مطالعات اخلاق کاربردی
سال:1396 | دوره:7 | شماره:28 (پیاپی 50) |تعداد مقالات:9

فضای مجازی در جایگاه یک رسانه و عضو جدایی ناپذیر خانواده ها، ازنظر اخلاقی دارای کارکردی دوگانه است و براساس قوت و ضعفِ آگاهی اعضای خانواده در استفاده از آن، می تواند بستر شکل گیری فضائل یا رذائل اخلاقی شود. مقاله ی حاضر با بررسی تأثیرات اخلاقی ضعفِ سواد خانواده در استفاده از این فضا کوشیده است مهم ترین آسیب هایی را که از این رهگذر دامن گیر خانواده (به طور کلی) یا والدین و فرزندان (به طور خاص) می شود، شناسایی کند. یافته های این تحقیق بیانگر آن است که این آسیب ها از دستیابی به اهدافی که برای تشکیل نهاد خانواده تعریف شده است، جلوگیری می کند. برای تبیین بهتر مبحث، بعد از تعریف مفاهیم اصلی، ضمن بیان اهمیت خانواده و سواد رسانه، برخی از پیامدهای اخلاقی ضعف سواد رسانه تبیین می شود. در پایان، راهکارهایی برای رفع این پیامدها ارائه می گردد و به برخی از مشکلاتی که در پی تأثیرگذاری آن ها بروز می یابد، اشاره می شود. روش تحقیق، تحلیلی و کاربردی و تا حد امکان مبتنی بر اندیشه های اخلاقی اسلام است.

در قرن اخیر، استفاده ی گسترده از فضای مجازی، مانند شبکه های اجتماعی، امری اجتناب ناپذیر است؛ ازاین رو، برای جلوگیری از بروز آسیب های اجتماعی این شبکه ها، فرهنگ سازی مناسب و آموزش استفاده ی صحیح از آن ها مهم است. ضعف سواد رسانه ای خانواده در استفاده از فضای مجازی، موجب بروز مشکلاتی چون سوءظن و بدبینی، تشویش و اضطراب، بی اعتمادی و نابودی روابط خانواده می شود. بنا بر نظر شهید صدر، استفاده ی کاربردی از آیات، بر شناخت نیازها و سؤال های روز مبتنی است و رسالت اسلام و قرآن، پاسخ گویی به این سؤال ها و رفع نیازهای روز است. پژوهش حاضر سعی دارد، نخست مشکلات خانواده ها را در عرصه ی فضای مجازی شناسایی کند و سپس، به راهکارهای اخلاقی قرآن در این باره بپردازد. صداقت، ایمان، تقوا و توکل می تواند صله ی رحم و فرهنگ ارتباط خانواده ها را در فضای حقیقی غنی سازد و برخی مشکلات فضای مجازی چون حرمت شکنی، غیبت، تهمت و بدزبانی را رفع کند. این هدف با توجه به آیات قرآن و تفسیر عملی آن ها در احادیث و سیره (در داستان های انبیاء، ائمه و اولیای الهی) محقق می شود.

با اینکه زمان زیادی از راهیابی فضای مجازی به جامعه ی ایران نمی گذرد، این فضا تمام جامعه را به خود وابسته کرده است؛ از دولت و مؤسسات گرفته تا همه ی اقشار جامعه. فضای مجازی که زندگی دوم نیز نام گرفته است، در کنار کارکردهای متنوع و فواید پرشمار، آثار مخرّبی نیز دارد. این آسیب ها به ویژه در برخی از ساحت های آن همچون شبکه های اجتماعی، بازی های رایانه ای، اینترنت و. . . نمود بیشتری دارد و خانواده ها را با مشکلات زیادی مواجه کرده است. در این نوشتار می کوشیم ضمن برشمردن مهم ترین آسیب های فضای مجازی، برخی از راهکارهای صیانت از خانواده در برابر آن ها را بیان کنیم تا خانواده ها بتوانند با استفاده از این راهکارها از آثار مخرّب آن بکاهند.

این پژوهش با هدف بررسی تجارب مادران درباره ی آسیب های اخلاقی و خانوادگی استفاده از شبکه های اجتماعی مجازی در میان فرزندان پسر شهر اصفهان انجام شده است. روش این پژوهش، کیفی و از نوع پدیدارشناسی است و مشارکت کنندگان، دوازده نفر از مادرانی بودند که فرزندان پسر آن ها از شبکه های اجتماعی بسیار استفاده می کردند. مشارکت کنندگان با نمونه گیری هدف مند و با روش گلوله برفی انتخاب شدند و اطلاعات آن ها از طریق مصاحبه ی عمیق جمع آوری و به روش کلایزی، تجزیه و تحلیل شد. یافته های این پژوهش عبارت است از: «تضعیف باورها و اعتقادات مذهبی»، «کم اهمیت شدن مفهوم حُجب و حیاء»، «بی اعتنایی به رعایت حدود ادب و احترام»، «تسهیل ارتباط با جنس مخالف»، «دسترسی به تصاویر و مطالب مستهجن و غیراخلاقی»، «ترویج دروغ و پنهان کاری»، «افزایش خشونت»، «قانون گریزی»، «انزواطلبی و کاهش تعاملات اجتماعی»، «تهدید سنّت ها و آداب و رسوم»، «تنوع طلبی و رشد مصرف گرایی»، «دورشدن از زندگی واقعی»، «تغییر در ظاهر و پوشش»، «علاقه مندی به فرهنگ غربی و زندگی در غرب» و «به وجود آمدن شکاف نسلی». یافته ها نشان داد پسران نوجوان و جوان به دلیل استفاده ی بی رویه از شبکه های اجتماعی مجازی با آسیب هایی مواجه می شوند که در صورت بی توجهی به این آسیب ها و تهدیدها، بنیان خانواده و نهادهای اجتماعی نیز به خطرخواهد افتاد

