مطالعات تاریخی جهان اسلام
سال:1399 | دوره:8 | شماره:16 |تعداد مقالات:12

سه محور مهم قالب شهرهای اسلامی محل سکونت، فضای عبادی و محل تجارت است. در راستای تاکید بر اهمیت یکی از این محورهای اصلی، مسجد به عنوان یکی از ماندگارترین آثار معماری انتخاب شده است. از لحاظ تاریخی، در دوره ی صفوی بالاخص اصفهان بهترین مساجد ساخته شده است که مسجد حکیم به عنوان یکی از بهترین نمونه ها به حساب می آید؛ هم عصر با آن، در دولت عثمانی نیز مساجد مهمی چون سلطان احمد در استانبول ساخته شده است که به نظر می رسد مفاهیم پنهانی در معماری این دو بنا وجود دارد. با توجه به وجود مراوداتی بین دو کشور در این دو دوره، برای یافتن این مفاهیم و ارتباط بین این دو بنا از لحاظ کاربست مفاهیم آرکی تایپی به مقایسه ی تطبیقی پرداخته شده است. با توجه به گسترده بودن بحث کهن الگو، برای بررسی دقیق تر کهن الگوی خویشتن انتخاب شده است. با توجه به تاریخی-تحلیلی بودن پژوهش و مقایسه ی تطبیقی در نمونه های مورد مطالعه، به شکل کیفی به جمع بندی پرداخته شده است. در این راستا پرسش های تحقیق به این شکل معرفی می شوند: 1-مهمترین مصداق های کهن الگوی خویشتن در ارتباطات مساجد حکیم اصفهان و سلطان احمد استانبول از لحاظ تاریخی چگونه است؟ 2-تفاوت ها و شباهت های این دو بنا از لحاظ کاربست مفاهیم کهن الگوی خویشتن چگونه است؟ به دلیل شناسا بودن فرم کهن الگوی خویشتن در ناخودآگاه جمعی مردمان دوره های صفوی و عثمانی و رجوع به دوره های قبل از اسلام در ساخت بناهای مذهبی شهری چون مسجد، کهن الگوی خویشتن دیده می شود. در حیاط مسجد حکیم به شکل پررنگ تری به این کهن الگو پرداخته شده است ولی با بررسی در ارکان فضایی مهم دیگر همچون گنبدخانه، علی رغم تفاوت های ظاهری و زمینه ای الگوهای شکل گیری مساجد، شباهت های بسیاری وجود دارد که نشان از تفکرات مشابه در مردمان دو شهر است.

با آنکه در منابع اسلامی، سفارشی درباره ساخت محراب و مناره مساجد نیست، چرا این دو پدیده در معماری عبادتگاه مسلمانان وارد گردیده است؟ در این نوشتار با روش کتابخانه ای، چگونگی ورود محراب و مناره در معماری مساجد سده نخست اسلامی و فرضیه این که محراب و مناره برگرفته از آیین ایران باستان، مردم جزیره العرب و معابد یهودیان و مسیحیان است، بررسی خواهد شد. بررسی های تاریخی نشان میدهد در سده نخست اسلامی این دو بخش، به معماری مساجد افزوده شده و مساجد جامع؛ فلسطین، کوفه، مدینه، دمشق، قیروان و فسطاط در سده نخست دارای محراب طاقنما بوده و مساجد جامع؛ بصره، فسطاط، دمشق، مدینه، قصبه در رمله فلسطین و قیروان در سده نخست دارای مناره بوده اند. مناره در گذشته چهارگوش، حلزونی و استوانه ای ساخته می شدند و مواد به کاررفته در آن در شرایط اقلیمی و فرهنگ معماری مناطق متفاوت بوده وسپس مناره ها بلندتر و باریکتر شده و به عنوان ماذنه کاربرد خود را از دست داده است.

