پژوهشنامه انتقادی متون و برنامه های علوم انسانی
سال:1400 | دوره:21 | شماره:11 |تعداد مقالات:16

امروزه بسیاری از مستشرقان، برای فلسفه در فرهنگ های شرقی، اصالت قایل اند و بسیاری از مفاهیم کلیدی در این فرهنگ ها را برخاسته از متن تمدن های شرقی می دانند. این باور، باعث شده تا مستشرقان به بررسی مفاهیم مطرح در فلسفه های شرقی همت گمارده و برخی از آنها را با مفاهیم مطرح در فلسفه های غربی، تطبیق نمایند. الیور لیمن، از جمله اندیش مندان غربی است که در دو دهه ی اخیر، آثاری ارزشمند در خصوص فلسفه های شرقی بویژه فلسفه ی اسلامی نگاشته است. در جستار حاضر، بر آنیم تا به نقد و بررسی یکی از مهم ترین این آثار با عنوان "مفاهیم کلیدی در فلسفه های شرقی" بپردازیم. لیمن در این اثر، با گردآوری مفاهیم کلیدی در فلسفه های شرقی چون هندوییسم، بودیسم، آیین کنفوسیوس و فلسفه ی اسلامی، توضیحاتی مختصر برای هر اصطلاح بیان نموده است. از مهم ترین محاسن اثر لیمن، آن است که وی سعی داشته تا این مفاهیم را در ساختار تمدنی خود فلسفه های شرقی تبیین کند. اما او برخی از مفاهیم کلیدی در فلسفه های شرقی به ویژه فلسفه اسلامی را مطرح نکرده و یا توضیح چندان روشنی درباره ی آنها ارایه نکرده است. هم چنین توضیحات برخی مدخل ها در این اثر، کافی نیست و حتی لیمن از بیان برخی اصطلاحات کلیدی در فلسفه های شرقی، غفلت ورزیده است.

این مقاله به نقد و بررسی کتاب شناخت هگل گرایی نوشته رابرت سینربرینک با ترجمه مهدی بهرامی به ویراستاری محمدمهدی اردبیلی می پردازد. در این نوشته ابتدا به تحلیل محتوایی متن کتاب صرفنظر از ترجمه فارسی آن خواهیم پرداخت و نقش هگل در فلسفه اروپایی به ویژه نقش آن در شکل گیری تفکر ساختارگرا و پساساختارگرای فرانسوی اشاره می کنیم و سپس به ارزیابی ترجمه فارسی خواهیم پرداخت. کتاب شناخت هگل گرایی یکی از بهترین کتاب هایی است که در کشور ما می تواند خلاء ناشی از هگل گرایی در قرن بیستم را تا حدی پرکند، هرچند نویسنده کتاب غالبا با سلیقه و سبکی خاص خود از متفکر مهم فرانسوی یعنی ژاک لکان که بخشی از اندیشه خودش را مخصوصا در مفهوم «میل» وامدار هگل است، چشم پوشیده است و یکی از کاستی های کتاب است. این مقاله با یک مقدمه در جهت معرفی نویسنده و اهمیت کتاب او برای خواننده و معرفی صوری و محتوایی اثر و تحلیل محتوای اثر سعی کرده محاسن و معایب این کتاب را بیان نماید. البته پیشنهادهایی برای ترجمه فارسی برخی اصطلاحات آن نیز مطرح کرده ایم.

در نوشته ی پیش رو به بررسی واپسین چاپ دانشنامه ی علایی ابن سینا می پردازم که به همت انتشارات مولی منتشر شده است. در این راستا افزون بر تاریخچه ی چاپ و ویرایش دانشنامه ی علایی، و ترجمه های آن به زبان های اروپایی، تبار چاپی «تصحیح» منتشره ی مولی را نشان می دهم، و گوشه ای از درستی ها و نادرستی های رخ داده در کار خطیر ناشر و دیباچه نگار دانشنامه را گوشزد می کنم. نشان خواهم داد که چاپ تازه حاوی خطاهای روشی و بنیادینی است که باعث می شوند چاپ مولی از نظر تصحیح و چاپ اثری ناکام باشد، و از نظر فلسفی مهم ترین نوآوری ساختاری ابن سینا را ضایع کرده باشد. خواهم گفت که دیباچه ی بلند دانشنامه ی چاپ مولی هیچ پیوندی با متن کتاب ندارد و از نظر پژوهشی نیز چیزی به دانسته های پژوهشگران پیرامون دانشنامه ی علایی و فلسفه ی ابن سینا نمی افزاید. نتیجه خواهم گرفت که چاپ انتشارات مولی هیچ مزیتی بر چاپ های پیشین، که به صورت چاپی یا دیجیتالی در دسترس ابن سینا پژوهان قرار دارند، ندارد.

