نامه علوم اجتماعی
سال:1388 | دوره:17 | شماره:پیاپی 36 |تعداد مقالات:9

هویت جمعی از موضوع های اصلی مورد توجه در جامعه شناسی معاصر است. در ایران و عراق بحث درباره این موضوع با ظهور گفتمان مدرن و دولت - ملت مدرن بر آمده از آن آغاز شد و تا به امروز ادامه یافته است. با توجه به زیست چند فرهنگی و چند قومی جوامع ایران و عراق و تحولات جهانی، امروزه این گونه مباحث اهمیت فزاینده ای یافته است. پژوهش موجود در همین راستا و برای بررسی چگونگی و چرایی هویت جمعی غالب کردها در کشورهای ایران و عراق صورت گرفته است. در بخش نظری بر اساس نتایج به دست آمده از بررسی دیدگاه ها و مرور منابع تجربی موجود یک چارچوب مفهومی تنظیم گردیده و در قالب آن فرضیه های اصلی مطرح شده است. پژوهش به روش چندگانه و با استفاده از پرسشنامه های کلان و خرد در مورد 1060 نفر نمونه از کردهای ساکن در مناطق کردنشین ایران و عراق انجام گرفته است. جمعیت آماری پژوهش کلیه افراد 18 سال و بالاتر ساکن در شهرهای سنندج، سردشت، اربل و بن سلاوه بوده اند. نتایج پژوهش بر وجود مشابهت و قرابت در سلسله مراتب ترجیحات هویتی کردها دلالت دارد؛ به گونه ای که، هویت قومی در صدر تعلقات و ترجیحات هویتی کردها جای داشته و هویت های جهانی و ملی، رده ای دوم و سوم را به خود اختصاص داده اند. یافته ها نشان می دهد که متغیرهای سطح توسعه، میزان بهره مندی از سرمایه های اقتصادی و فرهنگی، عادت واره و گستره روابط اجتماعی، اثر کاهنده ای بر هویت قومی و تقویت کننده ای بر هویت جمعی عام در سطوح ملی و جهانی داشته و در مجموع حدود 62 درصد تغییرات هویت جمعی غالب کردها را تبیین می کنند.

بررسی وضعیت کلی اجتماعات روستایی در ایران نشان می دهد که برنامه های رفاه اجتماعی و توسعه روستایی انطباقی با الگوی توسعه پایدار ندارد. از آنجا که برنامه های توسعه از دستیابی به اهداف در همه زمینه ها دور مانده اند، بیشترین آثار منفی خود را بر اجتماعات روستایی گذاشته اند. در این پژوهش اطلاعات به صورت مطالعه اسنادی و کتابخانه ای گرد آوری شده و سپس داده های ثانویه مورد تحلیل قرار گرفت و یافته ها و نتایج تازه ای در این زمینه به دست آمد. توسعه پایدار بر اساس سه محور برابری، توسعه اقتصادی و پایداری زیست محیطی مفهوم سازی شده است. یافته ها نشان می دهد که میزان فقر، محرومیت و نابرابری در مناطق روستایی ایران، نسبت به مناطق شهری بیشتر است و برنامه های رفاه اجتماعی نتوانسته در کاهش آنها نقش داشته باشد. در برنامه توسعه روستایی نیز فعالیت های توسعه کشاورزی و زیرساختی غلبه بیشتری دارد و البته تحول خاصی نیز در بخش کشاورزی به وجود نیامده است. فرایند رو به افزایش تخریب محیط زیست و گسترش بیابان در مراتع کشور نیز قابل توجه است. نتایج حاکی از آن است که رویکرد مبتنی بر توسعه پایدار در برنامه های رفاه اجتماعی و توسعه روستایی در ایران وجود ندارند و این امر هم ناشی از خلا چارچوب نظری توسعه و فقدان رویکرد کارآمد در زمینه مشارکت مردم در برنامه ریزی ها است. توسعه محلی اجتماع محور و درون زاد راهبرد توسعه پایدار است و چنان چه اجتماعات روستایی در قالب نهادهای مردمی متشکل در تشخیص و اولویت بندی نیازهای اساسی خود همراه با نهادهای دولتی تسهیل گر، پیش قدم شوند، این امر می تواند بسیاری از برنامه ها و فعالیت ها را کارآمد و اثربخش کند.

