اخلاق زیستی
سال:1390 | دوره:1 | شماره:1 |تعداد مقالات:6

عصر کنونی عرصه تولید فناوری های نوین زیست پزشکی است که به کارگرفتن آن ها چالش هایی را در ابعاد مختلف فلسفی، اخلاقی، دینی و اجتماعی موجب شده است، فناوری هایی چون: باروری های مصنوعی و کودکان آزمایشگاهی، شبیه سازی انسانی و حیوانی، اخذ سلول های بنیادی و به کارگیری آن ها، قتل ترحم آمیز، ساخت اعضا و اندام های انسانی و پیوند آن ها. با قوت گرفتن سوال، ابهام و چالش های گسترده و فراگیر در حوزه فناوری های زیستی، اخلاق کاربردی به عنوان بخشی از دانش اخلاق و فلسفه آن متکفل بحث و بررسی در این باره و یافتن پاسخ هایی راه گشا در این خصوص مبتنی بر نظریه ها و اصول اخلاقی گردیده است. در همین راستا اخلاق زیستی به عنوان شاخه ای نو در حوزه اخلاق هنجاری کاربردی به تبیین پاسخ ها و راهبردهای اساسی در مواجهه با پرسش ها و چالش های ناشی از ظهور و بروز فناوری های نوین زیست پزشکی می پردازد.نگارنده در مقاله حاضر تلاش می کند تا ضمن ارائه تعریف جامع و دقیقی از اخلاق زیستی و جایگاه آن در میان شاخه های مختلف اخلاق، به تبیین حدود، قلمرو و اهم مسایل مطرح در اخلاق زیستی پرداخته شود.

اختلاف نظر در اخلاقیات زیستی در غرب، ریشه در اختلاف در حدود بسط و توسعه قواعد هنجاری در میان فرهنگ های مختلف دارد. شاید به واسطه هنجارهای یاد شده بتوان اعمال انسان را به نحوی تحت عناوین ضروری، غیرمجاز و مجاز دسته بندی کرد که مورد تصدیق همگان قرار گیرد.در جهان اسلام نیز در میان مقالات متفاوتی که از سوی علمای اسلامی در خصوص چارچوب اخلاقیات زیستی اسلامی منتشر شده است تا کنون هیچ گونه کاوش جامعی در طبیعت مباحث کلامی اخلاقی اسلام که خود نتیجه توسعه سیستم فقهی اخلاقی اسلام است، صورت نگرفته است و به عبارت دیگر رویکردتوصیفی و نه تحلیلی این مقالات در خصوص مباحث اصول قانون گذاری های پزشکی در اسلام با اخلاقیات کلامی - فلسفی و نحوه تاثیر آن در فقه پزشکی در دوران معاصر سازگاری ندارد. پرسش های اخلاقی در مباحثات معاصر نیازمند پاسخ به پرسش های مهم تری است که شالوده اصلی سلوک اخلاقی را در اسلام تشکیل می دهند و صرفا بیان فتواهای فقهی در خصوص مسایل و مصادیقی نظیر سقط جنین، اهدای عضو و نظایر آن کافی به نظر نمی رسد. در میان فقهای مذاهب گوناگون شریعت اسلام درباره این مسایل، هیچ گونه اجماعی وجود ندارد. از این رو به نظر می رسد در مفهوم میان فرهنگی اخلاقیات زیستی، آثار علمای اسلام با یک تحقیق منظم در اصول و قوانین اساسی و راهنمای اخلاق عملی در سنت اسلامی که ریشه در علم کلام دارد به شکل قابل توجهی غنی و پربارتر خواهد شد.

ادیان ابراهیمی به سه دین بزرگ اسلام، مسیحیت و یهودیت اطلاق می شود که از سنت باستانی ابراهیم الهام می گیرند. این ادیان همگی معتقد به نظریه پیامبری هستند، یعنی معتقدند خداوند افرادی را به پیامبری برمی گزیند و به آن ها پیام هایی را به طور مستقیم یا با واسطه یک فرشته، برای هدایت مردم ارسال می کند. مورد خطاب قرار گرفتن پیامبران از طرف خداوند، ویژگی اصلی ادیان الهی است. با این که این سه دین از سه نظام الهیاتی مجزا و متفاوت برخوردارند اما مشترکات این سه نظام بسیار زیاد است، به گونه ای که می توان آن ها را در یک طبقه قرار داد. مقاله حاضر با بررسی مبانی اخلاقیات زیستی در این ادیان، درصدد است وجوه افتراق و اشتراک موجود در تصمیم سازی اخلاقی در امور زیستی را میان آن ها تبیین و تشریح نماید.