کتاب فلسفه اندیشه دینی در اسلام و مسیحیت در حوزه الاهیات مقایسه ای است که به مقایسه ساختار کلام اشعری و الاهیات کاتولیک با تکیه بر خوانش توماس آکویناس پرداخته است. نویسندگان کتاب ابتدا با اشاره به جایگاه کلام اشعری در علوم اسلامی و تطور تاریخی آن، به بررسی ساختار رساله های کلامی و ریشه های پیدایی الاهیات کاتولیک پرداخته اند تا بتوانند کلام اشعری و الاهیات کاتولیک را در سطح ریشه های پیدایی و روش حل مسایل مقایسه کنند. ارایه اطلاعات گسترده درباره کلام اشعری و الاهیات کاتولیک، پرهیز از توجه صرف به شباهت های ظاهری میان کلام اشعری و الاهیات کاتولیک و تلاش برای دستیابی به زبان مشترک به مثابه دستاورد اساسی مقایسه از نقاط قوت این کتاب و برخی تبیین های بدون مستند، اشاره به برخی شباهت های ظاهری میان کلام اسلامی و الاهیات پروتستان برغم تلاش برای پرهیز از آن، داوری های جانب دارانه، عدم ارجاع به تمام منابع، عدم رعایت برخی قواعد روش مقایسه ای از کاستی های کتاب و خوانش سخت برخی فقرات متن، ابهام در ترجمه برخی جملات و غلبه اصطلاحات عربی و عدم توضیح آن ها از کاستی های ترجمه کتاب است.

کتاب تاریخ فلسفه: از دکارت تا لایب نیتس جلد چهارم از مجموعه 9 جلدی تاریخ فلسفه نوشته فردریک کاپلستون است. این مجموعه 9 جلدی محور آموزش تاریخ فلسفه در گروه های فلسفه دانشگاه های کشور است و مترجمان توانمندی آنها را ترجمه کرده اند. از این مجموعه، دو جلد به فلسفه دوره جدید در قرون 17 و 18 اختصاص یافته است. جلد چهارم در باره عقلگرایی و جلد پنجم در باره تجربه گرایی است. کاپلستون در جلد چهارم پس از یک مقدمه مبسوط، مشتمل بر بیان تفصیلی ویژگی های کلی دوره جدید، به بحث در باب اندیشه های فیلسوفان عقلگرای دوره جدید یعنی دکارت، پاسکال، مالبرانش، اسپینوزا و لایب نیتس پرداخته است. امتیاز مهم این کتاب، حالت تعلیمی آن و اشتمال آن بر آراء مهم هریک از آن فیلسوفان است. مترجم و ویراستار کتاب از استادان فلسفه اند با این همه کتاب به جهت عدم دقت ناشران در مراحل چاپ، مملو از اغلاط صوری و محتوایی است و در چاپ های مکرر این کتاب هنوز آن اغلاط، اصلاح نشده است. در این مقاله می کوشیم ضمن ارزیابی محتوایی کتاب، خطاهای صوری و محتوایی آن را بیان کنیم.

