مدیریت بحران
سال:1394 | دوره:4 | شماره:8 |تعداد مقالات:9

امدادرسانی به نقاط آسیب دیده نیازمند برنامه ریزی مناسبی است. معمولا، در حوادث پیش آمده، دسترسی به همه نقاط امکان پذیر نیست؛ از این رو، امدادرسانی در دو سطح با امکانات متفاوت شاید راه حل مناسبی باشد. این مقاله به بررسی مساله امدادرسانی دوسطحی ظرفیت دار با پنجره های زمانی سخت برای افرادی می پردازد که در ناحیه ای بحران زده قرار گرفته اند. هدف این مقاله تعیین مجموعه ای بهینه از پایگاه های امداد جهت استقرار گروه های امدادرسان و مسیریابی بهینه این گروه ها برای امداد رسانی به کلیه نقاط آسیب دیده، با کمترین زمان و هزینه، است. پس از معرفی یک مدل برنامه ریزی خطی عدد صحیح مختلط، الگوریتم ژنتیک برای حل مساله مورد نظر در ابعاد بزرگ ارائه شده است. نتایج بررسی مثال های عددی حاکی از کارایی الگوریتم پیشنهادی است. همچنین، به منظور بررسی کارایی مدل پیشنهادی برای مساله امدادرسانی، مدل های دیگر مورد استفاده بررسی شدند و نتایج مقایسه ای با دیگر مدل های مرتبط نظیر مساله مسیریابی- مکان یابی یک سطحی و مساله تور پوششی در موقعیت امدادرسانی حاکی از عملکرد مناسب تر مدل پیشنهادی است.

بحران عنصری جدانشدنی از زندگی بشر است. صنایع نیز از گزند بحران ها در امان نیستند. چرخه مدیریت بحران شامل مراحل پیشگیری و کاهش اثرات، آمادگی، مقابله و بازسازی است. تمامی این حوزه ها فعالیت های متفاوتی را در زمان های مختلف برای ذی نفعان مدیریت بحران در صنایع و به ویژه صنایع خودروسازی ایجاد می کنند. نبود یک ساختار همسو و همزمان بین تمامی ذی نفعان در هریک از مراحل مدیریت بحران می تواند منجر به اخلال در فرایند مدیریت بحران صنعت گردد. مهندسی همزمان یک روش طراحی برای توسعه محصولات و ساخت آن ها در صنایع است که فرایندها را نیز به طور همزمان در نظر می گیرد. هدف از این تحقیق ایجاد مدل تعاملی اطلاعات و فعالیت های ذی نفعان مدیریت بحران صنعت خودروسازی ایران خودرو با استفاده از رویکرد مهندسی همزمان است. بدین منظور باید تمامی ذی نفعان و فعالیت ها در مدیریت بحران شناسایی و دسته بندی و وزن هر یک از فعالیت ها تعیین گردد و میزان تعامل داده، ستانده ای اطلاعات در دو مدل تصمیم گیری فازی با استفاده از روش های F.MCDM محاسبه گردد. در این تحقیق، پس از انجام مطالعات کتابخانه ای، از روش مصاحبه و پرسشنامه استفاده می شود. همچنین از روش تصمیم گیری چندمعیاره به صورت فازی برای تعیین وزن معیارها و نرخ میزان داده و ستانده اطلاعات استفاده می گردد. در نهایت مدل ارتباطی اطلاعات برای ارتقای کارکرد مدیریت بحران صنعت ایران خودرو با رویکرد مهندسی همزمان ارائه می گردد.

طی ربع قرن گذشته، میلیون ها نفر از مردم جهان به شدت تحت تاثیر انواع مخاطرات قرار گرفته اند. امروزه مباحث مربوط به مشارکت شهروندان در کاهش آسیب پذیری در برابر مخاطرات و تشکیل جوامعی تاب آور توجه ویژه ای را به خود جلب کرده اند. مدل مدیریت خطر بحران اجتماع محور (CBDRM) یک رویکرد مدیریتی پایین به بالاست که بر نقش کلیدی جوامع محلی و مشارکت آنان در فرآیند مدیریت خطرها تاکید دارد. در این میان، آنچه موجب مشارکت جوامع در اتخاذ تصمیماتی برای پیشگیری از خطرها و آمادگی در برابر آن ها می شود، میزان و نحوه ادراک خطرهای آن هاست. پژوهش حاضر به دنبال سنجش میزان ادراک خطر حوادث ناشی از بارندگی های شدید شهری کویری چون یزد توسط اجتماعات مختلف شهری آن است تا بررسی کند سطوح مختلف ادراک خطر چه تاثیری در رفتارهای آن ها دارد؛ یا به عبارتی تصمیمات اجتماعات مختلف شهری با سطح درک متفاوت برای مشارکت در پیشگیری و آمادگی در برابر حوادث ناشی از بارندگی شدید چگونه است. برای این منظور، از پرسشنامه برای جمع آوری داده ها و از نرم افزار SPSS و روش های آزمون T تک نمونه ای و تحلیل واریانس یک طرفه در این نرم افزار برای تحلیل داده ها استفاده شده است. نتایج نشان داد که نه تنها بین محله های مختلف شهری یزد در ادراک خطر تفاوت معناداری وجود دارد، بلکه تفاوت در درک ماهیت خطرها و عوامل موثر در آن نیز در رفتارهای ساکنان در تصمیم گیری برای پیشگیری از خطر و آمادگی در برابر آن نیز بسیار موثر است.

