پژوهش نامه اخلاق
سال:1395 | دوره:9 | شماره:31 |تعداد مقالات:7

چکیده فارسی:از مسائل دیرپای اخلاقی در حوزه روان شناسی اخلاق که فیلسوفان اخلاق بدان پرداخته اند، تحلیل «خطای اخلاقی آگاهانه» است. آیا ممکن است انسان، آگاهانه و عامدانه مرتکب خطای اخلاقی شود؟ اگر آری، این رخداد مستند به چه عاملی است؟ در پاسخ به این پرسش، دو رویکرد شناختی و غیرشناختی شکل گرفته است، دیدگاه اول، امکان ارتکاب خطای آگاهانه اخلاقی را منتفی می داند و معتقد است همواره خطای اخلاقی، مستند به جهل و فقدان معرفت است. دیدگاه دوم ضمن ارائه پاسخ مثبت به امکان وقوع این پدیده، ریشه های آن را هم در لایه معرفت و هم در لایه عناصر غیرمعرفتی در نظام اراده انسان جستجو می کند و حصر ریشه صدور خطای اخلاقی را در عنصر معرفت ناصواب می انگارد. به لحاظ تاریخی، نخستین فردی که دیدگاه نخست را مطرح نمود، افلاطون (مقرر دیدگاه سقراط) بود و اولین متفکر ارائه کننده دیدگاه دوم نیز ارسطو بود. در این مقاله، این دو رویکرد به قرآن کریم عرضه شده و بر اساس آموزه های قرآنی، بین آنها قضاوت صورت گرفته است. نویسنده هیچ آیه ای به نفع دیدگاه اول در قرآن کریم نیافته است، اما 7 دسته از آیات را در تایید دیدگاه دوم یافته که شکاف نظر از عمل و ضعف اخلاقی را ممکن و محقق دانسته و ریشه های غیرمعرفتی متعددی هم برای آن معرفی نموده است. چکیده عربی:من المسائل الأخلاقیة القدیمة التی اهتم بها فلاسفة الأخلاق فی مجال علم نفس الأخلاق، تحلیل «الخطأ الأخلاقی الواعی». هل من الممکن أن یرتکب انسانٌ خطأً أخلاقیاً عن وعی وعمد؟ إن کان الجواب بنعم، فما هو سبب ذلک وما الدافع إلیه؟ تبلور فی الاجابة عن هذا السؤال اتجاهان؛ معرفی وغیر معرفی. یری الاتجاه الاول انتفاء امکانیة ارتکاب خطأ اخلاقی عن وعی، ویبرر رأیه هذا بالقول إن الخطأ الاخلاقی یصدر عن جهل وانعدام معرفة. الاتجاه الثانی امکانیة وقوع مثل هذا الخطأ ولکنه یعزو دوافعه إلی عناصر معرفیة من جهة ومن جهة اخری إلی عناصر غیر معرفیة مما تنطوی علیه منظومة ارادة الانسان، ویعتقد انه من الخطأ حصر أسباب صدور الخطأ الاخلاقی فی عنصر المعرفة. من الناحیة التاریخیة کان اول من طرح الاتجاه الاول هو افلاطون (مقرر آراء سقراط)، واول مفکر طرح الاتجاه الثانی هو ارسطو. فی هذا البحث یطرح کلا هذین الاتجاهین علی القرآن الکریم والحکم علیهما وفقاً لما تفید به التعالیم القرآنیة. لم یُعثر علی آیة واحدة فی القرآن الکریم تؤید الاتجاه الاول؛ ولکن عُثر علی سبع مجموعات من الآیات تؤید الاتجاه الثانی، وتری امکانیة حصول فاصل بین الجانب النظری وبین الجانب العملی وضعف الاخلاق، وأرجعت أسبابه إلی دوافع غیر معرفیة متعددة.