کتاب ایمانویل کانت نوشته لوسین گلدمن از مهمترین آثار کانت پژوهی سده بیستم است. در این نوشته ضمن بیان وجوه اهمیت و جنبه های بدیع این اثر، مضمون ساری و تکرارشونده آن آشکار میشود که مساله انسان و جامعه انسانی و نسبت آن دو با جهان است. مهمترین مساله فلسفه جدید و به طریق اولی فلسفه کانت به منزله نمونه اعلای تفکر دوره روشنگری نیز همین مساله است و به شرح و بسط زوایای همین مساله در نوشته پیش رو پرداخته شده است. مساله نامبرده در همه محتوای کتاب جاری و ساری است و این نوشته نیز همراه با آشکار ساختن این مضمون در کتاب، جایگاه اندیشه کانت در فلسفه جدید را نیزاز همین زاویه بررسیده است. این نوشته ضمن آشکارکردن نقطه کانونی مطرح در کتاب، نسبت میان انسان و اجتماع و جهان را به منزله نقطه تکرارشونده اندیشه فلسفی عملی کانت آشکار میکند. از تلاقی این نقطه تکرارشونده با نقاطی دیگر تفاوت ها و تمایزهای فلسفه های بعدی در سده های نوزدهم و آغاز سده بیستم رویش یافته و رشد کرده اند که در بخش نتیجه به آن اشاره شده است.

ترویج علم در حیطه عمومی موضوع مهمی است که کمتر به آن توجه می شود و کتاب علم، جامعه، توسعه: مقالاتی در باب ترویج علم در حیطه عمومی، نوشته علی پایا از دو منظر تاریخی و فلسفی به آن می پردازد. این مقاله با هدف معرفی اجمالی و ارزیابی کتاب مزبور نوشته شده است. کتاب با استفاده از رویکرد عقلانیت نقاد، تلاش دارد نگاه عمومی به علم را تصحیح کند و همچنین در چیستی و ضرورت ترویج علم کاوش نماید. به رغم کارآیی عقلانیت نقاد در جهت تنویر افکار عمومی نسبت به ابطال پذیری گزاره های علمی، اما اتخاذ این رویکرد به تنهایی، کتاب را از توجه به عوامل اجتماعی و اقتصادی که ممکن است در پس ترویج علم وجود داشته باشد و باعث شود نگاه به ترویج علم، نگاه ابزاری باشد، باز داشته است. ضمیمه شدن رویکردهایی که توجه به زمینه هایی که علم در آن تولید و ترویج می شود، می توانست جلو این کاستی را بگیرد. در مقاله هم چنین چند نکته درباره مسایل شکلی کتاب ارایه شده و سپس چند پیشنهاد جهت ارتقای محتوای کتاب نیز مطرح شده است که عبارت اند از درنظرگرفتن نقش عامل جنگ در ترویج علم، توجه به نقش تاریخی بازرگانان ایرانی و بیگانگانی که به ایران تردد داشتند، شرح و بسط بیش تر فرصت ها و چالش های شبکه های اجتماعی در ترویج علم و بالاخره توجه به نخستین بانوی ایرانی که مولف یک کتاب درسی در ایران بود. جمع بندی مقاله اینست که کتاب مورد نقد، اثر فاخر و ارزشمندی است، ولی توجه به نکات ذکر شده می تواند باعث ارتقای آن باشد.

لیو اشتراوس با آثار کسنوفونی خویش این نویسنده ی دوره ی کلاسیک را که به ویژه درخصوص معرفی چهره ی سقراط در محاق افلاطون قرار گرفته بود در معرض توجه خاص قرار می دهد. او معتقد است که در شناخت سقراط تاریخی، از کسنوفون به عنوان منبع مطمین تر از افلاطون می توان استفاده کرد. گفتار سقراطی کسنوفون او که متن کتاب تدبیر منزل نیز ضمیمه ی آن است هم سقراط را به ما بهتر می شناساند و هم کسنوفون را؛ و نمونه ای است از به کار بستن آرای اشتراوس در خصوص نحوه ی مطالعه ی آثار فلسفی که خود در دوران پیری و پختگی اش به دست می دهد. ترجمه ی فارسی این اثر به قلم یاشار جیرانی از کیفیت مقبولی برخوردار است و اثری اصیل با تفسیری معتبر را بر حوزه ی فلسفه باستان و معاصر اضافه می کند. نکاتی اصلاحی درباره ی ترجمه ی وی می توان ذکر کرد، که به پاره ای از آنها، به ویژه در ضمن مقابله ی چند نمونه از متن و ترجمه اشاره کرده ایم.

