پژوهش های ایران شناسی
سال:1398 | دوره:9 | شماره:1 |تعداد مقالات:11

در دوره ی قاجار به علت رخدادهایی چون پدیده ی سرمایه داری و جهانی شدن اقتصاد، دروازه های مرزی کشور به روی سایر ممالک گشوده شد. در این میان، کرمانشاه به عنوان یکی از مهم ترین مسیرهای مرزی کشور سهم بسزایی داشت و در تقابل و تعامل با دولت عثمانی و از آن طریق، در پیوند با سایر کشورهای اروپایی قرار گرفت. تغییر زیرساخت های اقتصادی، رونق تجارت، ورود افراد خارجی و غیربومی به عرصه ی تجارت منطقه، تولید کالاهای صادراتی و. . . از پیامدهای اقتصادی این روابط بود. این پژوهش به استناد سفرنامه ها، خاطرات، اسناد و سایر منابع به روش تحلیلی-توصیفی و کتابخانه ای انجام شده است. هدف از این پژوهش بررسی تحولات اقتصادی این ایالت در پیوند با روابط خارجی در یکی از مهم ترین ادوار تاریخ ایران است. یافته ها نشان می دهد مناسبات خارجی ایران با کشورهای اروپایی و عثمانی، سبب بروز تحولات اقتصادی از جمله ورود افراد غیربومی از داخل و خارج کشور به عرصه تجارت و انحصار آن در دست خانواده های غیربومی مانند خانواده وکیل الدوله از اتباع عثمانی و بازرگانان تبریزی و یهودیان بغداد و. . . در این ایالت گردید. زیرساخت های تجاری مانند بازار، کاروانسرا، تشکیلات اداری مالی، مالیات، کارگاه های تولیدی و. . . گسترش یافت. افزایش تولیدات کالاهای صادراتی مانند فرش و تریاک از دیگر پیامدهای اقتصادی روابط خارجی در این ایالت بود.

در زمان معاصر نشانه در مرکز توجه انسان قرارگرفته و ازجمله موضوعاتی است که به طور عمده مورد بازاندیشی واقع شده است. نقاشی دوره ی قاجار در دهه های اخیر، شاهد تحول و تقویت خوانش نشانه های تصویری بوده است. یکی از نشانه های اصلی در هنر دوره ی اول قاجار نشانه پرنده است به وفور در هنر نقاشی این دوران دیده می شود. پانوفسکی با طرح تفسیر شمایل شناسانه میان مطالعاتی که درزمینه ی تاریخ هنر و مطالعات سایر رشته های علوم انسانی صورت می پذیرد پیوند برقرار می کند. در مطالعات تطبیقی همیشه یک اثر را از حیث خصلت های صوری و فرمال موردبررسی قرار نمی دهیم، بلکه میان یک اثر با ادبیات، فلسفه. . . و نظام اجتماعی آن دوران و سایر نظام های فرهنگی پیوند برقرار می کنیم. رها از اینکه هنرمند چنین قصدی را داشته یا نداشته است. در جستجوی این مسئله ابتدا با مقولات کلیدی در حوزه ی نظری بر اساس نظریه پردازی اروین پانوفسکی (1968-1892) میلادی به عنوان گرایش نظری پژوهش مورد واکاوی قرارگرفته و بر این مبنی سؤال اصلی پژوهش به این قرار است: پرنده در نقاشی پیکره نگاری درباری دوره ی قاجار در زنان و مردان از چه جایگاه معنایی بنا بر آرا پانوفسکی برخوردار است؟ محتوای پژوهش حاضر کیفی است و بر اساس روش شناسی تاریخی-تحلیلی و شیوه ی گردآوری کتابخانه ای صورت گرفته است. نتایج یافته ها حاکی از آن است که نمایش و حضور پرنده در هنر قاجار متأثر از هنجارهای زیبایی شناسی ایران در دوره های قبل است. پرنده در این آثار به مثابه نمادی فعال و پویا در تعادل با پیکره تصویر قرارگرفته و در تکامل فرایند نهایی تصویر نمودار می شود.