چکیده فارسی:یکی از مباحث جدی در نظریه های تربیت اخلاقی، مبنای فلسفی آنها درباره «شناخت اخلاقی» است که هریک براساس فلسفه اخلاق خاص خود، «مفاهیم و گزاره های اخلاقی» را تفسیر می کند و ماهیت شناخت اخلاقی انسان را نیز با ماهیت فلسفی این مفاهیم و گزاره ها مرتبط می داند. مقاله حاضر با مرور آرای دیوید راس و لارنس کلبرگ، نگاهی تطبیقی بین مبانی فلسفه اخلاق دو رویکرد شهودگرایی و استدلال گرایی و دلالت آن در تربیت اخلاقی دارد. شهودگرا معتقد است احکام اخلاقی، مستقل از یکدیگر اعتبار دارند و درک شهودی برای موجه بودن آنها کفایت می کند. استدلال گرا نیز احکام اخلاقی را وقتی معتبر می داند که استنتاج آنها از یکدیگر و ارتباطشان، مستدل ارائه شود. همچنین در تبیین شناخت اخلاقی انسان، شهودگرا معتقد است مفاهیم اخلاقی ماهیت شهودی دارند و گزاره های اخلاقی مستقل از یکدیگر نیز معتبر هستند و در نتیجه انسان با شهود خود، احکام اخلاقی را درک می کند، نه با قدرت تفکر و استدلال، اما استدلال گرا اعتبار احکام اخلاقی را به مستدل بودن ارتباط یک حکم با اصول عام اخلاقی می داند و درنتیجه تفکر استدلالی، ابزار شناخت اخلاقی است، نه شهود. با تطبیق شهودگرایی و استدلال گرایی، می توان به «شهودگرایی انتقادی» رسید که براساس آن، در هر موقعیت اخلاقی، ابتدا به صورت شهودی به قضاوتی می رسیم که باید اطلاعات و عواطف خود را نسبت به آن موقعیت سنجید. با پذیرش این مبنای فلسفی، باید از دو اصل در تربیت اخلاقی تبعیت کرد: 1. متربی با شنیدن، دیدن و تجربه کردن تجربه های اخلاقی متذکر شود، 2. متربی باید تفکر انتقادی نسبت به قضاوت های اخلاقی را یاد بگیرد. چکیده عربی:من المباحث المهمة فی نظریات التربیة الأخلاقیة، هو ما تتبناه من اسس فلسفیة حول «المعرفة الأخلاقیة»، حیث أن کل شخص یفسّر «المفاهیم والقضایا الأخلاقیة» وفقاً للمنهج الذی ینتهجه فی فلسفة الأخلاق ویعتبر ماهیة المعرفة الأخلاقیة للإنسان مرتبطة بالماهیة الفلسفیة لهذه المفاهیم والقضایا. یستعرض هذا البحث آراء کلَّ من دیفید راس، ولورانس کلبرغ، لیعقد من خلال ذلک نظرة مقارنة بین الاسس الفلسفیة للاخلاق فی الاتجاهین الشهودی والاستدلالی، ودلالاتهما فی التربیة الاخلاقیة. الاتجاه الشهودی یعتقد ان الاحکام الاخلاقیة لها اعتبارها مستقلة عن بعضها الآخر، ویکفی الادراک الشهودی لتبریرها. ویذهب الاتجاه الاستدلالی إلی ان الاحکام الاخلاقیة تکون معتبرة فیما اذا کان هناک دلیل یبرهن علی ارتباطها واستنتاجها مع بعضها الآخر. وفی ما یخص تبیین المعرفة الاخلاقیة للانسان یری الاتجاه الشهودی أن المفاهیم الأخلاقیة ذات طبیعة شهودیة، والقضایا الأخلاقیة اذا کانت مستقلة عن بعضها الاخری تکون ذات اعتبار، وهذا ما یعنی بالنتیجة أن الإنسان یدرک الأحکام الأخلاقیة بشهوده، ولیس بقدرة تفکیره واستدلاله؛ بینما یذهب الإتجاه الإستدلالی الی القول إن اعتبار الأحکام الأخلاقیة رهین بالاستدلال علی ارتباط الحکم بالاصول الأخلاقیة العامة، وهو یعنی بالنتیجة ان التفکیر الإستدلالی، یمثل أداة المعرفة الأخلاقیة ولیس الشهود. عند المقارنة بین هذین الاتجاهین الشهودی والإستدلالی، یمکن التوصل الی «الإتجاه الشهودی النقدی»، ویمکن علی أساسه، فی أی ظرف أخلاقی، نتوصل ابتداءً الی الحکم بصورة شهودیة الی أننا ینبغی أن نقیس معلوماتنا وعواطفنا ازاء ذلک الموقف. وإذا أخذنا هذا الأساس الفلسفی بنظر الإعتبار، لابد من السیر علی مبدئین فی التربیة الأخلاقیة، هما: 1. أن المتربی یستذکر التجارب الأخلاقیة بالسماع والرؤیة والتجربة؛ 2. علی المتربی تعلّم التفکیر النقدی ازاء الأحکام الأخلاقیة.

