تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی
سال:1397 | دوره:9 | شماره:33 |تعداد مقالات:6

حکومت شیعی صفویه پس از تشکیل در اوایل سده دهم هجری/شانزدهم میلادی، جهت تثبیت و تداوم حاکمیت و تبیین مبانی مشروعیت اقتدار خویش، نیازمند یک نظام آموزشی منظم، کارآمد و توانمند بود تا به مدد آن، اهداف سیاسی و مذهبی خود را در گستره جغرافیایی ایران تحقق بخشد. این نظام آموزشی در دولت صفویه با بهره گیری از اصول و آموزه های اعتقادی شیعی اثنی عشری پدید آمد و در طول حیات سیاسی این سلسله، دوره ای درخشان را در روند فرهنگ و تمدن اسلامی رقم زده است. هدف این پژوهش، بررسی دستاوردهای نظام آموزش امامیه در عصر صفوی است که به شیوه توصیفی-تحلیلی و با استناد به منابع اصلی عصر صفویه انجام شده است. یافته پژوهش نشان داده: نظام آموزشی مبتنی بر آموزه های شیعی امامیه، نقش مؤثری در رشدو گسترش علوم مختلف و نیز ترویج و تثبیت اندیشه شیعی درجامعه و پدیداری وجوه مختلفی از فرهنگ و تمدن اسلامی در این دوره داشته است.

نجوم همواره یکی از عرصه های مهم فعالیت های علمی ایرانیان بوده است. این دانش در ایران همانند دیگر نقاط جهان پیشینه طولانی دارد و در زندگی روزانه و فعالیت های مردم تأثیرگذار است. بنابه گزارش منابع داخلی و سفرنامه های سیاحان اروپایی، نجوم از علوم مورد توجه دولتمردان صفویه بود و در همه امور، اعم از مسائل کشوری، لشکری، اعیاد و مراسم سوگواری، تأثیر داشت. این پژوهش به روش توصیفی تحلیلی و برمبنای منابع دست اول تاریخی و سفرنامه های سیاحان اروپایی به بررسی فاصله نجوم ایرانی با انقلاب علمی در دوره صفوی می پردازد و درپی یافتن پاسخ این پرسش است که نجوم ایرانی در دوره صفوی چه نسبتی با انقلاب نجومی داشت؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که در دوره صفوی تحول سیاسی و مذهبی مهمی در تاریخ ایران رخ داد اما همه جنبه های زندگی ایرانیان دچار تحول و ترقی نگردید. معاصر با انقلاب علمی اروپا با محوریت نجوم، نجوم دوره صفویه دچار تحول چشم گیری نشد و ادامه سنت نجومی اسلامی و ایرانی قرون گذشته بود.

با گسترش فتوحات، انبوهی از سکه های فارسی، قبطی و یونانی وارد سرزمین های اسلامی شدند. این مسکوکات، از نظر وزن و عیار و نقوش و تصاویر، متفاوت بودند. برخی ازخلفا و حکام مسلمان تلاش های به منظورتعریب و ساماندهی این مسکوکات انجام دادند. اما اوج این اقدامات در عهد عبدالملک بن مروان (65-86ه. ق/684-705م) بوده است. در این دوره مسکوکات دینار و درهم و فلس تعریب واصلاح شدند. یکنواختی در ضرب سکه و تعریب آن نتیجه این حرکت اصلاحی به شمار می آید. این روند تابع عوامل مالی و اقتصادی جهت درآمدزایی دولتی و صیانت از جعل سکه طلا، سیاسی بمنظور رفع وابستگی جامعه اسلامی به سکه های ایرانی و بیزانسی وعامل دینی پرداخت سکه سالم و غیرمغشوش در بخش های شرعی نظیر زکات و خمس و دیه بوده است. در این پژوهش سعی می گردد به سیر تعریب و علل و عوامل موثر و نیز نتایج مترتب برآن پرداخته شود.

