تاریخ و تمدن اسلامی
سال:1399 | دوره:16 | شماره:32 |تعداد مقالات:6

در قرآن برای رویارویی با گروه های محارب، سه واژه قتال، جهاد و فتح به کار گرفته شده است. در منابع تاریخی از ورود مسلمانان به ایران با عنوان فتح یاد شده است که معنایی وسیع تر از آن دو دیگر دارد. در قرآن از فتح به معنای گشایش، نه تنها گشایش در فتح سرزمین ها، بلکه فتح قلوب یاد می شود. پژوهش حاضر در صدد است با بررسی متون تاریخی قرون اولیه اسلامی (قرن سوم و ششم هجری) ماهیت فتح را به عنوان جنگی دینی با شاخصه های اخلاقی و عادلانه ارزیابی کند. برای دست یابی به تبیین و تحلیل واقع بینانه تر، نظریه جنگ های عادلانه به عنوان الگوی جنگ های ایدیولوژیکی مبنایی برای سنجش عادلانه بودن فتح ایران قرار گرفته و بر آن اساس فتح در سه مقوله مشروعیت، رفتار عادلانه در حین جنگ، و رعایت عدالت پس از جنگ، بررسی شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد در فتح ایران، هدف جنگیدن در راه خدا با اهداف دنیاطلبانه و اقتصادی همراه شد؛ در بسیاری از موارد بر آن غالب آمد؛ فرماندهان و سپاهیان از وظایف و تعهدات دینی و رفتار اخلاقی عدول کردند؛ رفتار با مردم مغلوب ناعادلانه بود و قراردادهایی اغلب یک جانبه منعقد گردید و در نهایت، اهداف قرآنی در زمینه فتح نه تنها محقق نشد، بلکه عاملان فتح با اهداف و رفتار غیراسلامی و انسانی آن را به بی راهه کشیدند.

درباره علم «اوفاق» متون بسیاری در دنیای اسلام نگاشته شده است. این کتاب ها به نوعی دارای دو بخش محاسبات ریاضی و خواص مربعات اند که همین بخش اخیر، آن ها را شبیه به طلسم کرده و در شمار علوم غریبه جای داده است. اوفاق در طبقه بندی های کهن تر علوم جایی در دانش ریاضی ندارد و در برخی دسته بندی های جدیدتر ذیل علم اعداد در ریاضیات آمده است. منشا آن هرجا باشد، تدوین و گسترش آن در جهان اسلام صورت گرفته است. جز در رساله های مستقل، عمدتا در متون چنددانشی بدان توجه شده و مربع سه درسه، در متون دیگر هم، بارها تکرار شده است؛ زیرا آن را سبب آسانی زاییدن می دانستند. «سیف اسفرنگی»، شاعر سده هفتم، بارها با وفق و ترسیم آن بر نگین انگشتری مضمون ساخته و به وفق صدتایی بر درفش کاوه اشاره کرده است که در رساله های وفق نیز به ندرت دیده می شود، اما در آثار دیگر بیشتر به ذکر مربع سه تایی بسنده شده است.

جنگ ها از عوامل موثر بر ایجاد یا تغییر مسیرهای تجاری اند. در عهد شاه عباس اول صفوی (حک. 996-1038ه)، جنگ با عثمانی، اوزبکان و پرتغالی ها عاملی تاثیرگذار بر پراکندگی بازرگانان بود. این جنگ ها باعث شد که مسیر تجاری شمال به جنوب ایران اهمیت بیشتری پیدا کند و بازرگانان نیز در شهرهایی اجتماع کنند که در این مسیر قرار داشت. در این پژوهش به روش مطالعه کتابخانه ای و شیوه توصیفی تحلیلی، به دنبال پاسخ به این پرسش ایم که جنگ های مرزی شاه عباس صفوی چه تاثیراتی بر پراکندگی بازرگانان در ایران عصر صفویه داشته است؟ یافته پژوهش نشان می دهد که این جنگ ها سبب شد تا مسیرهای تجاری تغییر کند و بیشترین تمرکز بر مسیر شمالی-جنوبی قلمرو صفویه باشد و بازرگانان متناسب با این تغییر مسیر، دچار پراکندگی منظمی در شهرهایی شوند که در کنار این مسیر قرار داشت.