فصوص الحکم اثر محی الدین ابن عربی است. در طول حدود هشت قرن پس از نگارش این اثر، نویسندگان بسیاری کوشیده اند تا با شرح و تفسیر خود، گرهی از گره های آن بگشایند. کتاب «فصوص الحکم و مکتب ابن عربی» اثر ابوالعلاء عفیفی از متاخرترین تفاسیر فصوص الحکم است که در قالب تعلیقاتی به موشکافی درباره آن می پردازد. در این مقاله می کوشیم به معرفی و نقد این کتاب با ترجمه محمدجواد گوهری بپردازیم. کتاب حاضر به صورت «تعلیقه» بر فصوص الحکم به نگارش درآمده است؛ از این رو تمام عبارات فصوص مورد بررسی مولف قرار نگرفته است. در کتاب حاضر عفیفی کوشیده به زبانی همه فهم مباحث عرفانی و فلسفی فصوص را توضیح دهد و به حل برخی دشواری های زبانی و فکری ابن عربی برای خوانندگان غربی بپردازد که با مباحث وحدت وجود آشنایی کم تری دارند. از این رو، این کتاب می تواند در فهم مباحث پیچیده فصوص الحکم، راهگشا باشد. از دیگر نقاط برجسته و مهم این کتاب، عدم تعصب نویسنده به ابن عربی است که او را تبدیل به ناقدی منصف و داوری بی تعصب در ارزیابی فصوص کرده است. همچنین نویسنده کوشیده با تاکید و تکرار مباحث کلیدی دیدگاه ابن عربی در کتاب-از جمله وحدت وجود، رابطه عالم و خدا و مباحث مربوط به آن-به تثبیت بهتر آن ها در ذهن خواننده کمک کند.

یافتن معنا در جهانی ناکامل، اثری از پروفسور ایدو لاندو، کتابی است که به زبانی صمیمی نگاشته شده و سرشار از مثال هایی برگرفته از زندگی نویسنده، تاریخ، سینما و ادبیات است. لاندو در این کتاب می کوشد استدلا ل ها و توصیه هایی عملی به دست دهد برای اینکه ما را متوجه جنبه های پیشاپیش معنادار زندگی های معمولی مان سازد و نشان دهد چگونه، در صورت لزوم، می توانیم این معناداری را افزایش دهیم. وی در این کتاب با استدلا ل های رایجی در ادبیات بحث رودرو می شود که زندگی ما را کاملا یا نه چنان که شاید بی معنا می سازند، از جمله این استدلال ها، استدلال های مبتنی بر کمال گرایی، وجود رنج و شر، مرگ و نابودی کامل انسان و حتی کل جهان و. . . است. بر وفق نظر لاندو، این استدلال ها در نهایت می توانند از معنای زندگی بکاهند، اما آن را یک سره محو نمی کنند. ما همچنان و حتی در صورت اعتبار چنین استدلال هایی می توانیم جنبه های به اندازه ی بسنده معناداری در زندگی مان بیایم، جنبه هایی که در نهایت حاکی از ارزش ذاتی زندگی تک تک ما انسان هاست. کتاب با ارایه ی راهبردهایی عملی برای یافتن و بازشناسی این جنبه ها پایان می یابد. در مقاله ی کنونی پس از بیان لب مطلب هر فصل از کتاب، دیدگاه انتقادی خودم را درباره ی راهبردهای لاندو برای به چالش کشیدن استدلال ها علیه معناداری زندگی تقریر می کنم.

استوین آر. لی هیکس در کتاب تبیین پست مدرنیسمبه بررسی ریشه های تاریخی و فکری جریان پست مدرن می پردازد و تاثیر آراء روسو و کانت و فلاسفه ی دیگر را در ایجاد و رشد این جریان نشان می دهد. وی از موضع دفاع از غرب و نظام سرمایه داری حملات سختی را متوجه جریان پست مدرن کرده و آن را نخستین بیان منسجم و قاطع ضدخردگرایی از کانت به بعد می داند و برای آن پیامدهایی چون ضد واقع-گرایی متافیزیکی، ذهنیت شناخت شناسانه، قرار گرفتن احساس در بطن قضایای ارزشی و درنتیجه نسبی گرایی در زمینه ی دانش و ارزش و کم بها شدن کار علمی و. . . بر می شمارد. مقاله ی حاضر بر آن است که ضمن ارایه ی خلاصه ای از آراء هیکس، به نقد نظرات وی بپردازد. تلاش خواهد شد نشان دهیم که دیدگاه هیکس در پذیرش بی چون و چرای نظم و نظام سرمایه داری، چگونه گزارش او را از سرچشمه های ایجاد پست مدرنیسم و نیز وضعیت فعلی این جریان تحت تاثیر قرار داده و منجر به ارایه ی تحلیلی تقلیل گرایانه و جانب دارانه از جانب وی شده است.