از زمان تحقیقات گلدنر دربارة وزن اوستای جدید، داشتن وزن هجایی مهم ترین ملاک تعیین شعر در این متون بوده است. گلدنر و معاصرانش طبق سنت ادبی زمان خود وزن را مهم ترین مشخصة شعر و عامل تمایز آن با نثر، در هر زبانی، می دانستند. پس از گلدنر، مطالعات شعر اوستایی براساس همان تعریف و ملاک قرار دادن وزن شعر ادامه پیدا کرد، اما در حوزة مطالعات شعر هندواروپایی که اندکی پیش از انتشار تحقیقات گلدنر پا گرفته بود، زبان شاعرانة متن مبنای تشخیص شعر بودن آن شد. این زبان شاعرانه شامل ویژگی هایی مثل وزن هم می شد، اما تمرکز اصلی آن بر عبارات شاعرانة قالبی و خویشاوند در زبان های کهن هندواروپایی بود. نظریة ادبی جدید، مخصوصاً فرمالیسم، که شعر را انحراف از هنجار معمول زبان روزمره تعریف می کرد، بر تعریف شعر نزد محققان شعر هندواروپایی تأثیر گذاشت و آن ها نیز، با وجود توجه به سنت ادبی زبان های باستانی، نشان دار بودن متن، یعنی داشتن عبارات قالبی و واژگان شاعرانه و برهم زدن ترتیب معمول واژه ها را معیار اصلی شناسایی اشعار هندواروپایی کهن تعیین کردند. مدعای نوشتة حاضر این است که اگر برای تشخیص شعر در اوستای جدید وزن یا انحراف از هنجار متعارف زبان را ملاک قرار دهیم، نمی توان یشت های کوچک و متأخری مانند اردیبهشت یشت را شعر دانست و این نتیجه گیری به دودستگی در مجموعة یشت ها می انجامد که احتمالاً مقصود سرایندگان یشت ها نبوده است و از این رو بهترین معیار برای تعیین بخش های شعری اوستای جدید مقایسة آن ها با اشعار به جا مانده از سایر زبان های هندواروپایی و یافتن صناعات ادبی در این متون است.

اندرزنامه نویسی میراث ارزشمندی است که به بازنمایی خرد سیاسی ایرانیان می پردازد. محتوای اندرزنامه ها، همان گونه که از نامش پیداست، اندرزهای اخلاقی، مذهبی و سیاسی و اجتماعی نخبگان و مصلحان نسبت به شهریارِ زمان است. خطاب وارگی اندرزنامه ها، ترسیم کننده ی شاه ایده آل و آرمانی نخبگان ایرانی است. در نگاشتن اندرزنامه ها به عنوان تبلور یکی از مهم ترین صُور دانایی، می توان دو ریشه ی ایرانی و باستانی را شناسایی نمود. در این نوشتار دو تن از متفکران سرشناس خرد ایرانی که سعی کرده اند به شیوه ی اندرزی، آداب حکمرانی ایرانی را، یکی با استفاده از تعالیم اسلامی و دیگری با رجوع به منابع ایران باستان احیا کنند، یعنی سعدی و شاهنامه مورد بررسی قرارگرفته اند. در حقیقت این نوشتار درصدد یافتن چگونگی تأثیرگذاری منابع ایرانی و اسلامی در ویژگی های شاه آرمانی در دو بعد عملی و ذهنی است که به نظر نگارندگان این امر خود را در همانندی های دو متن که سعدی و فردوسی نگاشته اند، جلوه گر می سازد. به نظر می رسد با مددگیری از روش پدیدارشناسی و چارچوب نخبه گرایی پارتو، بتوان همانندی هایی در دو بعد عینی و ذهنی یافت که از تداوم تاریخی در خصوص ویژگی های شهریار آرمانی در ایران پرده برمی دارد. تمرکز بر نقاط مشترک دو متن تاریخی درباره ی ویژگی های شاه آرمانی که در دو بستر متفاوت تاریخی، سیاسی و مذهبی نگاشته شده اند، از دقائق اصلی این نوشتار است.