بررسی سبک روایتگری در منابع تاریخی از بایسته ترین نکات در تاریخ نگاری است که موجب شناخت بخش های سازنده یک اثر نظیر دیدگاه، ساختار زبانی، تکنیک های روایی و پرداخت هنری می شود. تحلیل سبک روایتگری در برخی از آثار تاریخی دوره قاجار نیز می تواند به درک تاریخ نگری مورخان قاجار یاری رساند، زیرا نویسندگان آن آثار به مثابه راوی، با به کارگیری عناصر روایی ویژه، ضمن بیان رخ دادهای تاریخی کارکرد نهاد قدرت را به تصویر کشیده اند. پژوهش حاضربا روش توصیفی-تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که ویژگی های روایت پردازانه اکسیرالتواریخ نوشته علیقلی میرزااعتضادالسلطنه در جهت نمایش تاثیرات متقابل شرایط اجتماعی-سیاسی و شخصیت های تاریخی، تا چه اندازه این اثر را در بین آثار تاریخ نگارانه دوره قاجار متمایز ساخته است؟ با توجه به ضرورت بررسی عناصر درون متنی و عوامل مرتبط با خاستگاه و شرایط اجتماعی راوی، تبیین روایتگری نویسنده نشان می دهد که روایت پردازی او با رویکرد روایت خطی به تاریخ، برخاسته از فضای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی عصر خود از یک سو و ساختار اجتماعی و نحوه ادراک تاریخی مولف از سویی دیگر بوده است. هم چنین، ساختار روایت با استفاده از زبان گزارشگرانه و زیباشناختی به گونه ای شکل گرفته که با رمزگشایی روایت های اثر، می توان به تاثیر قدرت بر زبان روایت تاریخی در عصر قاجار پی برد.

انجمن بلدیه بوشهر یکی از نهادهای مدنی برخاسته از انقلاب مشروطه بود که با هدف مشارکت مردم در عرصه های شهری و اجتماعی به ویژه ایجاد نظم و انضباط در زندگی شهری به وجود آمد. در این مقاله با بهره گیری از منابع تاریخی، به ویژه مطبوعات و اسناد آن دوره، روند شکل گیری بلدیه بوشهر، وظایف و علمکرد آن بررسی شده است. انجمن بلدیه بوشهر با چه موانع و مشکلاتی روبه رو شد و چه علل و عواملی مانع از تداوم فعالیت های آن گردید؟ پرسشی است که این مقاله در پی پاسخ بدان برآمده است. بنابر یافته های این پژوهش، علل و عواملی چون اختلاف نظر میان حکمرانان بوشهر با اعضای انجمن بلدیه، کمبود بودجه مالی بلدیه، بی اعتمادی و بدبینی مردم نسبت به نهادهای دولتی، درگیری های ایلی و عشیره ای در منطقه و ناامنی و ناآرامی های سیاسی-اجتماعی سراسری، از عوامل اصلی در ناکامی انجمن بلدیه در اجرای وظایف و دستیابی به اهداف و موانع عمده در تداوم فعالیت های آن بود.

تا قبل از کودتای سوم اسفند 1299 دیویزیون (لشکر) قزاق و تشکیلات ژاندارمری دو نیروی نظامی اصلی ایران با خاستگاه هایی متفاوت بودند. این دو نیرو بررغم تضاد هایی که با هم داشتند در جریان قرارداد 1919 تا اندازه ای به هم نزدیک شده، به دنبال کودتای سوم اسفند به همکاری نسبی با هم پرداختند، اما تضادها و رقابت های آنان بلافاصله بعد از کودتا مجددا آشکار گشت و در اواخر سال 1300ش به محو استقلال ژاندارمری و ادغام آن در قشون متحدالشکل انجامید. هدف پژوهش حاضر این است که با تکیه بر منابع و پژوهش های معتبر ضمن مروری بر پیشینه این دو نیرو، به فراز و فرود جایگاه ژاندارمری بعد از کودتا تا پایان قیام لاهوتی (بهمن 1300) بپردازد و به این سوال پاسخ دهد که ژاندارمری در جریان تاسیس قشون متحدالشکل، در نتیجه کدام عوامل جایگاه خود را به نفع نیروی قزاق از دست داد؟ پژوهش حاضر به روش توصیفی-تحلیلی به تجزیه و واکاوی چگونگی برتری یافتن نیروی قزاق بر ژاندارمری در فاصله اسفند 1299 تا بهمن 1300 می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که سه واقعه قیام کلنل محمدتقی خان پسیان، شکست اردوی آهنین و شورش لاهوتی زمینه های لازم را برای تحقق هدف دیرینه سردار سپه مبنی بر محو ژاندارمری و ادغام آن در نیروی قزاق فراهم آورد و وی در تشکیلات جدید باز هم ژاندارم ها را در جایگاهی پایین تر از قزاق ها قرار داد.