مقاله پیش رو معرفی، نقد و بررسی کتاب «مثل فیلسوف نوشتن؛ آموزش نگارش مقاله فلسفی» اثری کاربردی از ای. پی. مارتینیک و ترجمه فاطمه مینایی و لیلا مینایی است؛ انتشارات هرمس آن را در سال 1393 و برای بار دوم در سال 1395 منتشر کرد. این کتاب چنان که از عنوان آن برمی آید صرفا نحوه ی نگارش مقاله ی فلسفی را آموزش می دهد و به انواع دیگر سبک های نگارش نمی پردازد. کتاب به نحو روشمندی به تمامی جزییات لازم مقاله فلسفی توجه می کند و به مخاطب یاد می دهد که چگونه مقاله ای دقیق، قابل فهم و معتبر بنویسد. مارتینیک در این کتاب به خواننده کمک می کند تا صرفا گزارشگر آراء دیگران نباشد بلکه مقدم بر آن، به او آموزش می دهد که چگونه اندیشه و دیدگاه خود را بیان کند، بر روی کاغذ بیاورد، آراء دیگر را در نسبت با آن لحاظ کند و از دیدگاه خود دفاع کند. در این نوشتار پس از مقدمه، معرفی اجمالی نویسنده و مترجم می آید، سپس به دلیل اهمیتی که کتاب برای نگارنده ی این سطور دارد، معرفی نسبتا مفصلی از آن صورت می گیرد. در پی معرفی، امتیازات کتاب و کاستی های احتمالی آن مطرح می شود و در پایان نیز سخن پایانی خواهد آمد.

یکی از مسایل مهم در حوزه چیستی فلسفه اسلامی، نسبتی است که این فلسفه با فلسفه یونانی دارد. محور اصلی مباحث کتابی که این نوشتار درصدد معرفی و نقد آن است، بررسی مسیله مذکور است. در این راستا با توجه به بدیع بودن موضوع و مدعاهای کتاب و دشوار بودن سبک نویسنده، سعی شده است ابتدا خط سیر و محتوا و مدعای اصلی نویسنده روشن شود و در نهایت در قسمت نقد، ابتدا به صورت اجمالی به نقاط قوت و ویژگی های مثبت کتاب و نقد شکلی کتاب پرداخته شده سپس به صورت تفصیلی وارد نقد تحلیلی کتاب شده ایم. شاید بتوان گفت مهمترین نقص کتاب علاوه بر تمرکز بر اندیشه قرآنی به جای فلسفه اسلامی، ناکافی بودن ادله نویسنده و عدم توجه کافی به ادله رقیب است که سعی شده در قسمت نقد محتوایی مصادیق متعدد این نقص به تفصیل نشان داده شود. با وجود نقدهای وارده بر کتاب، موضوع کتاب و روش شناسی محققانه و استنباط ها و خوانش های متفاوت آن از متون فلسفه اسلامی به لحاظ کیفی آن قدر جذاب و قابل قبول است که پیشنهاد می شود مراکز آموزش عالی این کتاب را به عنوان متن کمک آموزشی در مقطع دکتری فلسفه اسلامی و فلسفه تطبیقی لحاظ کنند.