خطر زلزله همواره جوامع بشری را تحت الشعاع خود قرار می دهد و خسارات جبران ناپذیری به این جوامع وارد می آورد؛ بنابراین، آمادگی مقابله با این بحران از طریق شناسایی نقاط آسیب پذیر و برطرف کردن آن ها در جهت کاهش آسیب های ناشی از زلزله موثر است. بسیاری از شهرهای ایران بر روی پهنه های با خطر نسبی متوسط و زیاد زلزله واقع شده اند. شهر گرگان با جمعیتی حدود 330 هزار نفر و وسعتی معادل 3600 هکتار در سال 1390 جزء شهرهای واقع بر روی پهنه های زلزله خیز با خطر نسبی زیاد است. وضعیت نامناسب استقرار تاسیسات زیربنایی شهر نقش اساسی در افزایش میزان آسیب های وارده به شهر در برابر زلزله دارند. در این مقاله، با استفاده از محاسبه، ترکیب و تحلیل شاخص هایی همچون دسترسی به مراکز درمانی، فاصله از ایستگاه های آتش نشانی، دسترسی به فضاهای اسکان موقت و فاصله از پمپ بنزین و ایستگاه های تقلیل فشار گاز، میزان آسیب پذیری شهر گرگان از طریق مدل منطق فازی و با استفاده از نرم افزار Arc Gis در مواجهه با زلزله بررسی شد. با بررسی نقشه نهایی آسیب پذیری شهر گرگان، نتیجه می گیریم پراکنش تاسیسات شهری در شهر گرگان به خوبی انجام نگرفته و بر حسب فاصله از تاسیسات شهری، ساختمان های موجود در جنوب و شرق شهر شامل محله های واقع در محور ناهارخوران و بلوار کاشانی در مقایسه با بقیه محدوده مورد مطالعه آسیب پذیری بیشتری دارند که با استقرار تجهیزات و امکانات شهری در این مناطق از میزان آسیب پذیری شهر در بحران زلزله کاسته خواهد شد. پراکنش مناسب تاسیسات شهری در محدوده مرکزی شهر شامل محله های واقع در محورهای گلشهر، کمربندی و امام رضا نیز باعث شده این مناطق در صورت وقوع زلزله دچار آسیب پذیری کمتری شوند.

رعایت نکردن اصول و ضوابط مکان یابی در برنامه ریزی شهری ممکن است در هنگام وقوع زلزله خسارات جانی و مالی فراوانی به بار آورد. از جمله اقداماتی که به منظور کاهش آثار سوء بلایای طبیعی و غیرطبیعی محل توجه قرار گرفته، احداث پایگاه های پشتیبان مدیریت بحران در سطح شهرها بوده است. یکی از موارد جالب توجه پیش از احداث این پایگاه ها انتخاب مکان احداث آن هاست؛ مکانی که خود ایمن ترین مکان در هنگام بحران بوده و بتواند در حداقل زمان ممکن حداکثر کارایی را داشته باشد و از گسترده شدن دامنه بحران جلوگیری کند. در پژوهش صورت گرفته، ابتدا با بررسی نقش سیستم های مدیریت زمین در مدیریت بحران و سپس با رعایت اصول مکان یابی پایگاه های پشتیبان، شاخص های تعیین اولویت مکانی پایگاه شناسایی و استخراج گردید. این شاخص ها عبارت بودند از بافت فرسوده، سلسله مراتب شبکه دسترسی، همجواری های سازگار و ناسازگار و تراکم جمعیتی و مسکونی که در کنار بحث کاربری زمین مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند اما، برای پرهیز از نگاه تک بعدی به مقوله کاربری زمین، از سیستم طبقه بندی زمین مرجع کاربری ها یا همان ال. بی. سی. اس. با ابعاد (فعالیت، عملکرد، ساختار، مالکیت و توسعه زمین) استفاده شد. سپس، با استفاده از تکنیک تاپسیس، اولویت مکانی پایگاه در سطح ناحیه تعیین و در انتها اطلاعات مربوط به بخشی از ناحیه، که اولویت اول احداث پایگاه معرفی شده بود، به نرم افزار آرک جی. ای. اس. وارد و در نهایت مکان تقریبی احداث پایگاه معین شد.