چکیده فارسی:شیوه بیان و نظم آیات قرآن، تناسب و هماهنگی میان لفظ و معنا، چینش الفاظ و عبارات و جملات، تاکیدها در الفاظ کلام الهی و نیز ترتیب و تقدم الفاظ کلام الهی، در شمار شاخص هایی هستند که می توان مراد جدی خداوند را از طریق آنها به دست آورد. در این مقاله، «اسلوب تاکید در قرآن» و صورت های گوناگون آن (تاکید جمله اسمیه، تاکید جمله فعلیه و تاکید در مسندالیه) در جهت به دست آوردن اولویت ها و مراتب ارزش های اخلاقی بررسی می شود. شاخص لفظی و بیانی را باید در کنار سایر شاخص ها در نظر گرفت و از آن استمداد جست. همچنین باید نقش شاخص لفظی «تاکید» را در اولویت بندی ارزش های اخلاقی در مصادیق آیات قرآن بررسی نمود. چکیده عربی:اسلوب بیان ونظم آیات القرآن الکریم، والتناسب والانسجام بین اللفظ والمعنی، ونسق الالفاظ والعبارات والجمل، وما یوجد فی الکلام الالهی من تأکیدات، وکذلک ترتیب الکلمات وتقدّم الالفاظ، یُعدّ من الدلالات التی یمکن عن طریقها التعرّف علی المراد من کلام الله. فی هذا البحث الذی جاء تحت عنوان «اسلوب التأکید فی القرآن» وصوره المختلفة یجری بحث (تأکید الجملة الإسمیة، تأکید الجملة الفعلیة، التأکید فی المسند الیه) لغرض التعرّف علی أولویات ومراتب القیم الأخلاقیة. ینبغی أن تؤخذ الدلالات اللفظیة والبیانیة الی جانب غیرها من الدلالات والمؤشرات الاخری والإستعانة بها من أجل هذه الغایة. کما ینبغی التحرّی عن دور الدلالة اللفظیة «التأکید» فی ترتیب أولویات القیم الأخلاقیة فی مصادیق آیات القرآن الکریم.

چکیده فارسی:نظریه اخلاقی خواجه نصیرالدین طوسی، یکی از مهم ترین و قابل تامل ترین نظریات در حوزه اخلاق فلسفی اسلامی است. در این نوشتار، نظریه اخلاقی وی را از منظر معرفت شناسی اخلاق ـ که خود یکی از شاخه های اصلی فرااخلاق است ـ بررسی می کنیم. مساله ابتدایی، امکان معرفت اخلاقی در نظریه اوست. با توجه به اینکه وی حسن و قبح افعال را عقلی می داند، می توان نتیجه گرفت که معرفت به درستی یا نادرستی، احکام اخلاقی را امکان پذیر لحاظ می کند. دومین مساله، روش توجیه احکام اخلاقی است. بر مبنای یافته های این پژوهش، وی درباره توجیه گزاره های اخلاقی، تعریف گرای طبیعت گرا است. درنهایت نیز با توجه به اهمیت مساله نسبی گرایی در معرفت شناسی اخلاق، مطلق یا نسبی بودن نظریه اخلاقی خواجه نصیر ارزیابی خواهد شد. بر اساس مبانی اصلی نظریه اخلاقی وی می توان نتیجه گرفت که وی نسبی گرایی اخلاقی را رد می کند و کلیت و جهان شمولی احکام اخلاقی را می پذیرد. چکیده عربی:النظریة الأخلاقیة للخواجة نصیر الدین الطوسی، واحدة من أهم النظریات فی حقل الأخلاق الفلسفیة الإسلامیة، وأکثرها جدارة بالتأمل. نتناول فی بحثنا هذا نظریته الأخلاقیة من وجهة نظر معرفة علم الأخلاق ـ الذی یعتبر بحد ذاته أحد الفروع الأساسیة لما وراء الأخلاق. المسألة التی ندرسها ابتداءً، امکانیة المعرفة الأخلاقیة فی نظریته. ونظراً الی انه یعتبر الحُسن والقُبح أمرین عقلیین، یمکن أن نستنتج من ذلک انه یقول بامکانیة معرفة صحة أو عدم صحة الأحکام الأخلاقیة. والمسألة الثانیة منهجه فی توجیه الأحکام الأخلاقیة. وفقاً لمعطیات هذا البحث نراه یمیل فی توجیه القضایا الأخلاقیة، الی اتجاه تعریفی طبیعی النزعة. وفی الختام انطلاقاً من أهمیة مسألة النسبیة فی معرفة علم الأخلاق، لذلک یجری فی ضوئها تقییم النظریة الأخلاقیة للخواجة نصیر الدین وهل هی نسبیة ام مطلقة. استناداً الی المبادئ الأساسیة لنظریته الأخلاقیة یمکن الإستنتاج أنه یرفض النسبیة الأخلاقیة ویعتقد بکلیّة الأحکام الأخلاقیة وشمولیّتها.