شبه جزیرة بوشهر در دوره های مختلف تاریخی از طریق بندرهایی چون لیان، ریشهر و بوشهر ارتباطات دریایی را در میانة ساحل شمالی خلیج فارس تسهیل کرده است؛ اما به نظر می رسد در فاصلة سده های ششم ﻫ . ق تا هشتم ﻫ . ق این نقش به بندری تازه به نام خورشیف واقع در دماغة شیف منتقل شده است. پژوهش حاضر به بررسی پیدایش، کارکردها و زوال این بندر پرداخته است. این بررسی نشان می دهد که بندر خورشیف در سدة ششم ﻫ . ق در نتیجة موقعیت مناسب جغرافیایی آن در پیوند با شیراز، کازرون و خلیج فارس ایجاد شد. سپس در سدة هفتم ﻫ . ق و اوایل سدة هشتم ﻫ . ق، این شهر در برقراری ارتباط میان فارس و جنوب عراق، دفاع از جزیرة کیش و گسترش طریقت مرشدی نقش مهمی ایفا کرد. سرانجام به واسطة ناامنی در نواحی جنوبی کشور و جابه جایی مرکزیت قدرت دریایی خلیج فارس به هرموز نو (جرون)، خورشیف دچار زوال شد. یافته های مزبور اهمیت جغرافیایی دماغة شیف را یادآوری کرده و بخشی از خلأ دانش موجود پیرامون فعالیت های دریایی در حول وحوش شبه جزیرة بوشهر در سده های میانة ایران را برطرف می کند.

بانگ چاووش در هرمزگان نوائی است عرفانی و روحانی که برای دعوت مردم به محافل و مجالس دینی و یا به زیارت رفتن از آن استفاده می نمایند و آن این گونه است که ملای چاووش خوان بر بلندی رفته ودر حالی که دست بر بناگوش گرفته با آهنگ و صوتی دلنشین اشعاری را در مدح و منقبت امامان می خواند. در گذشته بانگ چاووش خوان مردم را مطلع می کرد که در آن شب مجلس منبر و وعظ برگزار می شود و همین طور این چاووش در حکم اعلان خبر هم بوده است. چاووش خوان بسته به نوع سفری که زائر می رود اشعاری را می خواند و مردم برای بدرقه و حلالیت خواهی به دیدارش می روند و زیارت قبول می گویند. آئین چاووش خوانی نیز یکی دیگر از آئین های مذهبی استان هرمزگان است که در این استان-با توجه به نسخه های خطی از مرحوم ملا منصف و مرحوم حسینعلی قضائی علیایی – حدود 300 سال سابقه دارد و در حال حاضر هم اجرا می شود. این مقاله با روش تحلیل محتوا و با استفاده از ابزار کتابخانه، آئین چاووش خوانی در هرمزگان را معرفی می کند.