امروزه در جهان شاهد رشد فزاینده علوم به ویژه علوم زیستی و پزشکی هستیم. الزامات اخلاقی این توسعه علمی در حال حاضر در جهان اسلام بدون توجه و تمرکز کافی بر جنبه های بومی و اسلامی مد نظر قرار می گیرد و حتی نهادهای بین المللی به لزوم پرداختن به جنبه های مذهبی گفتمان اخلاق زیستی در کشورهای اسلامی به درستی آگاه نیستند. از سوی دیگر معرفی یک نظریه اخلاقی جامع پیرامون موضوع اخلاق زیستی مستلزم تاملی دقیق و عمیق در مبانی جهان بینانه و فلسفی است. یکی از راهکارهای مناسب برای ورود به این بحث که در این مقاله به آن پرداخته شده است، مطالعه تطبیقی مبانی جهان بینانه و فرااخلاقی بین اخلاق زیستی اسلامی و اخلاق زیستی سکولار است. از این رو نگارندگان می کوشند به تفاوت های موجود در جهان بینی این دو نگره اخلاقی بپردازند از جمله: تفاوت در اعتقاد به منشا و خالق هستی، تفاوت در نگرش به کلیت هستی و تفاوت در نگاه به عالم مادی و قوانین حاکم بر آن و سپس به تفاوت های انسان شناسانه این دو نگره اخلاقی اشاره کنند که تفاوت در نگرش به خلقت انسان، تفاوت در نگرش به ابعاد وجودی انسان و زندگی پس از مرگ از جمله آنهاست و نهایتا به تفاوت های فرااخلاقی در اخلاق زیستی اسلامی و سکولار از جمله تفاوت در وجودشناسی اخلاقی، تفاوت در معرفت شناسی اخلاقی و تفاوت در دلالت شناسی اخلاقی اشاره نمایند. پاره ای از شباهت های نگره اسلامی و نگاه سکولار به اخلاق زیستی که عمدتا شباهت های هنجاری هستند نیز از دیگر نکاتی است که نگارندگان به مطالعه آن پرداخته اند.در نتیجه می توان به پذیرش تفاوت ها و شباهت ها به عنوان یک واقعیت موجود، برای آغاز یک گفتگوی سازنده دوجانبه و معرفی مبانی اخلاق زیستی اسلامی اشاره کرد.

از «کرامت ذاتی انسان» که در مقدمه «اعلامیه جهانی حقوق بشر و میثاق های بین المللی» از آن یاد نموده اند و آن را «اساس آزادی و عدالت و صلح» به شمار آورده اند، هیچ تعریفی به دست نداده اند و برای آن هم مبنایی ذکر ننموده اند. اما در متون اسلامی به ویژه در آثار عارفان، با اینکه کرامت انسانی به وضوح بیان و مبانی آن هم استوار شده است، از ذکر آن به عنوان یک منبع اصیل حتی در میان خود مسلمانان غفلت نموده اند. نویسنده برای بیان «کرامت ذاتی انسان»، چهره شاخص عرفان اسلامی یعنی محی الدین ابن عربی را برگزیده و آرای او را درباره انسان و در بستر هستی شناسی وی بیان نموده است. در نظر ابن عربی، کرامت انسانی از آن جا است که او را بر «صورت الهی» (الصوره الالهیه) آفریده اند و از او موجودی حامل اسماء و صفات حق ساخته اند. انسان از این جهت، مانند آینه حق و مظهر او جلوه می کند و بر مثال آینه، هم نشانی از حقیقت مطلق و جمال و جلال ابدی را و هم جز موجودی مجازی ارایه نمی دهد.

در میان حکیمان اسلامی تصویر آرمان شهر سابقه بسیار دیرینه دارد. «ابونصر فارابی» که او را «معلم ثانی» خوانده اند شهری آرمانی تصویر می کند که به «مدینه فاضله» معروف است، غربی ها هم تحت عنوان «شهر خدا» از آن یاد کرده اند. «علامه اقبال لاهوری» نیز شهری را به تصویر کشیده و آن را «مرغدین» نام نهاده و سپس توصیف کرده است. نکته جالبی که در توصیف نامه وی دیده می شود، توجه او به مساله محیط زیست طبیعی است که کاملا برگرفته از آموزه های اسلامی قرآنی و دانش الهیاتی اوست. مقاله حاضر به برداشت وی و مقایسه آن با نگاه برخی فلاسفه مغرب زمین که از نظر تاریخی معاصر وی بوده اند می پردازد تا معلوم شود دو نگاه دینی و غیردینی به طبیعت چگونه است.