در سال های اخیر، مطالعه درباره مفاهیم تاب آوری در مقیاس های شهری و منطقه ای توجه ویژه ای را به خود جلب کرده است، هرچند سطح و تعداد این مطالعات در مقیاس شهری بیش از مطالعات انجام شده در مقیاس های بالاتر است. از این رو، خلأ این دسته از مطالعات در حوزه مطالعات منطقه ای نمایان است. به ویژه در کشور ایران، با وجود برخی مطالعات در زمینه متون نظری در مقیاس شهری، هنوز مطالعه عمیق و جامعی بر روی مفهوم تاب آوری در بعد منطقه ای صورت نپذیرفته است. هدف اصلی مقاله ارزیابی و مقایسه مقادیر شاخص های ابعاد مختلف تاب آوری منطقه ای در سطح مجموعه شهری قزوین با حد بهینه مقادیر این شاخص ها در سطح جهانی است. به منظور تعریف حد بهینه در این پژوهش، چنین فرض شد که مقدار عددی هر شاخص در مناطقی در سطح جهان را که تاکنون در آن ها بحران های متعددی اتفاق افتاده که در برابر آن تاب آور بوده اند (نظیر ژاپن و کالیفرنیا) می توان حد بهینه تاب آور بودن هر شاخص در نظر گرفت. روش تحقیق مقاله توصیفی- تحلیلی- تطبیقی است. در این راستا، پس از مروری بر متون نظری و تجربی حاکم بر تاب آوری، به ارائه مدلی مفهومی برای ارزیابی میزان تاب آوری در سطح مناطق پرداخته شد. آن گاه، با تعریف معیارها و شاخص ها در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، نهادی و کالبدی فضایی، میزان تاب آوری در مجموعه شهری قزوین با حد بهینه آن ها مقایسه شد. داده ها از طریق سالنامه های آماری و طرح مصوب مجموعه شهری قزوین و اطلاعات حاصل از سرشماری ژاپن و کالیفرنیا، که در مقالات مشابه آمده است، جمع آوری شد. در مورد معیارهای نهادی اجتماعی (سرمایه اجتماعی)، 384 پرسشنامه به صورت تصادفی ساده توزیع و درصد آن ها محاسبه شد. نتایج یافته ها حاکی از آن است که در بین ابعاد مختلف تاب آوری، مجموعه شهری قزوین به لحاظ ابعاد نهادی (با 48 درصد فاصله از حد بهینه) و سپس ابعاد کالبدی- فضایی (با 45 درصد فاصله از حد بهینه) وضعیت نامناسب تری دارد. در بین شاخص ها نیز، به غیر از دو شاخص «جمعیت زنان» و «جمعیت بالای 65 و زیر 6 سال»، از بعد اجتماعی و «مساحت مراکز اشتغال در بخش صنعت و کشاورزی» از بعد کالبدی- فضایی باقی شاخص ها از حد بهینه پایین تر است. اما در این میان، شاخص «نسبت تخت های بیمارستان به جمعیت» مربوط به بعد تاب آوری کالبدی- فضایی، «سرمایه اجتماعی» از بعد تاب آوری اجتماعی، «مساحت مراکز کسب و کار بزرگ مقیاس» از بعد تاب آوری اقتصادی و شاخص «عملکرد نهادی» از بعد تاب آوری نهادی وضعیت نامناسب تری دارند و باید در اولویت برنامه ریزی قرار گیرند.