کاخ جهان نما از بناهای شاخص دوران شاه عباس صفوی در ابتدای خیابان چهارباغ بود که توسط ظل السلطان در سال 1314 قمری تخریب گردید. بنا بر اسناد تصویری و نوشتاری به عنوان یک کاخ دروازه مشابه با کاخ عالی قاپو، ورود به خیابان چهارباغ را برای اهل دربار ممکن می ساخت. با توجه به مشخص بودن محدوده ی آن، شناسایی محل دقیق و چگونگی ساخت و تزیینات کاخ در فصل اول کاوش (اسفند 1393 تا اردیبهشت 1394) مد نظر قرار گرفت. به این ترتیب مشخص شد هشت پایه ی سنگی که بخشی از کاخ روی آنها قرار داشته بود محدوده ی شمالی جنوبی آن را مشخص می کنند، همچنین شواهد مربوط به تزیینات بیرونی و داخلی کاخ و بخش هایی از کف پوش شمال کاخ تا حدودی وضعیت این بنای مربوط به قرن یازدهم هجری قمری را بازگو می کند. فهم محل دقیق شروع خیابان چهارباغ که بعد از کاخ شروع می شده است، طول شمالی جنوبی کاخ و شواهد قبل از دوره ی صفوی و حتی قبل از اسلام نشان از اهمیت محوطه در مرکز شهر اصفهان دارد. در مطالعه ی اخیر تلاش شد تا با انطباق اسناد و منابع مکتوب، کاوش های میدانی و مطالعات آزمایشگاهی بتوان شناخت جامعی از این بخش دولت خانه ی صفوی و شهر اصفهان به دست آورد. به علاوه بررسی کنونی خبر از آن دارد که با وجود تخریب گسترده ی آثار در بعد از دوره ی صفوی و نوسازی های شهری دوران اخیر، همچنان بر پایه ی مدارک باستان شناسی و انجام باستان شناسی شهری می توان شواهد قابل قبولی از گذشته ی شهر به دست آورد که در فهم و شناخت آن راهگشا است و در منابع مکتوب نشانی از آنها یافت نمی شود.

هدف اصلی پژوهش حاضر معطوف به بررسی مضامین عرفانی و اسلامی ایرانی در آثار الکساندر کوسیکوف، شاعر سده ی بیستم روسیه است. کوسیکوف از آن دسته شاعرانی است که در ایران کاملاً مورد بی توجهی قرار گرفته است، در حالی که میزان تأثیرپذیری وی از عرفان، فرهنگ و ادبیات ایران و مشرق زمین کاملاً قابل توجه است. مطالعه ی توصیفی و تحلیلی آثار «سجاده ی مروارید»، «اسکندرنامه»، «البراق» و پاره ای دیگر از تصنیفات وی، حاکی از تأثیرپذیری و همنوایی وی با عرفان اسلامی ایرانی است. طرح مفاهیم قرآنی و اسلامی، مضامین و بن مایه های عرفانی ادب فارسی، اقتباس از سبک شعری و کاربرد واژه های فارسی در آثار کوسیکوف از جمله ی این تأثیرات بوده اند. تجلی بن مایه های عرفانی ادبیات فارسی بر اشعار الکساندر کوسیکوف، بیانگر ژرفای تأثیر عرفان و ادب ایرانی بر ادبیات و اندیشه ی شاعران سرزمینی دیگر و مایه ی مباهات هر ایرانی است و توانایی شاعر و عمق نگاه او را در ایجاد جهانی با گفتمان چند سویه و ایجاد پل بین تمدن ها و گفتگوی فرهنگ ها می نمایاند و از سویی دیگر نمایانگر قدرت نفوذ اندیشه های اسلامی و عرفانی در ملل دیگر است.

نظام التواریخ اثر موجز قاضی بیضاوی در دوره ی مغولان، با وجود موقعیت مهم زمانی و همچنین مستندات مکرر مورخان بعدی به آن، از سوی مورخان و نویسندگان متأخر چندان مورد توجه نبوده و حتی منجر به ابراز نظرهای دوگانه درباره ی آن شده است. در این جستار با روشی تحلیلی توصیفی، ویژگی های معرفت تاریخی قاضی بیضاوی در نظام التواریخ و در عین حال میزان توفیق آن مورد بررسی قرار گرفته است. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که عوامل و ویژگی هایی نظیر اعتقادات کلامی وی به خصوص گرایش به مذهب کلامی اشعری، جایگاه وی به عنوان قاضی القضات و مفسّر قرآن بر اساس همان نگاه اشعری، منجر به اولویت فقه، کلام و تفسیر بر تاریخ در دستگاه معرفتی و مبادی اندیشه ورزانه ی وی شده و دانش تاریخ نتوانسته است حضوری اصیل در نظام فکری وی داشته باشد. با این حال ویژگی هایی در تاریخ نگاری بیضاوی وجود دارد که مهم ترین آن ها را به قرار زیر می توان برشمرد: تعلق خاطر به گذشته ی فارس به عنوان زادگاه خویش، باور به امر قدسی در تاریخ، مشیّت باوری، توجّه به تاریخ به مثابه ی ابزاری انتفاعی در خدمت شریعت (خیر دنیا و عقبی)، غلبه ی توصیف بر تحلیل، پاکیزه نویسی و گرایش به زبانی ساده و ایضاحی.

