آینه پژوهش
سال:1401 | دوره:33 | شماره:3 (پیاپی 195) |تعداد مقالات:13

مبنای این مقاله، گزارش و توضیح و تصحیح متن طوماری است که میان سالهای 1095 تا 1099 ق فراهم آمده است. بر اساس این طومار، درویش طاهر، صوفی وابسته به توحیدخانه صفوی، به زیارت حرمین شریفین، عتبات، حرم امام رضا، بقعه شیخ صفی و نیز قبر بابا طاهر عریان رفته و پس از بازگشت از مشایخ توحید خانه درخواست کرده است تا گواهی نامه زیارت برای او بنویسند. برخی به نثر و برخی به نظم، سفر زیارتی او را گواهی کرده اند. این طومار یک سند ارزشمند در باره ادبیات دینی زیارتی صوفیان شیعه مذهب در اواخر دوره صفوی است.

در این مقاله ضمن اشاره ای اجمالی به اولین تلاش ها در اروپا و جهان اسلام برای چاپ قرآن اطلاعاتی هرچند اندک در خصوص چاپ و انتشار اولین قرآنهای چاپی ایران ارائه شده است و در بخش اصلی مقاله به معرفی یکی از اولین قرآنهای چاپ سنگی در شهر تبریز به قلم یکی از خوشنویسان پرکار و هنرمند آن دوران پرداخت ه و در انتها فهرستی از آثار کتابت شده توسط او به ترتیب تاریخی انتشار ارائه شده است.

انتشار کتاب مذاهب التفسیر الاسلامی گلدتسیهر، فصل بدیعی را در مطالعات تفسیری گشود. تا پیش از گلدتسیهر عمده توجه قرآ نپژوهان مسلمان به تبیین اصول و قواعد تفسیر و نگارش کتب طبقات مفسران بود. اما اثر وی زمین هساز تألیف نوشته هایی مبسوط پیرامون روش ها و گرایش های تفسیری و بررسی سیر تحول و تطور تفسیر قرآن، گشت. این نوشتار برآن است با بررسی تألیفات پیرامون علم تفسیر، علل امتناع دانشمندان مسلمان از نگارش متنی مستقل درباره گرایش ها و روش های تفسیری تا پیش از گلدتسیهر را واکاوی نموده و چگونگی بازتاب اثر گلدتسیهر در مکتوبات تفسیری اسلامی و غیر اسلامی بعد از وی را نمایان سازد. تفاوت در انگیزه و دغدغه مسلمانان با مستشرقان و علاقه بیشتر به بررسی تاریخ علوم و سیر تحول پدیده ها در میان غربیان، دو عامل مهم در اختلاف رویکردهای ایشان به مطالعات تفسیری است. پیدایش تألیفات فراوان درباره گرایش ها و روش های تفسیری با یادکرد از نظرات گلدتسیهر و ارزیابی آراء وی، تفاوت سبک و سیاق کتب طبقات مفسران پیش و پس از گلدتسیهر و تمرکز بر تبیین روش تفسیری مفسر بجای معرفی خصوصیات شخص مفسر و روی آوردن به تاریخ تفسیرنویسی از مصادیق بازتاب تأثیر اثر وی بر مطالعات تفسیری پس از او است.

اسماعیل بن حسین جرجانی از پزشکان و نویسندگانِ شناخت هشده ی سده ی پنجم و ششمِ هجری است. نوشته هایِ فارسی جرجانی از نخستین نوشته هایِ علمی به زبانِ فارسی به شمار می رود. او، در سراسرِ این نوشته ها، از اصطلاحاتِ گوناگونِ پزشکی و غیرپزشکی بهره برده و برابرهایِ فارسی و گویشیِ آن ها را به دست داده است. گردآوری و بررسیِ این نمون هها برای بررسی هایِ گوناگون، از جمله در پژوهش هایِ تاریخیِ زبان و پیگیریِ سیرِ تحوّلِ فارسی، مطالعاتِ گوی ششناختی و نیز بررسیِ حدودِ نوآوری ها و بهره مندی هایِ زبانیِ جرجانی از برابرهایِ ساختهٔ,پیشینیانِ او ارج مند است. در نوشتهٔ,حاضر، این اصطلاحات و برابرِ آن ها از چهار کتابِ فارسیِ جرجانی )ذخیرهٔ,غراض الطبیة والمباحث العلائیة، یادگار و خفیِ َ خوارزمشاهی، الا علائی( گردآوری و در هیئتِ واژ هنامه ای دوزبانه درآورده شده است. تصحیفاتِ این بخ شها تصحیح و برایِ مواردی نیز توضیحاتی آورده شد هاست. افزون بر این، واژه هایِ گویشی ب هگون های جداگانه آورده شده و نمون ههایی از کاربردِ این واژ هها در گویش هایِ امروزی به دست داده شده است.