امروزه دفاع از مناطق و منابع حساس، یکی از سیاست های کلان بقای دولت ها محسوب می شود و برای رسیدن به این هدف، به کارگیری راهبرد های آگاهانه و مفید لازم و ضروری است. در این تحقیق، نمونه سازی برای بهینه یابی سرمایه گذاری حفاظت از سامانه های حساس در نظر گرفته شده است که در این سامانه ها، مدافع با توجه به محدودیت های بودجه و فضای مورد نیاز برای تجهیزات دفاع، به دنبال حداقل سازی خسارت وارده از سوی مهاجم است در حالی که هدف مهاجم تخریب حداکثری اهداف حساس با توجه به محدودیت های بودجه و وزن تجهیزات تهاجمی است. در این حالت، مدافع برای فریب دادن مهاجم همچنین کاهش خسارت وارده به سامانه های حساس، تعدادی اهداف مجازی (مصنوعی) ایجاد می کند و مهاجم در پی شناسایی نکردن قطعی این اهداف مجازی، برای تشخیص آنها به صورت احتمالی عمل می کند. به طور کلی در این تحقیق، با توجه به احتمالات موجود در حمله موفق، قدرت تشخیص مهاجم در شناسایی اهداف مجازی، ساختار قابلیت اطمینان سامانه و رویکرد نظریه بازی ها در پیدا کردن نقطه تعادل ، یک نمونه برنامه ریزی غیرخطی برای تعیین میزان سرمایه گذاری دفاع از تمامی زیرسامانه ها ارائه شده است. در نهایت، نمونه ارائه شده تحقیق برای یک نمونه کاربردی استفاده می شود و نتایج نهایی آن، مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد.

برنامه ریزی برای پیشگیری از وقوع حوادث از یک سو و تصمیم گیری های درست برای کاهش آثار ناشی از وقوع بحران از سوی دیگر اهداف کلیدی مدیریت بحران اند. در این تحقیق، مساله مکان یابی و مسیریابی تسهیلات اضطراری با در نظر گرفتن احتمال خرابی مسیرهای ارتباطی و ازدحام تسهیلات اورژانسی در زمان وقوع بحران بررسی می گردد؛ بدین منظور، یک مدل برنامه ریزی ریاضی دوهدفه برای انتخاب مکان استقرار تسهیلات، تخصیص تسهیلات به مصدومان و تعیین مسیرهای ارتباطی ارائه می شود. در مدل ریاضی ارائه شده، فرد مصدوم در صورتی می تواند خدمات اورژانسی را دریافت کند که حداقل یک سرور آزاد در تسهیل متناظر، مستقر و مسیر ارتباطی از تسهیل تا مکان وی تخریب نشده باشد. توابع هدف مدل ارائه شده شامل کمینه کردن مجموع میزان مصدومان پوشش نیافته و کمینه کردن میانگین زمان های سفر در واحد زمان است. برای حل مساله مورد بررسی، دو الگوریتم حل شامل الگوریتم دقیق محدودیت اپسیلون و الگوریتم فراابتکاری ژنتیک چندهدفه ارائه می گردد. صحت مدل ریاضی و کارایی الگوریتم های ارائه شده از طریق ارائه مثالی عددی ارزیابی می شود.

با توجه به تغییرات سریع و گسترده زنجیره تامین، سازمان ها برای بقا در چرخه رقابت و به منظور اجرای مدیریت اثربخش زنجیره تامین باید فرآیند شناسایی و ارزیابی دقیق خطر را انجام دهند. در مواقعی که به علت کمبود نیروی متخصص و یا محدودیت زمانی اطلاعات اندکی در دست است، برخی از مدل های موجود رتبه بندی دقیقی از خطرهای زنجیره تامین ارائه نمی دهند. برای رفع این مشکل، در این مقاله، از روش نمونه گیری مجدد جک نایف استفاده شده است. علاوه بر این، تعیین مقدار دقیق خطر در واقعیت امری مشکل است؛ بدین منظور، در این تحقیق، از حالت فازی و روش تحلیل بازه ای برای برآورد خطرها به شکل بازه با توجه به مفهوم فاصله اطمینان و آرای متخصصان استفاده شده است؛ از این رو، این مقاله با استفاده از روش الکتر I فازی و همچنین روش نمونه گیری مجدد جک نایف و تجزیه و تحلیل بازه ای به ارزیابی و رتبه بندی عوامل موثر در مدیریت خطر زنجیره تامین پرداخته شده است. نتایج محاسبات نشان می دهد که روش نمونه گیری مجدد جک نایف همراه با تحلیل بازه ای رتبه بندی دقیق تری در مقایسه با روش الکتر I فازی ارائه می دهد و عامل محیط بیرونی دارای بیشترین اهمیت و عامل پشتیبانی دارای کمترین اهمیت است. همچنین، در بین خطرهای مرتبط با عامل محیط بیرونی، مسائل سیاسی بیشترین اهمیت و مسائل اجتماعی کمترین اهمیت را دارند.