حرم امام زاده حمزه (ع) بخشی از مجموعه حضرت عبدالعظیم(ع) در شهرری، دارای گنجینه ای از تزئینات نظیر کتیبه نگاری است که علاوه بر محتوای مذهبی، به دلیل شیوه متفاوت اجرای خط بر روی کاغذ، اسنادی مهم در جهت مطالعه روند تحولات قلم نستعلیق محسوب می شوند. این پژوهش با استفاده از منابع کتابخانه ای میدانی و روش مشاهده ای توصیفی و تحلیلی به این پرسش پاسخ داد که خوشنویسیِ کتیبه های کاغذی به قلم نستعلیق «محمدابراهیم طهرانی» در حرم امام زاده حمزه (ع) از چه ویژگی های شکلی برخوردار هستند؟ نتایج بررسی ها نشان داد کتیبه های مذکور از نظر اجرایی علاوه بر ویژگی های سبک دوره دوم قاجار به عنوان پیش درآمد سبک دوره سوم مانند تغییر مختصات و انسجام نسبی در شاکله حروف و کلمات؛ برخی ویژگی های شیوه خوشنویسی صفوی نظیر پیوستگی برخی مفردات به حرف «ه» را نیز داشت. این کتیبه ها با محتوای دوگانه مدح بزرگان دینی و شاهانه، به دلیل اجرای مستقیم توسط کاتب در بررسی تحولات خوشنویسی حائز اهمیت بود.

بازشناسی باورهای مهدوی زیدیان در قرن سوم هجری موضوعی است که نوشتار پیش رو بدان می پردازد و نویسنده بر آن است تا مهم ترین ویژگی های اندیشه مهدویت را در میان زیدیه در این بازه زمانی مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. چنان که مهدی باوری در این دوره، از کارکردهای ویژه ای در قیام های زیدی و بارور شدن برخی از مفاهیم کلیدی در حوزه مهدویت برخوردار بوده است. به نظر می رسد با ظهور شخصیت هایی همچون محمد بن قاسم (م 219 ق) و یحیی بن عمر (م 250 ق) اندیشه مهدویت در میان زیدیه دوران جدیدی را تجربه کرد که باور به غیبت آن هم در بازه ای طولانی و همچنین توجه ویژه به علائم الظهور را می توان از خصوصیات بارز آن دانست. بنابراین نوشتار پیشِ رو با استفاده از منابع معتبر گوناگون و ارائه تحلیل های مستند تلاش می کند تصویری از مؤلفه های مهدی باوری زیدیان در قرن سوم را به دست دهد. چنان که تعامل زیدیان با دیگر گروه های موعودگرا می تواند موضوعات تحقیقات ارزشمند دیگر باشد.

بسیاری از نگاره های دینی در نسخ خطی اوایل دوره ایلخانی به دلیل تعدد مذهب حاکمان، حاوی موضوعاتی درباره پیامبران و ادیان مختلف بود. در نیمه دوم عصر ایلخانی، موج جدید تشیع در میان حاکمان رواج یافت که متناسب با اهداف و اندیشه های سیاسی و حکومتی آنها بود. پرسش این است که نگارگری چگونه در پیشبُرد اهداف ایلخانان برای مشروعیت بخشی به حکومت شان در ایران مؤثر بوده است؟ گردآوری داده ها، به روش اسنادی و روش پژوهش توصیفی تحلیلی است و تحلیل ها به شیوه «تحلیل محتوا» و «مقایسه» صورت گرفته است. هدف از این مقاله، مطالعه ویژگی ها و مضامین شیعی در مکتب نگارگری ایلخانی (تبریز اول یا رشیدیه) و تبیین رابطه حاکمیت مشروع ایلخانان و نگارگری شیعی است. برپایه نتایج پژوهش، تمایلات و اندیشه های سیاسی، اجتماعی و دینی حکام ایلخانی در قالب نگاره های پیامبر’ ، ائمه^، احادیث غدیر، مباهله، رویدادها و نبرد های صدراسلام در نسخ جامع التواریخ و آثارالباقیه، با مضامین شیعی نمود یافته و در مشروعیت بخشی به حکومت ایلخانان مؤثر بوده است.