ناصر بخارایی، از غزلسرایان سرشناس قرن هشتم هجری و از ه معصران حافظ و سلمان ساوجی است. او فردی درویش بود و سفرهای بسیار کرد. از نکات جالب زندگی ناصر، دیدارش با سلمان ساوجی در بغداد است که راه شاعر را به دربار سلطان 776 ق( باز کرد. دیوان ناصر بخارایی مشتمل-اویس )حک. 757 بر 8500 بیت شعر است که بخش عمده ی آن را غزل ها و قصاید او تشکیل می دهد. مرحوم دکتر مهدی درخشان دیوان اشعار ناصر بخارایی را تصحیح و در سال 1353 شمسی منتشر کرد. این کتاب، دربردارنده ی 24 رباعی کامل و یک رباعی ناقص است که اغلب آن ها ع معتبر به نام شاعران دیگر یافت می شود و به دلیل تقدّم,در منابع، نمی توان آ نها را سروده ی ناصر دانست. موضوع مقاله ی زمانیِ مناب حاضر، نقد و بررسی رباعیات منسوب به ناصر بخارایی است.

وحدت تمدنی جهان اسلام نتیجه همزیستی و تعامل فرهن گها و زبان های موجود در بلاد اسلامی است. زبان عربی به عنوان زبان قرآن و زبان اسلام و سیره و سنت پیامبر |، با ورود به در ایران، نه ب هعنوان یک زبان قومی و زبان قوم عرب، بلکه ب هعنوان زبان تمدن اسلامی حضور پیدا کرده است. از این رو نباید به زبان عربی به عنوان زبان قومی نگریست و آن را تنها زبان قوم عرب محسوب کرد. خدمات فراوانی که ایرانیان در شک لگیری و تحکیم قواعد صرف و نحو و معانی و بیان و بلاغت زبان عربی داشته اند، خود گواهی نیک بر این مدعاست. سفر شاعر بزرگ عصر عباسی، ابوتمّام حبیب بن اوس طائی به ایران و اقامت در سرزمین های خراسان و فارس و آذربایجان و تألیف کتاب ادبی ارزشمند، معتبر در شهر همدان و همچنین کثرت » دیوان الحماسة « و مؤثری چون شارحان ایرانی این اثر همچون خطیب تبریزی، مرزوقی اصفهانی و سایر ائمه ادب و لغت نوعاً ایرانی، خود شاهدی دیگر بر تأیید این حقیقت است که تنها در بستر یک وحدت تمدنی، م یتوان این چنین تعاملات و همزیستی های بین زبانی ارزشمندی را مشاهده کرد. سه چکامه ولائی از « مقاله حاضر به مناسبت انتشار کتاب ارائه شده است. این کتاب در بردارنده شرح و ترجمه » ابوتمام طائی سه قصیده منتشرنشده از ابوتمام حبیب بن اوس طائی است ع و تحقیق فراوان محققان آن دارد. آنچه از مطالعه 􀀣,که نشان از تتب این کتاب بر خواننده مکشوف م یگردد، این است که وحدت تمدنی و تعارف به معنای مبادله معرفتی بین ملل مسلمان، در آثار مختلف ادبی شکل گرفته در تمدن اسلامی حضوری مؤثر و پررنگ دارد و مبادله معرفتی بین مل تها، از دیرباز اساس ساخت و توسعه هر تمدنی را تشکیل می داده است. بنابراین شایسته است سه چکامه ولائی از « تا در خصوص ابعاد مختلف کتاب ارزنده سه محور ذیل مختصراً بیان گردد.

شرح تجرید قوشچی از کتا بهایی است که مورد اهتمام علما قرار گرفته، شروح و حواشی متعددی بر آن نگاشته شده است. مرحوم صدر الدین محمد دشتکی و علامه دوانی چند حاشیه بر این کتاب به رشته تحریر درآورد هاند که تحت عنوان معرو فاند. این حواشی ناظر به » طبقات صدریّة و جلالیّة « یکدیگر بوده و م یتوان آن ها را مناظره علمی مکتوب میان این دو عالم مکتب شیراز قلمداد کرد. در تعداد و سیر تألیف این حواشی، میان اندیشمندان اختلاف نظر وجود دارد. برخی، تعداد حواشی صدر الدین دشتکی را دو و برخی دیگر سه حاشیه دانست هاند. در این نوشتار، علاوه بر معرفی اجمالی مکتب شیراز و سبک نگارش متون علمی در این دوره، با استناد به عباراتی که در این حواشی آمده است اثبات م یشود که مرحوم دشتکی دارای دو حاشیه و مرحوم دوانی دارای سه حاشیه است که مرحوم دوانی شروع کننده اولین حلقه از این سلسله حواشی است. همچنین غرض اصلی تألیف هر یک از حواشی مورد بررسی قرار گرفته است.

