آینه پژوهش
سال:1400 | دوره:32 | شماره:188 |تعداد مقالات:19

شهرت فخرالاسلام محمد صادق ارومیه ای به سبب کتاب انیس الاعلام وی در دایره منازعات مسیحی اسلامی در دوره اخیر قاجار است. کتاب دیگر او با عنوان بیان الحق المطلق هم به این جهت کمک کرد. او از گستره دانش نقد مسیحی برخوردار بوده و سعی کرده است آنها را در آثار خود درج نماید. بدین ترتیب، فخرالاسلام از چهره هایی است که به هر روی، جایگاه شناخته شده ای در گفتگوهای اسلام شیعی مسیحی دارد و دراین زمینه، تجربه ای از منازعات اسلامی مسیحی دوره اخیر قاجار است. نویسنده، نوشتار پیش رو را با ارائه اطلاعاتی پیرامون فخرالاسلام و محتوای اطلاعاتی آثار و نوشته های وی، آغاز نموده است. در ادامه، اندیشه های فخرالاسلام در باب علم نو و دین را که در دو فصل از دو جلد اول و چهارم بیان الحق مطرح شده است، مورد واکاوی قرار می دهد.

از سالیان دور، پژوهشگران و برخی مؤسسات مطالعات پژوهشی در روسیه، تحقیقات ارزشمندی درباره ی متون اسلامی و به ویژه تصوّف در روسیه انجام داده اند. مجموعه ی سه رساله ی فارسیِ برهان الذاکرین و الرسالةُ القُدسیّةُ السَّماعیّة و خواص جواهر احجار، که تحت عنوان کلی برهان الذاکرین به صورت نسخه برگردان و همراه با مقدمه ی تحلیلی و ترجمه ی روسی در سال 2020 به همّتِ بنیاد مطالعاتِ ابن سینا (Ibn Sina Foundation) در مسکو منتشر شده است، از این دست کارهای تازه است. نوشته ی پیش رو یادداشتی است در معرفی سه رساله ی منتشر شده در این مجموعه. دو رساله ی برهان الذاکرین و خواص جواهر احجار در یک مجموعه ی خطی قرار دارند و رساله ی الرسالةُ القُدسیّةُ السَّماعیّة متعلق به نسخه ی خطی دیگری است. به نظر می رسد هر سه رساله نوشته ی دولت شاه بن عبدالوهاب حسینی اسپیجابی، از مشایخِ طریقتِ یسوی، باشند؛ هرچند در رساله ی خواصِ جواهرِ احجار نام مؤلف ذکر نشده است. مقدمه ی تحلیلی مجموعه را آقای دکتر آلفِرید کاشافُویچ بوستانوف[1] (Alfrid Kashafovich Bustanov)، استاد دانشگاه آمستردام، و ترجمه ی روسیِ متن رساله ها را خانم دکتر یِوْ گِنیا نیکیتِنکو (Evgenia Nikitenko)، ایران شناس و استاد زبان فارسی دانشگاه عالی اقتصاد مسکو، نوشته اند. مجموعه ی نسخه برگردانِ برهان الذاکرین در 240 صفحه، به انضمامِ نسخه برگردان (فاکسیمیله) نسخه های خطی در پایانِ کتاب، در تیراژِ هفتصد نسخه، با حمایت و نظارتِ علمیِ بنیادِ مطالعاتِ ابن سینای روسیه و توسطِ انتشارات صدرای مسکو، چاپ و منتشر شده است.