فراگیر شدن شبکه های اجتماعی و دسترسی آسان به آن ها موجب بروز آسیب های زیادی در نهاد خانواده شده است. برخی از این آسیب ها مستقیماً بر فرزندان تأثیر می گذارند که از آن جمله می توان به کلاه برداری، هک، ارتباط با افراد ناسالم، ارتباط با جنس مخالف و. . . اشاره کرد. خانواده ها وظیفه دارند در حد امکان با دور نگه داشتن فرزندان خود از این آسیب ها، امنیت آنان را فراهم کنند، گاهی این وظیفه، سرپرستان را ملزم می کند اطلاعات و ارتباطات فرزندان خود را بدون اجازه ی آن ها رصد کنند. البته این نوع نظارت، نقض حریم خصوصی فرزندان است. رعایت مرزبندی حریم خصوصی از یک سو و حفظ امنیت و آرامش خانواده ازسوی دیگر، موجب شده تا میان این دو وظیفه، یعنی حفظ امنیت خانواده و نقض نکردن حریم خصوصی، تعارض ایجاد شود. این مقاله با روش توصیفی-تحلیلی و با رجوع به منابع اصیل اسلامی، در پی پاسخ به این سؤال است که اصل اهم نسبت به مهم در این مسئله کدام است و وظیفه ی خانواده چیست؟ درنهایت، با تمسّک به تقدّم امر دارای مصلحت بیشتر و با توجه به اینکه حفظ امنیت فرزندان و خانواده با اهداف اخلاقی و حفظ آبروی افراد مطابقت بیشتری دارد، حفظ امنیت خانواده، اصل اهم شناخته شد.

امروزه مصرف کالاهای فرهنگی از مهم ترین زمینه های فعالیت در حوزه ی سبک زندگی به شمار می رود. هدف پژوهش حاضر تدوین الگوی مناسب برای استفاده ی خانواده از فضای مجازی و سایبر است. برای تدوین این الگو و به دست آوردن داده هایی متناسب با موضوع مطالعه، از روش کیفی نظریه ی داده بنیاد استفاده شده است. شرکت کنندگان در پژوهش حاضر، صاحب نظران و متخصصان حوزه ی اخلاق و خانواده بودند که با نمونه گیری نظری برای مصاحبه ی نیمه ساختاریافته و اکتشافی انتخاب شدند و مصاحبه ها تا رسیدن داده ها به اشباع نظری ادامه یافت. اعتبار یافته ها با روش های تطبیق توسط اعضا، بررسی همکار و مصاحبه های آزمایشی تأیید شد. برای تجزیه و تحلیل داده ها از کدگذاری باز، محوری و گزینشی استفاده شد. نتایج پژوهش گویای آن است که 335گزاره ی مفهومی اوّلیه با 17 مقوله ی اصلی و 49 مقوله ی فرعی در قالب ابعاد شش گانه ی مُدل پارادایمی شامل: موجبات علّی (3 مقوله)؛ پدیده ی اصلی (فضای مجازی و سایبر)؛ راهبرد (2 مقوله)؛ ویژگی های زمینه ای (6 مقوله)؛ شرایط محیطی (4 مقوله)؛ و پیامد (2 مقوله) شناسایی شدند. یکپارچه سازی مقوله ها بر مبنای روابط موجود میان آن-ها، مُدل پارادایمی را شکل داد که الگوی مناسب را برای استفاده ی خانواده از فضای مجازی و سایبر ارائه می کند.