فتوح البلدان اثر احمدبن یحیی بلاذری، دانشمند ایرانی، کتابی است نا مآشنا برای مطالعه ی تاریخِ فتوحات صدر اسلام. ترجم هها و تصحیحات مختلفی از این اثر در دست است. با این حال، در شناخت نسخه ها و استفاده از آنها، پاره ای از کوتاه یها و لغز شها به چشم می خورد که در این نوشتار به صورت موجز به آنها اشاره خواهم کرد. ترجم ههای انگلیسی و فارسی اثر نیز از برخی کوتاه یها رنج م یبرد. برای نمونه، در ترجم ههای انگلیسی فتوح البلدان درباره ی روش کار و نسخه هایی که این ترجمه ها بر آن استوار است توضیحی ارائه نم یشود؛ در یکی از ترجمه های فارسی فتوح البلدان در بخش مقدمه ی کتاب درباره ی خاستگاه بلاذری مطالبی خلاف واقع ذکر می شود که آ گاهی از آن تواند مفید باشد.

کتاب گمان هایی در شناخت شاهنامه و فردوسی که پیشتر دفتر نخست آن با نام از گمان خویش هر کس یار فردوسی منتشر شده و نگارنده نیز نقدی بر آن نوشته بود، شامل یک پیشگفتار و پانزده مقاله درباره ی مت نشناسی شاهنامه با محوریّت نقدِ تصحیح دکتر خالقی مطلق و دست نویس فلورانس است. در این مقاله به بررسیِ بعضی نکات و نظریّات این کتاب پرداخته ایم.

ردیه های اسلامی مسیحی به جهت انعکاس انبوهی اطلاعات دینی جزء میراث گرانبهای ادیان ابراهیمی به شمار می روند. این متون به رغم رویکرد عمدتا جدلی که دارند، به شناخت ما از سیر و تحول مواجهه مسلمانان با کتاب مقدس، و برعکس مسیحیان با قرآن کمک م یکند. حجم انبوهی از این ردیه ها به قرن نوزدهم میلادی تعلق دارند؛ در این میان، رساله های معدودی را می توان یافت که در روش و محتوا دارای خلاقیت و نوآوری باشند.

زبان فارسی دری، زبان رسمی مردمان ماوراء النهر در قرون نخستین اسلامی است. این زبان، مواجه با زبان عربی شد که پس از آمدن اسلام، زبان دین و اعراب مهاجر بود. به تدریج متون دینی عربی به این زبان نوشته شد، اما همچنان در تألیف از زبان فارسی استفاده می شد. آنچه مورد نظر است این که در مواردی، در متن های عربی، بویژه در متون فقهی، از کلمات که توسط » فوائد « و جملات فارسی استفاده می شد. کتاب مولفی از قرن چهارم هجری پدید آمده، حاوی تعداد قابل توجهی عبارات فارسی است. در مقاله حاضر، این کلمات استخراج شده و به علاوه، از اهمیت این کتاب فقهی استفتائی در روشن کردن پاره ای از نکات کلامی و تمدنی سخن به میان آمده است.

مقاله ی حاضر، گزارشی از 16 مقاله و 2 کتاب منتشرشده از اوری روبین، اسلا مشناس و قرآن پژوه تاز هدرگذشته، در خلال سال های 1975 تا 2011 میلادی است. این نوشت هها، که در اینجا به ترتیب تاریخ انتشار مرتب شد هاند، نماینده ی خوبی از رویکرد، روش ع مورد استفاده ی روبین در مطالعات اسلامی و مخصوصا و مناب مطالعات تفسیری و حدیثی است. همچنین از خلال مطالعه ی تاریخمند این آثار، م یتوان به درکی از چگونگی تحولات فکری خود او در طول حدود 40 سال کار علمی اش در زمینه ی تاریخ اسلام و تفسیر قرآن دست یافت.

تصحیح قیاسی مکانیکی یکی از روش های اشکال آفرین تصحیح متن روشی است که می توان آن را تصحیح قیاسیِ مکانیکی نام برد. اصطلاح تصحیح مکانیکی اصطلاح آشنایی است امّا وقتی با صفت قیاسی همراه شود مفهومی کاملا متفاوت می یابد. تصحیح قیاسی مکانیکی یعنی آن که مصحّح ضبط نامستند را نه در یک مورد بل که در همه ی موارد یا اغلب موارد وارد متن کند.