نشانه هایی در دست است که از حدود قرن چهارم هجری، کتابت و دستخط برخی از نسخه های قرآنی به خط کوفی را به امام علی علیه السلام یا دیگر صحابه، چون خلیفه ی سوم، عثمان بن عفان نسبت داده اند. از سوی دیگر جستجو در مجموعه های خصوصی، موزه ها و کتابخانه های ایران و جهان نشان می دهد اکنون قریب به 200 نسخه ی کامل یا ناقص قرآن منتسب به دستخط امام علی علیه السلام یا یکی دیگر از امامان شیعه وجود دارد. مقاله ی حاضر دو دسته دلیل یا مدرک تاریخی بر غیرواقعی بودن این انتساب ها ارائه می دهد. نخست بر اساس متون تاریخی قدیم می کوشد نشان دهد که کهن ترین اسناد مکتوب تاریخی برجا مانده از سه قرن نخست همگی فاقد چنین نسبت هایی اند. به علاوه، ذکر نام کاتب در انتها یا میانه ی یک نسخه ی قرآن امری غیر رایج در سه قرن نخست است؛ لذا وجود ترقیمه یا انجامه ی کاتب در انتهای بخشی از قرآن، و انتساب آن قرآن به یکی از امامان شیعه در قرن نخست، مستلزم زمان پریشی تاریخی (anachronism) است. دومین دسته از دلایل و شواهد بر جعلی بودن این انتساب ها، به جوانب نسخه شناختی این مصاحف منسوب به امامان شیعه بازمی گردد. در این بخش نویسنده، نشان می دهد که برخی ویژگی های موجود در خود این نسخه ها، از جمله نوع خط (مثلاً به کارگیری خط کوفی مشرقی)، جنس مصحف (مثلاً استفاده از کاغذ)، محتوای قرآنی (مثلاً استفاده از قرائات مختلف رسمی و شاذ)، وجود اشتباهات و سهو کاتب (که به اعتقاد شیعه، از جانب امام روی نمی دهد)، و نیز نشانه های واضحی از جعل امضا به خط کوفی، به روشنی ما را قانع می کنند که کتابت این مصاحف به دست امامان شیعه را نادرست و غیرواقعی بدانیم.

در طول همه ی سده های شعر پارسی، کم نبوده اند شاعران بدون دیوانی که در زمانه ی خود در پیشبُرد ادب فارسی نقش داشته اند و به دلیل عدم ثبت و ضبط اشعارشان در دفترهای جداگانه، یا درخشش شاعران بزرگ ادب فارسی، ستاره ی هنر آن ها افول کرده و نقش آن ها فراموش شده است. «خواجه عمید شانه بند» از زمره ی این شاعران بد اقبال است که نامش به تذکره های شعر و تواریخ ادبیات نیز راه پیدا نکرده است. حتی شادروان سعید نفیسی که از ذکر گمنام ترین سخنوران زبان فارسی در کتاب تاریخ نظم و نثر در ایران باز نایستاده، نام او را در شمار شاعران نیاورده است. عمید شانه بند، از غزلسرایان زبردست سده ی هشتم است و در سال های میانی این قرن، آثارش به عرضه آمده و در برخی سفینه های شعر نقل شده است. در این مقاله، 25 غزل او که از منابع کهن دست یاب شده است، برای نخستین بار عرضه می گردد.

نویسنده در نوشتار حاضر می کوشد خواننده را با کتاب ذخیره العقبی فی ذم الدنیا که دربرگیرنده زندگی نامه خودنوشت میرمخدوم شریفی است، آشنا سازد. این اثر حاوی 9 مقاله است که هر مقاله، گزیده ای از آیات، کلمات انبیاء، احادیث خلفا و امامان، کلمات حکما و نیز اشعار و. . . در موضوع زهد را دربرمی گیرد. نویسنده در راستای معرفی کتاب مذکور، فهرستی از 9 مقاله یا همان فصل های کتاب را بیان می دارد. سپس، به مطالبی که میرمخدوم شریفی در «ختم الکتاب» خوب درباره خودش از قبیل خانواده و نسب، استادان و مشایخ، و مناصب حکومتی، آورده است، می پردازد.

مطلع النجوم و مجمع العلوم یکی از مهمترین آثار نجم الدین ابوحفص عمر بن محمد بن احمد نسفی سمرقندی (461-537ق/1069-1142م) عالم، فقیه، صوفی، ادیب و شاعر معروف جهان اسلام و ماوراء النهر است که به رغم اهمیت چندان مورد توجّه قرار نگرفته است. جز مقاله ای که امتیاز علی عرشی سالها پیش در مجلة معارف درباره ی آن نوشته، مطلب قابل توجّهی درخصوص آن چاپ نشده است. دلیل گمنامی مطلع النجوم احتمالاً دیریاب و کم یاب بودن نسخه های آن است. تاکنون دو نسخه از آن به دست آمده است؛ یکی نسخة کتابخانة رضا در رامپور هندوستان و دیگری نسخة انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی تاشکند ازبکستان. نسخه ی تاشکند در سال 2015 میلادی به صورت عکسی توسّط انستیتو شرق شناسی ابوریحان بیرونی چاپ شده است. نگارنده در این مقاله ضمن معرفی این اثر بر اساس همین چاپ عکسی ابیات فارسی مندرج در آن را نیز برای علاقه مندان نقل کرده است. بی گمان به دلیل قدمت اثر، ابیات مندرج در آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