انسان موجودی اجتماعی است و به همین دلیل، از برقراری ارتباط با دیگران ناگزیر است؛ به طوری که برقراری روابط اجتماعی از نیازهای فطری بشر به شمار می رود. ازجمله عرصه های ارتباطی انسان در اجتماع، فضای مجازی و اینترنت است؛ به گونه ای که اینترنت به منزله ی نماد بارزی از فناوری اطلاعات و ارتباطات در دنیای کنونی، به ویژه در خانواده ها، جایگاهی خاص پیدا کرده و فارغ از مرزبندی های اخلاقی رواج یافته و دست یابی به اطلاعات مسموم و غیراخلاقی را بدون هیچ گونه نظارت و محدودیتی آسان کرده است. درواقع، گسترش اینترنت و نفوذ سریع آن در خانواده ها، معضلات جدی بسیاری را در پی داشته است. بنابراین، برای پیشگیری از گسترش پیامدهای منفی اینترنت و نیز آگاهی از آسیب های آن در خانواده لازم است راهکارهای اخلاقی مقابله با آسیب های بافتی (ذاتی) اینترنت در این نهاد اجتماعی بررسی شود. مهم ترین این راهکارها عبارتند از: استفاده ی هدفمند و منطبق بر قواعد و اصول اخلاقی از اینترنت، نظارت اخلاقی بر فرزندانی که زیاد از اینترنت استفاده می کنند، تبدیل تهدیدهای اخلاقی به فرصت ها و ارزش ها، توجه خانواده ها به خلوت حقیقی و خودآگاهی، زنده نگه داشتن یاد خدا و ترویج آن در نهاد خانواده، توجه به سلامت جسمی، روحی و اخلاقی خانواده ها، اهمیت دادن به زندگی حقیقی و ترویج ارزش های سبک زندگی اسلامی با رویکرد و رفتارهای اخلاقی. نگارنده در این مقاله کوشیده است به شیوه ی کاربردی و با روش توصیفی-تحلیلی راهکارهای یادشده را تبیین کند. هدف از بررسی این راهکارها، ارتقای ارزش های اخلاقی در نهاد خانواده و افزایش آگاهی خانواده ها در استفاده از فضای مجازی، به ویژه اینترنت، در جامعه ی اسلامی است.

پژوهش پیش رو، نقش عوامل خانوادگی در آسیب های فضای مجازی را بررسی و با توجه به آموزه های اسلامی، راهکارهایی برای رفع این آسیب ها ارائه کرده است. برای گردآوری داده ها از روش توصیفی، از نوع پیمایشی، استفاده شده است. ابزار پژوهش، پرسشنامه ی محقق ساخته ای است که متخصصان و چند تن از استادان مجرّب، روایی صوری و محتوایی آن راتأیید کرده اند. جامعه ی آماری تحقیق، همه ی دبیران دینی و عربی، مشاوران و مربیان پرورشی ناحیه ی چهار آموزش و پرورش اصفهان را که در سال تحصیلی95-94 مشغول به کار بوده اند، دربرمی گیرد. بر اساس فرمول حجم نمونه، 85نفر از آن ها به طور تصادفی برای تکمیل پرسشنامه انتخاب شدند. برای تعیین پایایی پرسشنامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که 92/0 محاسبه گردید و تجزیه و تحلیل آن با نرم افزار آماری spss19 در دو سطح آمار توصیفی و استنباطی انجام شد. یافته های تحقیق نشان می دهد آسیب ناشی از تمام عوامل آسیب زا، بالاتر از سطح متوسط است.

این مقاله بر آن است تا برخی از تأثیرات اخلاقی استفاده از فضای مجازی را بر پیوند زناشویی و روابط فرزندان در خانواده برشمارد. بدین منظور، ابتدا تأثیرات اخلاقی فضای مجازی با روش کتابخانه ای و به طور توصیفی-تحلیلی تبیین و سپس پیامدهای آن بر روابط زناشویی و فرزندان در خانواده بررسی شد. یافته ها نشان داد در کنار مزایای فضای مجازی، معایبی نیز وجود دارد. نداشتن آگاهی کافی درباره ی فضای مجازی می تواند آسیب های اخلاقی زیادی را برای خانواده و روابط اعضای آن در پی داشته باشد. مطالعات بیانگر آن است که میان استفاده از فضای مجازی و آسیب ارزش های خانوادگی رابطه وجود دارد؛ به گونه ای که فضای مجازی موجب تغییراتی در گفتار، رفتار و اخلاق نسل جدید شده است. هرچه میزان استفاده از شبکه های مجازی در خانواده بیشتر باشد، تعاملات خانوادگی کمتر می شود و سرمایه ی اجتماعی پیوند خانوادگی رو به زوال می رود. امروزه با ظهور فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی نوین در فضای مجازی و حقیقی، حریم زندگی خصوصی ازنظر اخلاقی به مخاطره افتاده است. نتایج پژوهش نشان داد این تهدید می تواند آسیب هایی جبران ناپذیر به جنبه های مختلف نظام خانواده وارد کند. شماری از این آسیب ها عبارتند از: تضعیف نقش خانواده به منزله ی مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزندان، بی اعتمادی زوجین به یکدیگر، دروغگویی، افزایش فاصله ی عاطفی و روحی زوجین و اعضای خانواده از یکدیگر، افزایش طلاق و هنجارشکنی های اخلاقی، ترویج عشق های مجازی، بی توجهی به مسئولیت ها، تضعیف ارزش های اخلاقی، افزایش ارتباطات نامشروع و. . . .