تلاش های زبان شناسان برای ریشه یابی واژه های زبان های ایرانی پیشینه ای طولانی در ایران و کشورهای دیگر، به ویژه کشورهای اروپایی، دارد و پیش رفت های اخیر در باب مطالعات تاریخی و تطبیقی زبان نیز به دقت بیش تر در این زمینه و پیش نهادن نظرهای تازه در کنار بازنگری نظرهای پیشینیان منجر شده است. در این پژوهش، سعی شده که با بهره گیری از روش های مطالعات تطبیقی زبان های هندواروپایی و تلفیق آنها با دانسته های موجود از زبان های ایرانی، بخشی از واژه های گنجینة زبان های ایرانی بررسی و با نیای هندواروپایی آغازین آنها مرتبط شود. برای این منظور، با روش تطبیقی و «معنا-تباره شناختی»، نخست تلاش می شود که ریشه ای مادر در هندواروپایی آغازین بازسازی و سپس با بهره گیری از سوابق شناخته شده از موارد گسترندافزایی به ریشة مادر و بررسی سوابق این ریشه های گسترنددار در ایرانی، برای برخی از واژه هایی که تا کنون ریشه ای برای آنها داده نشده، نیایی درخور معرفی شود و برای برخی دیگر نیز ریشه هایی جای گزین پیش نهاد گردد. در اینجا به بررسی ریشة مادرِ *sel-و بازتاب های آن در برخی از زبان های ایرانی پرداخته می شود و در این میان هم تبارهای آنها در زبان های دیگرِ هندواروپایی نیز به صورت ضمنی معرفی می شوند.

مطالعات مسائل اجتماعی در ایران، بر موقعیت امروز تمرکز دارد و به دلایل مختلف از رهیافت های تاریخی به دور مانده است. از سده ی 13/19 در اثر تماس های گسترده ایران با غرب، بسیاری مسائل اجتماعی کلان اجتماعی به وجود آمده و برخی از آن ها، در تولید ساختارها و مناسبات اجتماعی نقشی سرنوشت ساز ایفا کردند، ازاین رو فهم همه جانبه مسائل کلان اجتماعی امروزی نیازمند درک پیچیدگی ها و تطور مسائل تاریخی تا به امروز است اما نیل به این امر کار دشواری است؛ چراکه در چگونگی شناسایی و وصف مسئله های تاریخی هر دوره، به شدت تحت تأثیر نظام اندیشه ای قدرت سیاسی و اجتماعی زمانه خود قرار دارد. در این پژوهش با تکیه بر یک سنخ منبع، حاوی داده های منحصر به فرد از چالش ها و مسائل اوایل سده ی 14/20 ایران، مقوله بندی از مسائل اجتماعی ارائه می شود. اسناد بایگانی دیوان عدلیه اعظم بنا به ماهیت حقوقی و قضایی آن، مجموعه ای از داده هایی را به دست می دهد که به این پرسش پاسخ خواهد داد که در دوره ی مورد نظر چه مسائل کلان اجتماعی وجود داشت؟ این پژوهش با روش و رویکرد تحلیل داده ها به شیوه ی کیفی و استخراج داده ها و مقوله بندی آن ها از متون مورد نظر، انجام شد و در این مرحله تمرکز بر شناسایی و مقوله بندی مسائل کلان اجتماعی بود. تحقیق نشان داد چالش های اقتصادی و حقوقی قضایی، اصلی ترین مسائل کلان اجتماعی در جامعه ایران در آغاز سده ی 14/20 بود.