اصطلاح «مَعنیٰ » یکی از اصطلاحات فنّی بسیار مهمّ و کلیدی در کلام قدیم اسلامی به شمار می آید که در مسائل و مباحث مختلف کلامی فراوان به کار رفته است. به رغم اهمّیّت و کاربرد وافر این اصطلاح در دانش کلام، معنا و مفهوم آن با ابهام و پوشیدگی بسیاری همراه بوده است و چیستی معنای حقیقی آن نزد متکلّمان متقدّم به پرسشی بحث برانگیز و مناقشه آمیز در تحقیقات کلامی معاصر بدل شده است. در پاسخ به این پرسش، تاکنون مقالات و جستارهای شایان توجّهی نشر یافته است و آراء و نظریّات گوناگونی در باب معنای اصطلاح «مَعنیٰ » پیش نهاده شده. در نوشتار حاضر، ضمن مروری موجز بر پژوهش های پیشین در این مسئله، نِکاتی در خصوص مفهوم این اصطلاح ایراد می شود و سپس ادلّه ی باورمندان به نظریّه ی معانی و اشکالات ناقدان بر آن تبیین و بررسی می گردد.

پشتوانه ی فرهنگی سترگ و توان سخن سرایی شگفت، دو عنصر بنیانیِ طریق غریب خاقانی است. پیوند این دو سخنی فاخر با مضامین، تصاویر و تعابیر بدیع و نو به بار آورده است. گستردگی و تنوع از ویژگی های بارز پشتوانه ی فرهنگی خاقانی است. او از علومی چون طب، نجوم، تفسیر، تاریخ، جانورشناسی، کانی شناسی و. . . آگاهی های درخور توجهی داشته و در جای جای آفرینش های ادبی خود از آن ها بهره برده است. قصص انبیا با به برجستگی ای که در تفاسیر و تواریخ دارد، بسیار مورد توجه خاقانی بوده است. سرگذشت حضرت ابراهیم(ع) به عنوان یکی از این قصص، جاذبه های متعددی برای خاقانی داشته که در این جستار به تبیین و تحلیل آن ها پرداخته ایم.

نویسنده در نوشتار حاضر در قالب بیست و پنجمین سلسله انتشارات با عنوان نسخه خوانی، متن چند نسخه را مورد مداقه قرار داده است. این متون بدین شرح اند: یادداشت های از علم الهدی روی نسخه از کسر اصنام الجاهلیه نقدی از عبدالحسیب پسر سید احمد علوی عاملی بر شهید ثانی در باره نماز جمعه یادداشت های جالب یک عالم نطنزی از قرن یازدهم روی نسخه ای خطبة البیان سال 1297، سال گرانی و ترقی حبوبات علمای یزد! کتابی متعلق به میرزا عبدالله افندی با مهر او بندی از ملامحمد مقیما تاریخ دقیق درگذشت سمهودی

نوشتار پیش رو با هدف معرفی برخی اسناد و مدارک پیرامون مدرسه ی ادب تهران و نگاهی گذرا به تاریخچه ی آن مدرسه فراهم شده است. مدرسه ی ادب در سال 1316ق. (1277ش. ) به همت یحیی دولت آبادی در محله ی چاله میدان تهران تأسیس شده و در سال 1333ق. (1294ش. ) به وزارت معارف وقت، واگذار و به صورت مدرسه دولتی درآمده است. نظام آموزشی مدرسه ی ادب، معرفی برخی از معلمین آن، کتاب های درسی این مدرسه، شیوه ی برگزاری امتحانات، مبالغ شهریه دانش آموزان، تأثیرگذاری معلمان آن در نظام آموزشی وقت، اسامی برخی محلات قدیمی تهران در اطراف مدرسه ی ادب از جمله موضوعاتی است که در این نوشتار مورد اشاره قرار گرفته است. پیشنهاد تغییر خط فارسی به وزارت معارف و مجلس شورای ملی از سوی یکی از مدیران مدرسه ی ادب از دیگر اسناد معرفی شده است. طبق اسناد موجود مدرسه ی ادب تهران تا ابتدای حکومت پهلوی همچنان دایر بوده و از آن پس اطلاعاتی از این مدرسه حاصل نشد. گرچه پیرامون مدارس و نظام آموزش و پرورش در ایران آثار فاخر و ارزشمندی توسط اساتید اهل تحقیق صورت نثر یافته است، اما همچنان اسناد و مدارک و مخطوطاتی در کتابخانه های مختلف ایران وجود دارد که معرفی و دسترسی به آنها می تواند فصل جدیدی در این زمینه ی موضوعی ایجاد کند، یا گره های کور را از پژوهش های قبلی بگشاید، یا در تکمله ی پژوهش های انجام شده، قرار گیرد. مأخذ اسناد معرفی شده در این نوشتار کتابخانه ملی ایران، کتابخانه مجلس شورای اسلامی، و کتابخانه آیت الله العظمی بروجردی (کتابخانه مسجد اعظم قم) می باشد.

