نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تبریز)
سال:1386 | دوره:50 | شماره:201 |تعداد مقالات:8

متناقض نمایی، در حقیقت یک امکان زبانی است برای برجسته سازی که به جهت شکستن هنجار زبان و عادت ستیزی موجب شگفتی و در نتیجه التذاذ هنری می شود. متناقض نمایی با تضاد (طباق) متفاوت است. از این جهت زیبایی آفرین است که موجب آشنایی زدایی، ابهام، دو بعدی بودن، برجستگی معنا و ایجاز در کلام می شود. این شگرد زبانی، کم و بیش در تمام دوره های ادب فارسی مشاهده می شود و عواملی چون تحول تکاملی ادبیات از سادگی به ژرفایی و آمیختگی عرفان با ادب فارسی در پیدایش و گسترش آن نقش داشته اند. عناصر متناقض نما به صورت ترکیب یا تصویر پارادوکسی و جمله یا بیان پارادوکسی به کار می روند. در این مقاله، متناقض نمایی در دو مقوله ساختمان متناقض نمایی و حوزه های شکل گیری آن در قصاید خاقانی مورد بررسی قرار گرفته است. ساختمان متناقض نمایی (صور مختلف متناقض نمایی از نظر عناصر دستوری) در قصاید خاقانی به سه صورت می باشد که عبارتند از الف) متناقض نمایی به صورت ترکیب ب) متناقض نمایی میان عناصر یک جمله ج) متناقض نمایی میان دو جمله.متناقض نمایی در قصاید خاقانی در حوزه هایی چون اغراق، استعاره، عناصر زبانی و تشبیه شکل گرفته است.

در حلقه منابع اصلی و موثق مرتبط با مسایل اجتماعی و مدنیات گذشتگان، یقینا باید به تواریخ محلی هم اشاره کرد. تحلیل و تبیین مورخان این نوع تواریخ، از آن روی که اغلب بر شناسایی و توصیف عناصر فرهنگی و اجتماعی مبتنی است و در این عرصه از اشتمال فراگیرتری نسبت به تواریخ عمومی برخوردار است، مطالعه آنها در رسیدن به سرچشمه مقولات مدنی - تاریخی برای پژوهشگران حاوی فواید بسیاری می تواند بود. تاریخ قم یکی از این قبیل منابع است که نویسنده آن به تفصیل از مقتضیات و چگونگی خراج در دوره ساسانی و سیر تحول آن در دوره اسلامی سخن گفته است و به موازات توصیف این مقوله اقتصادی، محقق را با برخی مسایل دیگر اجتماعی - فرهنگی ولایت قم نیز آشنا می کند.

مفاد آیات 71 و 72 سوره مریم به این ترتیب است که همه انسان ها اعم از کافر و مومن به آتش جهنم وارد می شوند، اما افراد پرهیزکار نجات می یابند و ناپاکان و پلیدان در جهنم به طول ابدی و جاودانه باقی می مانند. ادب عرفانی فارسی بر طبق رسم دیرینه خود - تاثر از نکات حساس و قابل توجه فرهنگ قرآنی و اسلامی - از دو آیه فوق به طور گسترده متاثر شده و نویسندگان و شعرای عارف مشرب با تغییرات شگفت انگیزی به مساله ورود همه انسان ها به جهنم پرداخته اند. نکته قابل توجه این است که این موضوع - ورود همه انسان ها به جهنم و نجات مومنین و پرهیزکاران - یک سنت تغییر ناپذیر الهی معرفی شده است.