دیدگاه سیاسی مستشرقان آلمان و انگلیس نسبت به مکتب عاشورا دارای نوسانات و چالش های فراوانی است. آلمان و انگلیس به عنوان سردمداران اسلام شناسی به طور عام و عاشورا پژوهی به طور خاص، تلاش کرده اند شخصیت، اهداف و دستاورد های قیام امام حسین (ع) را مادی گرایانه و فارغ از مذهب، مورد تحلیل و بررسی قرار دهند. با توجه به اینکه جهان اسلام و منابع موجود از ابتدا در سیطره جماعت اهل سنت بوده، و منابع شیعه تحریف یا کمتر بدان اعتماد شده، عمدتا شاهد نتایج مغرضانه و کمتر منصفانه بوده ایم. از یک سو مستشرقان به امام حسین (ع) به عنوان یک اپوزیسیون حکومت مرکزی و دارای اندیشه ضد سکولار نظر دارند، و اندیشه های اعتقادی و دینی او را خلط در آراء سیاسی و اقتصادی می کنند؛ از طرفی تعداد اندکی از مستشرقین موفق شده اند که تحت تاثیر عواطف شخصی، ملی و مذهبی واقع نشوند و این نهضت را صرفا از نظر علمی مورد مطالعه و بررسی قرار دهند. هدف این پژوهش بررسی تطبیقی مواضع سیاسی مستشرقین آلمان و انگلیس درباره واقعه عاشورا و مطالعه بنیاد فکری و رویکرد عملی آن ها می باشد. در این تحقیق با رویکردی تحلیلی و تبیینی درصدد پاسخ به این سیوالات هستیم که: برداشت سیاسی مستشرقان آلمان و انگلیس از واقعه کربلا چگونه بود؟ مبانی فکری عاشورا پژوهی از بعد سیاسی چگونه بوده است؟ فرض غالب بر این است که مستشرقین آلمان و انگلیس با توجه به وجود پژوهشگران برجسته و پژوهشکده های فراوان اسلامی-شیعی، سعی کرده اند بعد اعتقادی نهضت کربلا را تحت شعاع سیطره سیاسی قرار دهند.

هنر مقدس، هنری است که با ساحت قدسی و متعالی دین، در ارتباطی تنگاتنگ است. هنر خوشنویسی به عنوان هنری مقدس در دین اسلام، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به اعتقاد اصحاب سنت گرا امر قدسی در هنرهای اسلامی به واسطه ارتباط انسان با خداوند متعال، نمود پیدا می کند که این پیدایش امر قدسی در هنر خوشنویسی اسلامی، خود به واسطه ساحت درونی و اندیشه عرفانی و اسلامی هنرمند خوشنویس، تجلی پیدا می کند. شناخت این امر مستلزم تامل در چگونگی اثبات جایگاه این هنر به عنوان هنری تجریدی قدسی است که توانسته کلام خدا را در صورت و محتوی، متجلی کند. سوال این است: خوشنویسی اسلامی به عنوان هنری مقدس، چه پیامدها و نتایجی را در بین هنرهای اسلامی در جهان اسلام به دنبال داشته است؟ این پژوهش به شیوه توصیفی تحلیلی صورت گرفته و روش گردآوری داده ها اسنادی(کتابخانه ای) است. هدف این پژوهش، ارزیابی و تحلیل نظریات و دیدگاه های این دو اندیشمند سنت گرا تیتوس بورکهارت و سید حسین نصر در رابطه با قداست هنر خوشنویسی در جهان اسلام و تبیین نتایج و پیامدهایی است که خوشنویسی اسلامی به عنوان هنری مقدس در بین هنرهای اسلامی داشته است. یافته های تحقیق حاکی از آن است که چون ذات هنر خوشنویسی اسلامی با کلام و وحی الهی مناسبت داشته، بنابراین رموز نمادین ذات قدسی حق در حروف خوشنویسی باعث پیشرفت خوشنویسی اسلامی و بوجود آمدن سبک های مختلف خوشنویسی بر ابنیه و در کتب مقدس شده و همچنین به دلیل ادغام شدن با دیگر هنرهای تزینی اسلامی، باعث رشد و توسعه آنها شده است. خوشنویسی اسلامی به دلیل کتابت آیات الهی هم در کتاب قرآن کریم و هم بر پهنه کتیبه های مساجد، علاوه بر تجلی ذات قدسی خدا، عامل مهمی در جهت تبلیغ مذهب اسلام و همچنین اندیشه های مذهبی حاکمان اسلامی بوده و درنتیجه مشروعیت حاکمان اسلامی را نیز در نظر مردم سبب می شد.