ادبیات، تولیدی اجتماعی است که با مطالعه آن میتوان به عناصر جدیدی از حیات فرهنگی و اجتماعی هر جامعه دست یافت. هر چند ادبیات داستانی در جهت کشف و توضیح جهان از زاویه خاص به مساله می نگرد، اما به بازتاب بیرونی و درونی مولف قابل کاهش نیست؛ بلکه ادبیات بازنمایی خلاق آن هاست. پرسش اساسی این پژوهش درک وضعیت میدان ادبی و بازنمایی شهر در آثار ادبی ساعدی، در دهه های 1340 و 1350 است. پژوهشگران این مقاله از میان آثار این نویسنده، سه داستان را که به توضیح و توصیف فضای شهری و مو قعیتهای شکل گرفته پرداخته اند، انتخاب کرده و پس از مطالعه آن ها به بررسی نظم منطقی در آثار این نویسنده پرداخته اند. آثار ادبی دهه های40 و 50 جزو دوران شکوفایی داستان نویسی ایران محسوب می شوند. برای تحلیل وضعیت میدانی ادبی ایران در آن مقطع زمانی، ساختارگرایی پیر بوردیو به عنوان زمینه نظری پژوهش انتخاب گردید. روش شناسی این مطالعه همان روش شناسی نظریه ادبی بوردیو است، که در آن بررسی تقابل میان تبیینات امیکی (رویکرد از درون) و اتیکی (رویکرد از بیرون) برای تحلیل آثار ادبی و هنری ساعدی مورد نظر قرار گرفته است. این پژوهش از نوع اسنادی است که در سه سطح تاریخی – سیاسی، اقتصادی – اجتماعی و ادبی ارایه شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که ساعدی به فضای بیرونی شهر توجه چندانی ندارد، بلکه بیشتر به فضای کارکردی نمادین و فرایند معنایابی در جهت همبسته کردن عناصر نمادین با فضا توجه دارد.

طی چند سال اخیر، جمع ها یا کلاس هایی در سطح شهر تهران شکل گرفته که در آن ها شیوه های نوینی برای «چگونه بهتر زیستن»، آموزش داده می شود. در این جمع ها که اساس شان بر پایه دیدگاه های گوناگونی از جمله روان شناسی و عرفان قرار گرفته است، افراد به دنبال آن هستند که ضمن تجربه نوعی احساس معنوی و روحانی، چگونگی دست یابی به راه های خوشبختی، موفقیت و کمال را به صورت توامان تجربه کرده و در عین حال، به آرامش روحی برسند. پژوهش حاضر در پی آن بوده که ویژگی ها و کارکردهای کلی این جمع ها برای افراد شرکت کننده را مورد مطالعه قرار داده و مطابقت آموزه های آن ها را با رفتارهای نوین دینی بررسی کند. مبنای نظری این پژوهش بر اساس نظریه های مطرح جورج زیمل، ماکس وبر و توماس لاکمن در حوزه جامعه شناسی دین سازمان دهی گشته و پژوهش با استفاده از روش های کمی و کیفی انجام شده است. بر اساس یافته های این پژوهش، در مطالعه دو نمونه از جمع هایی که در سطح شهر تهران با رویکردهای روان شناسانه و عرفانی به فعالیت مشغولند، می توان آموزه ها و آیین های آنها را در قالب «رفتارهای نوین دینی» دسته بندی کرد.

امروزه ترس از جرم و عدم احساس امنیت اجتماعی، موضوعی است که بحث امنیت در شهرها را به چالش کشانده و بدین سبب مورد توجه محققین علوم اجتماعی و جرم شناسی قرار گرفته است. بر اساس مطالعات انجام شده در کشورهای غربی، زنان به مراتب بیش تر از مردان از جرم می ترسند و حال آنکه کمتر از مردان قربانی جرائم مختلف واقع می شوند. در مقاله حاضر که مبتنی بر یک پژوهش کیفی می باشد، سعی شده تا با استفاده از مصاحبه های عمیق عوامل موثر بر ترس از جرم در میان زنان شهر تهران، شناسایی و مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد. یافته های این پژوهش بر اساس مصاحبه های عمیق با 50 زن 19 تا 55 ساله در شهر تهران به دست آمده و هدف از این تحقیق تبیین و صورت بندی نظری ترس از جرم در میان زنان شهر تهران، با توجه به تجربه زیسته آنها می باشد. یافته های پژوهش نشان می دهد، چگونه ترس زنان از جرم به شکل طردهای فضایی و اجتماعی تحقق می یابد و این ترس امری پیچیده است که در فرایند زندگی اجتماعی و درک زنان از روابط و مناسبات قدرت جنسیتی شکل یافته و به صورت جدایی گزینی های فضایی نمایان می شود. همچنین مصاحبه های عمیق کیفی نشان می دهد، نوع جامعه پذیری، تجربه خشونت، ترس از تجاوز جنسی، معماری و طراحی مردانه شهرها، عدم حمایت های قانونی، ترس از برچسب خوردن و عوامل دیگری چون مهاجرت، بارداری، غریبگی، بیماری و معلولیت، علل اصلی ترس زنان از جرم می باشد.