چکیده فارسی:حاکمیت نظم و قانون مداری از مهم ترین مولفه های اجتماع به سامان است که بستر امنیت و آرامش را برای سیر افراد در جهت اهداف فردی و جمعی امکان پذیر می سازد. دستیابی به جامعه بهره مند از نظم عمومی، نیازمند وجود قوانین مربوط و مابازای قانونی مناسب برای اجرای این قوانین است. بی شک مهم ترین ضامن اجرای قوانین دارای جنبه نظم عمومی، دولت ها و نهادهای اجتماعی قضایی و انتظامی هستند، اما توجه به اخلاقیات، حاکی از وجود مابازای اخلاقی و درونی برای رعایت قوانین یادشده است. ازاین رو هماهنگی و همراهی الزامات خارجی و درونی، مهم ترین دستاورد برای رسیدن به نظم عمومی خواهد بود. در تحقق این هدف، مفهوم وجدان اخلاقی با توجه به کارکردهای آن، نقش اساسی دارد. در این نوشتار با مراجعه به آرای اندیشمندان، ضمن مفهوم شناسی «وجدان اخلاقی»، تاثیر این عامل در دسترس و همگانی برای تربیت افراد اخلاقی و به تبع آن تشکیل جوامع اخلاقی که نظم داری و قانون مداری را سرلوحه فعالیت های خود قرار دهند، بررسی شده و تلاش گردیده است تا مفهوم اخلاقی وجدان به صورتی کاربردی تر ارائه شود. چکیده عربی:إنّ سیادة النظم والقانون من أهم مکونات المجتمع المستقر الذی یوفر الأمن والسکینة بالنحو الذی یتیح لأبناء المجتمع السیر فی اتجاه تحقیق الأهـداف الفـردیة والإجتماعیة المنشودة. الوصول الی مجتمع ینعم بالنظم العمومی، یستدعی وجود القوانین الکفیلة بانجاح هذه المهمة، الی جانب وجود قانون مناسب لتنفیذ هذه القوانین. لا شک فی أن أهم ضمانة لتطبیق القوانین التی تُعنی بالنظم العمومی، هی الدولة والمؤسسات الإجتماعیة القضائیة والأمنیة؛ غیر أن الإهتمام بالجوانب الأخلاقیة، ینمّ عن وجود دوافع أخلاقیة وذاتیة للإلتزام بالقوانین المذکورة. ومن هنا فان التنسیق والتناغم بین الإلزامات الخارجیة والدوافع الداخلیة الذاتیة، تعتبر أهم الوسائل التی یمکن عن طریقها الوصول الی النظم العمومی. مفهوم الوجدان الأخلاقی له دور أساسی فی تحقیق هذا الهدف، بما له من تأثیرات. یتولی هذا البحث من خلال الرجوع الی آراء المفکرین التعرف علی مفهوم «الوجدان الأخلاقی»، ویتحرّی تأثیر هذا العنصر فی الاطار المحدود والعمومی لتربیة الأفراد الأخلاقیین، و تبعاً لذلک ایجاد مجتمعات أخلاقیة تضع النظم والقانون علی رأس الأعمال، ویحاول طرح المفهوم الأخلاقی للوجدان بصورة تطبیقیة أکثر.

چکیده فارسی:ازجمله مسائل مورد مناقشه درباره فضیلت، ارتباط فضایل با یکدیگر است که اولین بار سقراط و افلاطون به آن پرداختند و نظریه یگانگی فضیلت را مطرح کردند. ارسطو این نظریه را نپذیرفت و فضیلت را به دو قسم عقلانی و اخلاقی تقسیم نمود. او بیشتر به بحث درباره فضیلت اخلاقی پرداخت و به این پرسش که چه رابطه ای میان فضیلت عقلانی و اخلاقی وجود دارد، پاسخ شفافی نداد. فارابی و زاگزبسکی، نظریه یگانگی فضیلت را نمی پذیرند و معتقدند فضایل عقلانی، غیر از فضایل اخلاقی هستند، فارابی در پاسخ به ارتباط بین فضایل، نظریه تقدم و تاخر و زاگزبسکی نیز نظریه زیرمجموعه را مطرح کرده اند. تحلیلی که فارابی و زاگزبسکی از ارتباط بین فضایل مطرح می کنند، درنهایت تقریر دیگری از یگانگی فضیلت ها است. چکیده عربی:من الامور التی یدور حولها نقاش فی ما یتعلّق ببحث الفضیلة، هو الترابط بین الفضائل، وکان اول ما طُرح من قِبل سقراط وافلاطون اللذان طرحا فکرة وحدة الفضیلة. ارسطو لم یتقبل هذه الفکرة وقسّم الفضیلة الی قسمین عقلانی وأخلاقی. اکثر ما تحدّث حول الفضیلة الأخلاقیة ولکنه لم یقدّم جواباً واضحاً عن السؤال حول ماهیة العلاقة بین الفضیلة العقلانیة والفضیلة الأخلاقیة. رفض الفارابی وزاغزبسکی، فکرة وحدة الفضیلة وقالا إن الفضائل العقلانیة، غیر الفضائل الأخلاقیة. فی ما یخصّ العلاقة بین الفضائل طرح الفارابی نظریة التقدم والتأخر، بینما طرحت زاغزبسکی نظریة التفریع الی مجموعات. التحلیل الذی یعرضه الفارابی وزاغزبسکی حول العلاقة بین الفضائل، یمثّل فی نهایة المطاف تقریراً آخر حول وحدة الفضائل.