شهر سمرقند طی سده های متمادی یکی از مهمترین و مترقی ترین شهرهای ایرانی اسلامی در سراسر سرزمین های شرق خلافت اسلامی بود. این شهر بویژه در دوره سامانی به اوج ترقی و شکوفایی خود رسید. اما سمرقند همانند خود دوره سامانی عمدتا از جهت اهمیت سیاسی و فرهنگی مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته است. از این رو به رغم اهمیت اقتصادی که سمرقند و دوره سامانی در تاریخ ایران اسلامی داشته، به نسبت اهمیت سیاسی و فرهنگی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین در پژوهش پیش رو تلاش بر آن است که بر مبنای روش توصیفی تحلیلی جایگاه و اهمیت اقتصادی این شهر در دوره سامانی مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. بر این مبنا، پرسش اصلی مقاله آن است که اساسا چه زمینه ها و عواملی سبب رونق اقتصادی سمرقند در دوره سامانی گردید؟ و این رونق چه عرصه هایی را در بر می گرفت؟ بنابر یافته های پژوهش مجموعه عوامل طبیعی، جغرافیایی و سیاسی اجتماعی، زمینه های لازم برای رونق اقتصادی در سمرقند دوره سامانی را فراهم نمود. این رونق نیز عمدتا عرصه هایی نظیر اقتصاد کشاروزی، تجارت و بازرگانی، تجارت برده و صنعت کاغذسازی را در برمی گرفت.

اشیاء باستانی اموالی است که یکصد سال یا بیشتر از تاریخ ایجاد یا ساخت آن گذشته باشد. این اشیاء جز اموال عمومی بوده و قابلیت تملک خصوصی ندارد و برای محافظت در اختیار دولت قرار می گیرد. کسی که با حفاری غیرمجاز به این گونه اموال دست یابد مجرم محسوب و علاوه بر ضبط اموال به حبس محکوم می شود لکن کسی که به طور اتفاقی به این اموال دست یابد باید آن را تحویل سازمان میراث فرهنگی بدهد و در مقابل مبلغی بابت حق کشف به وی پرداخت می شود. درصورتی که اشیاء باستانی از فلزات قیمتی و جواهرات باشد و در ملک شخصی کشف شود، معادل دو برابر قیمت روز ماده خام آن و در مورد سایر اشیاء نصف این مبلغ پرداخت می شود؛ درصورتی که این اشیاء در ملک غیرشخصی کشف شود این مبلغ به نصف تقلیل می یابد. این ترتیب با فقه امامیه مطابقت ندارد. به عقیده فقها گنج و هرگونه دفینه به کاشف آن تعلق دارد و تنها تکلیف مالک پرداخت خمس مال به حاکم اسلامی است. قوانین فعلی برای حمایت از اشیاء باستانی مناسب نیست. اولا مبلغ حق الکشف بسیار نازل است زیرا در محاسبه آن فقط ارزش ماده خام آن محاسبه می شود ثانیا با توجه به هزینه های سنگین اکتشاف ضروری است که تدابیر لازم برای مشارکت بخش خصوصی در این زمینه فراهم شود؛ مانند اینکه بخشی از قیمت روز اشیاء مکشوفه به بخش خصوصی واگذار یا این اشیاء در قالب موزه یا نمایشگاه در معرض بازدید عموم قرار گرفته و درآمدهای آن طبق قرارداد بین دولت و بخش خصوصی توزیع شود.

شرق شناشان چپ(روس)اندیشه هاونظرات متفاوتی ازهمتایان غربی درباره دورهمغول دارند. این محققان چپ (عمدتا روس) به دلایل مختلف نگاه های خاصی به حوادث و روند وقایع تاریخی دارند که در اغلب موارد با نگرش محققان غربی متفاوت وگاهی متضاد است. علی رغم اهمیت کار محققان روس در خصوص دوره مغول، تحقیقات آنها دارای خصوصیاتی چون: رویکردهای سطحی وسلیقه ای، اغراق، پیش داوری، پیشنهادقالب های تحلیلی خاص، توجیه گرایی و. . . است. حال دراین میان بارتولد، مولف روسی کتاب مشهورترکستان نامه، گرچه در زمره محققان چپ قرار دارد اما دیدگاه ها ونگرش او تا حدی با آنها متفاوت ودر مواردی بینش ودیدگاه او به محققان غرب نزدیکتراست. با این وصف، این مقاله درصدد است تا موضعگیری وچرایی رویکرد متفاوت بارتولد در زمینه حمله مغول و چگونگی تداوم آنها را به بحث گذارد. روش تحقیق در این پژوهش بر پایه نقدوبررسی ومقایسه خواهد بود.