آمارها و شواهد حاکی از آن است که میزان نقض هنجارهای فرهنگ رسمی و سنتی غالب در کشور در بین بخش هایی از جوانان به صورت آشکار یا پنهان در حدی عمومیت یافته که ممکن است بتوان از شکل گیری خرده فرهنگی که مغایر با فرهنگ رسمی غالب در کشور می باشد سخن گفت. برخی بی توجهی به این هنجارها را ناشی از نوعی اظهار مخالفت با فرهنگ و نیز نظام سیاسی غالب می دانند به این معنی که افرادی که برای حاکمیت سیاسی و فرهنگ حاکم مشرو عیت و وجاهت قایل نیستند با بی توجهی به نمادهای فرهنگی آن، مخالفت خود را ابراز می دارند. گروهی نیز نقض هنجارها را ناشی از پذیرش جنبه هایی از یک فرهنگ جدید (غربی) می دانند و معنای آن از نظر کنشگران را لزوما ابراز مخالفت و اعتراض به حساب نمی آورند. این مقاله در پی بررسی مباحث فوق است. این مباحث با استفاده از داده های فراهم آمده از یک نمونه 376 نفره از دانشجویان دختر و پسر دانشگاه شهید بهشتی تهران در بهار سال 1386 و نیز مصاحبه با شماری از افرادی که در حد بالایی این هنجارها را نقض می کنند، مورد بررسی قرار گرفت. یافته ها حاکی از آن است که گرایش بیش از نیمی از دانشجویان به نقض برخی از هنجارهای فرهنگ رسمی و سنتی در حد متوسط و بالا است. بر این اساس می توان چنین نتیجه گیری کرد که فراوانی چنین رفتارهایی در بین دانشجویان در حدی است که بتوان از شکل گیری خرده فرهنگی سخن گفت که هنجارهای متفاوت با فرهنگ رسمی – سنتی دارد. همچنین بخش قابل توجهی از کسانی که در حد بالایی این هنجارها را نقض می کنند به نوعی به عمل خود معنی مقاومت و اعتراض می دهند و یا انگیزه اعتراض به نیروهای فرهنگی اجتماعی و سیاسی در آنها وجود دارد. گستردگی قابل توجه نقض هنجارهای فرهنگ رسمی و سنتی در جمعیت مورد بررسی تا حدی این دیدگاه را تقویت می کند که این هنجارشکنی ها را نمی توان و نباید صرفا به عنوان یک پدیده نابهنجار و جرم تعریف کرد و با آن برخورد انتظامی و قضایی داشت.

یکی از ویژگی هیات های مذهبی به عنوان مهم ترین کانون برای انجام مناسک عزاداری، آمیختگی آن با حیات اجتماعی ـ فرهنگی و اخلاقی مومنان است. از این رو ابزار مهمی در جهت بازنمایی حیات مذهبی ـ فرهنگی و حتی اقتصادی آنان نیز به شمار می آید. وقوع انقلاب اسلامی آغاز تحول نگرشی و سبک زندگی در میان توده مردم بوده که فهم آنان از عناصر اصلی مناسک دینی و عزاداری متحول وخود این مناسک را با تغییرات محتوایی و صوری بسیاری مواجه نموده است. به گونه ای که از اواخر دهه 1370 اشکال جدید هیات های دینی و مداحی گسترش یافتند که ساختار و عناصر هویتی آنها با انواع سنتی تفاوت بسیار دارد. در این پژوهش با استفاده از روش پژوهش کمی و کیفی ویژگی های گونه های مختلف هیات های مذهبی زنان و ویژگی اجتماعی – فرهنگی شرکت کنندگان آن را مورد بررسی و مطالعه قرار داده ایم. به طور کلی سه شکل از هیات های زنانه از هم تمیز داده شد و ویژگی های هر شکل مورد بررسی قرار گرفت.