کتاب نظریه زیبایی شناسی هیوم، ذوق و عاطفه، اثر تاونزند نقطه عطفی در مطالعات مربوط به زیبایی شناسی هیوم است. تا پیش از کتاب، اغلب مفسران معتقد بودند که زیبایی شناسی هیوم فقط در اثر درباره معیار ذوق آمده است. اما تاونزند با بررسی معانی اصطلاحات مختلف زیباشناختی همچون ذوق و عاطفه نشان می دهد برای دست یابی به معنایی جامع از این مبحث، علاوه بر مقاله فوق باید به دیگر آثار هیوم چون رساله درباب طبیعت آدمی، پژوهشی در اصول اخلاق و کاوشی در خصوص فهم بشری نیز مراجعه کرد. او هم چنین در ادعایی بدیع و تازه خاطرنشان می کند که ذوق و عاطفه، بار معرفت شناختی دارند. اما به نظر می رسد علاقه زیاد تاونزند به زیبایی شناسی، باعث ارایه تفسیری بحث برانگیز و نامانوس، و نوعی سوءفهم از فلسفه هیوم شده است؛ زیرا او در این اثر مدعی است که زیبایی شناسی از نظر هیوم مهم ترین بخش فلسفه او محسوب می شود، این در حالی است که هیوم به کرات در آثار مختلف خود از ارجحیت اخلاق سخن می گوید. کتاب حاضر نه یک متن آموزشی، بلکه بیشتر کوششی است برای دفاع از ایده مناقشه برانگیز پیش گفته و از این طریق، ارایه مبسوط ترین تقریر ممکن از زیبایی شناسی هیوم.

«فلسفه مشاء (1) (از ارسطو تا توماس آکویینی)» برای آشنایی نوآموزان رشته های فلسفه با مکتب مشاء تالیف شده است. مزیت اصلی این اثر توجه به هر دو شاخه غربی و اسلامی این مکتب است. مولف به طور کلی قصد دارد فلسفه مشاء را از دو جهت معرفی کند؛ تاریخی و محتوایی. با وجود این که اثر مختصری است، اما این حجم اندک مانع نشده که مولف دامنه گسترده فلسفه مشاء را نادیده بگیرد. به همین دلیل با ملاحظه آثار مشابه فعلا بهترین کتاب درسی برای آشنایی با فلسفه مشاء در مقطع کارشناسی است. البته این سخن بدین معنا نیست که با متنی خالی از عیب و ایراد مواجهیم. برعکس، اشکالات و نواقص کتاب اندک شمار هم نیست. لذا مجموع این عوامل مثبت و منفی مهم و برجسته باعث شده تا نقد و بررسی تفصیلی آن ضرورت پیدا کند. در این مقاله، ضمن توجه به مزایای این اثر، انواع نقاط ضعف آن را برشمرده ایم. این اشکالات در چهار دسته جای می گیرند؛ ساختاری، محتوایی، ادبی و ارجاعات. در نهایت راه کارهایی برای ارتقاء کتاب و رفع نواقص آن به عنوان یک منبع درسی پیشنهاد شده است.

کتاب اوتو با عنوان عرفان غربی-شرقی Mysticism, East and West از مهمترین نمونه های مطالعات تطبیقی عرفان در سطح جهان است. بحث درباره شرق و غرب و نحوه رابطه آن دو با هم، یکی از ارکان فلسفه دین اوتوست که در این کتاب منعکس شده است. اوتو عرفان را مبنای خویشاوندی شرق و غرب می داند. این نگاه شرقی-غربی را بیش و پیش از هرچیزی خود اصطلاح اوتویی «نومینوس/ امر قدسی» ممکن می کند چرا که با آن می تواند به ورای تاریخ و جغرافیای ادیان رود. سرشت شرقی غربی فلسفه دین تطبیقی اوتو نخست در سال 1923 و در قالب کتاب ایده مقدس: تحقیق در باره عامل غیرعقلانی در ایده الوهیت و نسبت آن با عامل عقلانی انتشار یافت و پس از آن در کتاب عرفان غربی-شرقی اش که در سال 1926 منتشر شد بازتاب عمیق تر و گسترده تری پیدا کرد. این کتاب که عنوانش با تداعی دیوان غربی-شرقی گوته پای در بحث قدیمی و آشنای شرق و غرب می گذارد، عرفان را همچون پدیداری مورد مطالعه قرار می دهد که شرقی-غربی است. در این کتاب اوتو برای تبیین این پدیده شرقی غربی، شنکره را به نمایندگی از عرفان هندی و اکهارت را به نمایندگی از عرفان غربی مورد مقایسه قرار می دهد و می کوشد الگویی برای فهم حقیقت دین و مقایسه متفکران دینی به دست دهد.