عصر صفوی با تحولات انقلاب علمی اروپا از کوپرنیک تا نیوتن تقریبا منطبق است. در این دوره با وجود آنکه اروپاییان زیادی در قالب نمایندگان دولتی، تاجر، میسیونرهای مذهبی و جهانگرد به ایران رهسپار شدند؛ اما گفتمان علمی بین اروپاییان و دانشمندان ایران صورت نگرفت. این پژوهش در پی پاسخ به چرایی این موضوع است. برای پاسخ به این پرسش به نظر می رسد که حدود 150 سال ابتدای دوره صفوی که مقارن با دهه های آغازین قرن هفدهم میلادی از یک سو برخی از مهم ترین نظریه های علمی جدید حتی در اروپا مورد قبول همگان نبود. از سوی دیگر نیز اروپاییانی که به ایران سفر کردند بعضا با اطلاع از ظرفیت های علمی و فرهنگی به ایران می آمدند و الزاما از جزییات فنی و دستاوردهای جدید علمی غرب اطلاعی نداشتند. همچنین از لحاظ دانش فنی، زبان و دغدغه های علمی سطح یکسانی میان ایرانیان و اروپاییان وجود نداشت و این مسیله سبب شد که گفتمان علمی فیمابین ایران عصر صفوی و اروپا برقرار نگردد. نوشتار حاضر بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای به بررسی موضوع بپردازد.

بعد از انقلاب اسلامی ایران، گفتمان شیعی توانست در قالب جنبش ها و سازمان ها به احیای هویت شیعه و انطباق با شرایط جدید بپردازد و در مناسبات سیاسی-اجتماعی فعالیت کند. یکی از کشورهایی که تحت تاثیر گفتمان شیعی در جهان قرار گرفت، کشور اندونزی بود. یکی از اثرگذارترین سازمان هایی که توانست به صورت جدی این هدف را دنبال کند، سازمان اهل بیت: اندونزی (ایجابی) بوده است. این پژوهش تلاش دارد با روش اسنادی و مصاحبه با خبرگان، و استفاده از اسناد دست اول و منابع کتابخانه ای، به این سوال پاسخ دهد که سازمان اهل بیت: چگونه به هویت یابی و انطباق شیعیان در کشور اندونزی پرداخته است؟ یافته های تحقیق نشان می دهد که سازمان اهل بیت: اندونزی (ایجابی) با تاکید و پررنگ کردن وجوه مشترک اعتقادات شیعه و اهل سنت، به بازاحیا هویت و تثبیت قانونی شیعه در اندونزی پرداخته است. این وجود مشترک عبارتند از: توانمندسازی اقتصادی جامعه شیعیان، برگزاری نشست های علمی، احترام و اعتقاد به قانون اساسی(پانچلیسا) و حضور فعال در عرصه سیاسی و اجرایی مانند شرکت در انتخابات، حضور پررنگ در مجلس و همکاری گسترده با دولت در عرصه های مختلف سیاسی و فرهنگی و توسعه فعالیت های آموزشی-فرهنگی. این سازمان با دو چالش عمده محتوایی مانند اختلافات فکری و اعتقادی و کارکردی مانند شخص محوری و عدم قانون گرایی مواجه بوده است.