چکیده فارسی:سقراط بر این باور بود که میان معرفت و فعل اخلاقی، هیچ شکافی وجود ندارد، چراکه معرفت انسان، موجب تحقق فعل می شود. ارسطو ضمن انتقاد از این نگره سقراط، علت شکاف میان معرفت و فعل اخلاقی را ضعف اراده می دانست. ابن سینا نیز برخلاف سقراط، معرفت را شرط کافی فعل در نظر نمی گرفت، اما برخلاف ارسطو، تاثیر میل بر اراده را هم علت شکاف میان معرفت و فعل اخلاقی نمی دانست، بلکه از نظر او، اراده ناشی از معرفت عقلانی، موجب تحقق فعل اخلاقی می شود. وی در تبیین مساله شکاف میان معرفت و فعل اخلاقی، چندین علت درونی و بیرونی را برمی شمرد که مانع از تحقق معرفت عقلانی در انسان می شوند. بنابراین اگر معرفت بر پایه سستی نظیر وهم و خیال ابتنا داشته باشد و از جنس عقل نباشد، فعل تحقق نمی یابد و اگر هم تحقق یابد، غیراخلاقی است. علاوه بر این، ابن سینا با تفسیر عقلی از آیات و روایات، بر گفته های خویش شاهد می آورد و درنهایت معتقد می شود که عواملی نظیر عبادت حقیقی، حاکمیت عقل بر سایر قوا و تحقق معرفت یقینی، موجب رفع شکاف میان معرفت و فعل اخلاقی می شوند. چکیده عربی:لا یری سقراط أیة فجوة بین المعرفة الأخلاقیة والفعل الأخلاقی؛ وذلک لأن معرفة الإنسان، تؤدی الی تحقیق الفعل. انتقد ارسطو فکرة سقراط هذه، وکشف أن السبب فی الفجوة والفاصل بین المعرفة الأخلاقیة والفعل الأخلاقی هو ضعف الإرادة. وذهب ابن سینا أیضاً فی اتجاه مخالف لما ذهب الیه سقراط، واعتبر ان المعرفة لیست شرطاً کافیاً للفعل؛ ولکنه قال علی عکس ما قاله ارسطو، ولم یقرّ بصحة تأثیر الرغبة فی الإرادة وانها السبب فی وقوع الفاصل بین المعرفة والفعل الأخلاقی؛ وانما یری أن الإرادة الناتجة عن المعرفة العقلانیة، تفضی الی تحقیق الفعل الأخلاقی. وقد طرح عدة أسباب داخلیة وخارجیة لتبیین مسألة الفاصل بین المعرفة والفعل الأخلاقی باعتبارها مانعة من تحقیق المعرفة العقلانیة لدی الإنسان. وعلی هذا الأساس إن کانت المعرفة مبنیة علی أساس رخوٍ کالوهم والخیال ولم تکن من سنخ العقل، فهی لا تنتج فعلاً، بل حتی لو انتجته سیکون فعلاً غیرأخلاقی. وفضلاً عن ذلک انتهی ابن سینا ـ حسب قوله ـ من خلال تفسیر عقلی للآیات والروایات، الی الإتیان بشاهد، جعله فی نهایة الأمر یعتقد أن عوامل مثل العبادة الحقیقیة، وتحکّم العقل بسائر القوی وبلوغ المعرفة الیقینیة، تؤدی الی إزالة الفجوة الفاصلة بین المعرفة والفعل الأخلاقی.