ضمن یادداشتهای برافزوده نسخه کهنی از النهایة شیخ طوسی مورخ 554ق (کتابخانه آستان قدس رضوی، ش 49277) متن کوتاهی شامل چند پرسش فقهی درباره نیت از ابوالفتوح رازی و پاسخهای او نوشته شده است. این متن از آن رو حائز اهمیت است که تنها متن فقهی مستقلی است که از ابوالفتوح رازی سراغ داریم. همچنین جزء کهنه ترین متون فقه شیعی به زبان فارسی محسوب می شود.

این نوشته مشتمل است بر دو یادداشت درباره ی دو کلمه در الهی نامه ی عطار نیشابوری. یکی درباره ی مستوره و دیگری درباره ی سرپاتک. در یادداشت اول نویسنده کوشیده است، ضمن نقد نظر شارحِ الهی نامه، اصل کلمه ی مستوره یا مسطوره ی فارسی را به دست آورد، و در یادداشت دوم اطلاعاتی اندک بر آنچه در تعلیقات درباره ی نام سرپاتک آمده اضافه شده و بعضی سهوهای شارح نیز اصلاح شده است.

استاد گرانقدر جناب آقای دکتر بشیریه پس از سال ها نگارش کتب درسی و کمک درسی، به انتشار کتاب احیای علوم سیاسی-با شیوه-ای بسیار متفاوت-دست زدند. دغدغه اصلی ایشان، فارغ از مباحث نظری، پرداختن به مدعایی قابل اعتناء-یعنی وجود بحران در رشته علوم سیاسی-و اشاره به راه حل آن-یعنی سیاستگری-است. مشخص نیست که از دیدگاه ایشان علوم سیاسی در ایران دارای بحران است یا در جهان. سیاستگری به عنوان راه حل این بحران دارای دو ویژگی است: هنجاری بودن و توجه به بعد عمل. وجه دوم به عملی بودن این علم و راهگشا بودن آن اشاره دارد. ضرورت احیای فلسفه سیاسی و توجه به کارآمد بودن رشته علوم سیاسی از جمله امتیازات این کتاب تلقی می شود. در عین حال، نقدهایی از جمله موارد ذیل به این کتاب پرارزش می تواند وارد باشد: نقاط اشتراک و افتراق با نظریه هایی مثل نظریه زوال اندیشه سیاسی در ایران، کثرت روش ها (به جای زوال پارادایم خاص)، عدم توجه به بازگشت روش های کمی (در کشورهایی مثل ایالات متحده)، عدم توجه به شرایط خاص زمانی و مکانی (مثلاً ایران اسلامی)، در نظر نگرفتن دانش هایی همچون فقه سیاسی، عدم وجود دلائل و شواهد کافی نسبت به مدعای ارائه شده، و در نظر نگرفتن «سیاست خرد».

فهرستواره دست نوشت های ایران (دنا) و فهرستگان نسخه های خطی ایران (فنخا) دو مجموعه سترگ برای شناسایی نسخه های خطی در ایران از مؤلفان متعدد در رشته های گوناگون علوم هستند. یکی از فیلسوفانی که در این دو کتاب به آنها اشاره شده ملا رجب علی تبریزی است. در دنا (ویراست جدید) شش اثر و در فخنا چهار اثر به تبریزی نسبت داده شده است. مسئله اصلی این مقاله اعتبارسنجی نسبت هایی است که در این دو کتاب به تبریزی داده شده است. از این رو با توجه به نسخه ها و فهرست ها و کتاب های تراجم و تذکره سعی بر آن شده است تا این اعتبارسنجی صورت بگیرد. هدف از این مقاله از طرفی نشان دادن جایگاه نسخه های خطی منتسب به یک فیلسوف و از طرف دیگر اصلاح خطاهایی که است که درباره تبریزی در فهرست ها وارد شده است. روش این مقاله به صورت کتابخانه ای است. نتیجه که این مقاله به آن دست یافته این است که مدخل نویسان هر دو کتاب در فهرست و توضیح برای کتاب های تبریزی دقت لازم را به کار نبرده و در بیشتر موارد به فهرست های دیگر اعتماد داشته اند. از این رو خطاهای دیگر فهرست ها در این دو کتاب نیز وارد شده است.