کاویدن و یافتن زمینه ها و ریشه های فرهنگ و ادبیات عامیانه، موضوعی بین رشته ای و مورد توجه محققان فرهنگ، جامعه شناسی و ادبیات است. شاهنامه فردوسی به عنوان «حماسه ملی ایران» یکی از معتبرترین مراجع فرهنگ، اساطیر، روایات داستانی، دین، تاریخ و تمدن ایران باستان و ایران پیش از اسلام است و از جنبه های گوناگون، در مرکز توجه ایرانیان - از عالم و عامی - بوده و بنابراین، هم بر زبان و ادبیات رسمی اثر گذاشته است و هم بر زبان و فرهنگ و ادبیات عامیانه و از جمله فولکلور (فرهنگ عامه). همچنین با نگاهی گذرا در می یابیم که هم زبان پس از شاهنامه (اعم از زبان رسمی و غیر رسمی) ادامه و دنباله زبان فردوسی (فارسی دری) است و هم درون مایه ها و موضوعات ادبیات رسمی و فرهنگ و ادب عامیانه، عمیقا تحت تاثیر اندیشه ها، باورها، داستان ها، روایات و اساطیر انعکاس یافته در شاهنامه است. مساله ای که در این مقاله بدان پرداخته می شود، دامنه، عرصه و گونه های اثرگذاری شاهنامه فردوسی بر ادبیات عیاری به عنوان یکی از انواع مهم ادبیات عامیانه است. بدین منظور، ابتدا اشاراتی به فرهنگ عامه و گستره آن شده، سپس ادبیات عیاری و عناصر و مولفه های آن به اجمال بررسی و پس از آن وجوه اثرپذیری آنها از شاهنامه، به تفصیل مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. همچنین برای پرهیز از طولانی شدن مقاله، ضمن قایل شدن به سه دوره تاریخی نثر گذشته فارسی، سه کتاب از میان داستان های عیاری - که کم و بیش به سبب ویژگی های برجسته مشترک، به عنوان نماینده داستان های عیاری در هر دوره قابل طرح و بحث توانند بود - برگزیده شد: داستان «سمک عیار» از دوره اول (پیش از صفویه)، داستان موسوم به «قصه حسین کرد شبستری» (از عصر صفوی) و داستان «امیر ارسلان نامدار» (از عصر قاجار).

عرفا معتقدند که مخلوقات عین خالق و همه موجودات تجلی وجود خداوندند. این اعتقاد با مخالفت سخت متکلمان و فقیهان رو به رو شد. در مقابل این مخالفت ها، عرفا برای تبیین و اشاعه این اندیشه و پایداری در برابر مخالفان، به روشی هنری، کثرت و وحدت را جمع کردند. در این مقاله برای تبیین اسباب و مراحل پیدایش و تکامل قالب و شکل بیان فنای ذات و صفات بنده یا وحدت وجود، آثار عطار نیشابوری را بررسی کرده ایم. عطار برای بیان اندیشه فنای ذات و صفات بنده در سه مرحله وحدت انفسی، وحدت آفاقی و بقای پس از فنا، تلاش کرده تا جمع دو نقیض کثرت و وحدت را به زبان بیاورد و تجربه خود را در قالب شعر به مخاطب القا کند.

در کشور ایران، شهرها و روستاهای ارجمندی بوده اند که برخی دگرگون یا ویران شده اند، اما برخی هنوز هم بر جایند. شهرها و روستاهایی که برخی فرزانگانش شهرت جهانی دارند، اما خود، از یادها زدوده شده اند. خطه هایی مانند: ابیورد خراسان، میبد یزد، سهرورد زنجان و بیضای فارس.این مقاله به بررسی حضور بیضا در جغرافیا و تاریخ و فرهنگ ایران، و نیز به معرفی نامداران آن می پردازد. کسانی همچون: سیبویه، حلاج، ابن مقله بیضاوی، قاضی بیضاوی و ...

در این مقاله با توجه به اینکه مولانا در بحث اساسی و محوری ولی و ولایت در اعتقادات دینی و صوفیانه به پشتوانه مستحکمی چون معارف قرآن و تفاسیر و دیگر متون دینی و عرفانی تکیه داشته و مستقیم و غیر مستقیم از آنها بهره برده است، ابتدا ولی و ولایت در فرهنگ های لغت، قرآن و تفسیر و روایات، متون عرفانی و صوفیانه، همچنین مترادفات اصطلاح ولی، خصوصیات و شرایط ولی، مصادیق ولی در متون عرفانی و صوفیانه بررسی شده است. آنگاه بحث ولی و ولایت در مثنوی مولانا در ذیل چهار عنوان اصلی 1) استمرار ولایت در ادوار مختلف تاریخ بشر از نگاه مولانا 2) مصادیق و نمونه های اولیای الهی 3) صفات و خصوصیات ولی (= خلیقه، پیر، شیخ و ...) در کلام مولانا 4) ضرورت توسل و تمسک به ولی مطالعه و دستاوردهای آن در این مقاله ارایه شده است.

رثا به عنوان یکی از اغراض مستقل شعری، از گذشته های دور نقشی پر رنگ بر صفحه شعر شاعران داشته است. رثا ره آورد تجربه عاطفی شاعر و ترجمان شرایط اجتماعی، فرهنگی و اعتقادی جامعه اوست و شاعر در آن، سوگ و سوزهای درونی خویش را در غم فراق ابدی عزیزان خود به نمایش می گذارد. رثا به سه دسته «ندب، تابین و عزا» تقسیم می شود و از اغراض پر کاربرد شاعران عصر جاهلی و آینه اعتقاد و نگرش آنان نسبت به مساله مرگ است.