در دوره صفوی، ایالت کردستان، به عنوان یکی از چهار ولایات والی نشین در قلمرو صفوی بود که توسط خاندان حکومت گر محلی بنی اردلان و خاندان های وابسته به آنان اداره می شد که یکی از آن ها، خاندان موالی بودند. در طول دوران صفوی، مقام شیخ الاسلامی در دست خاندان محلی موسوم به سادات شیخ الاسلامی بود و اعضای خاندان موالی نیز با عنوان ملا و مفتی، در امور مذهبی و قضایی کردستان اردلان حضور داشتند. با آشفتگی اوضاع سیاسی بعد از سقوط صفویان، سیاست مذهبی نادرشاه افشار و همچنین تغییر نگرش نادرشاه افشار نسبت به خاندان اردلان و در نتیجه، ضعف داخلی خاندان اردلان، زمینه برای توسعه نفوذ محلی و ارتقاء موقعیت خاندان موالی فراهم گردید؛ چنانکه در سال 1160ه. ق در اواخر دوره حکومت نادرشاه افشار با حفظ سمت، صاحب کرسی شیخ الاسلامی در ایالت اردلان شدند. اگر چه در آشفتگی های سیاسی بعد از نادرشاه، از این سمت خلع شدند اما از دوره قاجار دوباره آن را تصاحب کردند. این پژوهش با روش شیوه توصیفی تحلیلی و با اتکاء به یک سند نویافته از عهد افشاری، ضمن بررسی فعالیت خاندان موالی در منصب قضاوت و جایگاه آنان در ساختار اداری و تحولات سیاسی حکومت محلی اردلان، چگونگی دست یابی آنان به مقام شیخ الاسلامی کردستان را بررسی می کند.

آموزش های دینی از مهم ترین بخش های جامعه مذهبی است که مورد توجه حاکمان و دانشمندان بوده است. این آموزش به ویژه در قرن 10 و 11 هجری در دوره قطب شاهیان که ساکنان بومی آن آشنایی چندانی با مذهب تشیع و اندیشه های آن نداشتند اهمیت بیشتری داشت. آموزش های مذهبی در این دولت به منظور تحکیم مبانی مذهب تشیع صورت گرفت. حاکمان این دولت برای تقویت پایه های تشیع در بین ساکنان مناطق گلکنده (Golconda) و حیدرآباد (Hyderabad)-پایتخت قطب شاهیان-از دانشمندان شیعی ایرانی که به دکن مهاجرت کرده بودند بهره بردند و حضور پر تعداد آنان به پویایی و ارتقای دانش مذهبی ساکنان این مناطق انجامید. سوال اصلی پژوهش این است که دانشمندان مهاجر ایرانی چه نقشی در گسترش معارف شیعی ساکنان قلمرو دولت قطب شاهی در قرون 10 و 11 هجری داشتند؟ برای پاسخگویی به سوال پژوهش این فرضیه مطرح شده است که دانشمندان ایرانی با تشکیل کلاس های درس و تربیت شاگردان، تربیت مذهبی حکام قطب شاهی، تالیف کتب مذهبی و برگزاری جلسات بحث و مناظره با علمای سایر فرق در گسترش معارف دینی و دانش مذهبی مردم مناطق گلکنده و حیدرآباد موثر بوده اند. نظر به اهمیت موضوع این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای صورت گرفته است.

سید عظیم شیروانی یکی از پیشگامان نوگرایی و ریالیسم در میان مسلمانان قفقاز بود که با باورهای اشتباه و سنت گرایانه ی جامعه ی خویش به مبارزه پرداخت و با اشاعه ی اندیشه های نوگرایانه در ایجاد مدارس نوین، تدریس علوم جدید در مدارس، مبارزه با خرافات و تعالیم سنتی موجود در جامعه در تغییر وضعیت زندگی مسلمانان قفقاز نقش مهمی داشت. اندیشه های واقع گرایانه ی شیروانی در میان شاگردان و هم عصران ریالیست وی مورد توجه قرار گرفت و در محتوای مطبوعات آن عصر از جمله نشریه ی ملانصرالدین انعکاس یافت. این پژوهش برآن است تا با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای و آرشیوی به تاثیر اندیشه های ریالیستی سید عظیم شیروانی در محتوای نشریه ی ملانصرالدین بپردازد. یافته های پژوهش حاکی از آن است که افکار و اندیشه های ریالیستی سید عظیم شیروانی و اقدامات وی در راستای تبلیغ نوگرایی و ریالیسم در قفقاز نقش مهمی در توجه نشریه ملانصرالدین به واقع گرایی و اصول جدید داشت و این نشریه با پشتوانه ی نظری اندیشه های ریالیستی شیروانی، تاثیر زیادی در مبارزه با خرافات و نیز حیات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مسلمانان قفقاز داشت.