نویسنده در نوشتار پیش رو، در تلاش است دو ترجمه از قرآن را (ترجمه سیدعلی گرمارودی و حسین استادولی) که حائز رتبه اول کتاب سال 1390 شده اند؛ ضمن مقایسه، در بوته نقد و بررسی قرار دهد. وی در راستای این هدف، با بیان آیاتی از سوره های قرآن هر دو ترجمه را مطابق با چاپ سوم ترجمه استادولی و چاپ دوم ترجمه گرمارودی، بیان کرده و سپس، دیدگاه خود را مطرح می سازد.

یکی از ضرورت ها و شروط لازم ترجمه ی آثار، بهره مندی از دانش تخصصی و آگاهی کامل در موضوع آثار مورد نظر است. مترجمی که با ظرائف و دقائق و اصطلاحات تخصصی رشته ای خاص بیگانه باشد، بی گمان در ترجمه ی اثری در زمینه ی آن علم نیز کامیاب نخواهد بود. در میان ترجمه ی کتب تاریخی، یکی از آثاری که اخیرا توسط نشر علم منتشر شده، کتاب «اعراب و ایرانیان» اثر اسکات ساوران و ترجمه ی خانم سمانه کدخدایی مرغزار است. مروری انتقادی بر این ترجمه، نشان می دهد که مترجم محترم، به دلیل ناآشنایی با زبان عمده ی آثار تاریخ اسلام (زبان عربی) و همچنین بی اطلاعی از دانش تاریخ، در صدها مورد مرتکب خوانش هایی فاحش و سراسر غلط شده که از فهرست کتاب آغاز می شود و تا واپسین صفحه ی اثر همراه خواننده باقی می ماند. مقاله ی پیش رو، برخی از این خطاها را تنها از قسمت ضمیمه ی کتاب برشمرده و به همراه ملاحظاتی دیگر درباره ی ترجمه ی اثر، عرضه نموده است.

رهیافت ادبی به تفسیر قرآن یکی از رهیافت های نوین تفسیری است که اولین بار امین الخولی آن را معرفی کرد. شکری محمد عیاد، پیرو استادش امین الخولی، تفسیر ادبی را بهترین روش برای رسیدن به فهم آیات قرآن می داند. کتاب من وصف القرآن لیوم الدین والحساب تنها کتاب وی در زمینه ی مطالعات قرآنی است. این کتاب از مقدمه ای نسبتا مفصل و سه فصل «مفردات»، «اسلوب» و «مرامی» (اهداف) تشکیل شده است. وی کوشیده تا در راستای اصول و مبانی مکتب ادبی و توجه به نظرات سایر مفسران و خاورشناسان به فهمی صحیح از معانی اوصاف قیامت برسد. بطوریکه از این طریق به زیبایی شناسی قرآن و تأثیرات درونی و وجدانی آیات به شیوه ای نوین و ادبی هنری دست یابد. در این مقاله، پس از ارائه ی توضیحاتی مختصر از اصول و مبانی مکتب ادبی و زندگی نامه ی شکری عیاد، کتاب من وصف القرآن لیوم الدین والحساب را معرفی خواهیم کرد و در قسمت پایانی به برخی روش ها و رویکردهای تفسیری عیاد اشاره خواهیم داشت.

انتقاد از اوضاع زمانه زیر سایه ستایش نامه ها برای حضرت مهدی (ع) نگه کردن ناشر اندر فقیه! اشاره ای به مولانا در یک متن عربی متقدم...

آیت الله امین عاملی مرحوم آیت الله سیّدمحمدحسن امین عاملی عالم مشهور شهر صیدا بود. فقید سعید در سال 1366 ق (1946 م/ 1326 ش) در شقراء جنوب لبنان در بیت علم و فضیلت زاده شد. پدرش آیت الله سیّدعلی مهدی امین 1 (م 1380 ق) از فقها و علمای بزرگ شقراء و صاحب کتاب های متعدد فقهی:....