشاورزی را به صورتی جدیتر احساس کرده اند. در همین حال مطالعات مختلف نشان می دهد که پاره ای از مشکلات مانع ارتباط ایده آل تحقیق و ترویج هستند. از جمله شاخصترین این مشکلات می توان به مواردی از قبیل اهمال در ایجاد توازن موثر میان تحقیقات کشاورزی از یک سو و ترویج و آموزش کشاورزی از سوی دیگر، کوتاهی در شناخت نیاز به ابتکار عمل ترویج در حفظ حلقه های ارتباطی با تحقیقات، تعداد ناکافی متخصصان موضوعی در تشکیلات ترویج به جهت کمی و کیفی و شکاف فرهنگی بین محققان و مروجان کشاورزی اشاره کرد. از میان مهمترین ساز و کارهای ارتباطی نیز می توان از یکپارچگی سازمانی تحقیق و ترویج، ایجاد واحدهای رابط، مشارکت محققان ارشد در آموزش حین خدمت کارکنان ترویج، ایجاد یک واحد تشکیلاتی مشترک، انجام آزمایشهای سطح مزرعه، به صورت مشترک، مکان مشترک برای دو نهاد و جابه جایی ادواری کارکنان تحقیق و ترویج نام برد.

یکی از مباحث مورد توجه طی دهه های اخیر، دانش بومی می باشد که دیر زمانی به فراموشی سپرده شده و بدین لحاظ جامعه بشری برای مدتی طولانی از این گنجینه با ارزش محروم مانده است. اصولا این تصور حاکمیت داشت که تنها دانش رسمی می تواند جوامع و کشورها را به توسعه برساند؛ اما دیدگاههای جدید مبین این اعتقاد است که به ویژه در مقوله ترویج کشاورزی، مدل موثر باید حاصل تلفیق دانش بومی و رسمی باشد، زیرا مردم روستایی از نظامهای دانش بومی ای برخوردارند که در کنار فناوریهای نوین می تواند نتایج مطلوبی به بار آورد. مقاله حاضر - که حاصل بخشی از یک تحقیق گسترده به شمار می آید - بر آن است تا با توجه به روند و نتایج تحقیق مذکور، با تلفیق این دو دانش، به رهیافت مناسب در منطقه مورد مطالعه دست یابد. ولی آنچه در این راستا اهمیت در خور توجه دارد، روش شناسی و روش تحقیق به کار گرفته شده در این پژوهش است. «نظریه بنیانی» شیوه برگزیده شده برای تحقیق حاضر و خود از جمله روشهای تحقیق کیفی است که به دلیل داشتن ویژگیهایی، موفقیت خاصی دارد؛ لذا یکی از هدفهای مهم تحقیق حاضر، معرفی این نظریه به پژوهشهای اجتماعی و ترویجی است. حاصل استفاده از این روش تحقیق کیفی، مدلی است مفهومی که با بهره گیری از دو دانش مذکور، رهیافت ترویجی مناسب را به منطقه مورد مطالعه معرفی می کند. مدل مفهومی نشاندهنده این موضوع است که تلفیق دو دانش بومی و رسمی در ارکان هشتگانه رهیافت ترویجی ضروری است، ضمن آنکه علاوه بر این ارکان، مدل مذکور تحت تاثیر عوامل پیرامونی از جمله: کل نگری، توانمندسازی، پایداری، درونزا بودن، علمی بودن، تنوع گرایی، مشارکتی بودن، از پایین به بالا بودن، پویایی و انعطاف پذیری و سرانجام تفکر سیستمی قرار دارد. بدیهی است مدلهای مفهومی تعمیم پذیری آماری ندارد و اصولا محقق در چنین تحقیقاتی به دنبال تعمیم دادن نتایج به شکل آماری نیست. در واقع این مدلها تعمیم پذیری مفهومی دارد که خود می تواند مبنای در خور اعتمادی برای اجرای تحقیقات کمی باشد که در نتیجه از تعمیم پذیری آماری نیز برخوردار خواهد شد.

این مقاله به بررسی وجود یا نبود مزیت نسبی صادرات سیب درختی ایران و روند تغییرات آن طی دوره زمانی 1362-78 و همچنین به بررسی جایگاه و درجه رقابتی )مزیت نسبی( این محصول در بین کشورهای عمده صادر کننده جهان طی دوره 1995-99 می پردازد. به این منظور از شاخصهای مزیت نسبی آشکار، مزیت نسبی آشکار متقارن و کای دو استفاده شده است.نتایج مطالعه حاضر حاکی از آن است که در طول دوره مورد بررسی، ساختار صادراتی سیب ایران با نبود ثبات همراه بوده و موقعیت رقابتی ایران )مزیت نسبی( در مورد این محصول تضعیف شده است. وجود نوسانهای زیاد در روند شاخصهای مذکور در طول دوره مورد بررسی حاکی از آن نبود برنامه ثابت و مشخص برای صادرات سیب ایران بوده است که در این باره اقدامات اساسی باید صورت گیرد.بررسی دقیق جایگاه رقابتی سیب ایران در بین محصولات کشاورزی در مقایسه با کشورهای عمده صادر کننده سیب نشاندهنده بهبود این وضعیت است، به طوری که ایران بعد از کشورهای شیلی، افریقای جنوبی ونیوزلند به لحاظ مزیت نسبی صادرات در مقام چهارم قرار گرفته است.