نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان)
سال:1391 | دوره:جدید | شماره:31 (پیاپی 28) |تعداد مقالات:17

فردوسی قبل از ورود به داستان عشق بیژن و منیژه که به دلیل سیاهکاری های افراسیاب با درد و رنج و گرفتار شدن بیژن در چاه تاریک اهریمنی همراه است، در دیباچه داستان به توصیف شبی می پردازد که بسیار معنادار است. آنچه در دیباچه آمده است، در واقع براعت استهلالی است بر داستان و دشواری هایی که قهرمانان داستان در سرزمین توران بدان گرفتار می آیند. فردوسی در این داستان، علاوه بر التزام خود به طرح کلی تضاد بین نیکی و بدی یا به تعبیری، روشنی و تاریکی در آموزه ایرانی، که چشمگیرترین نمونه زمینی آن در شاهنامه، نبرد میان ایران و توران است، در دیباچه، برای توصیف شب از تشبیهاتی استفاده می کند که نشان می دهد از باورهای ایران باستان منشا گرفته است. روایت این باورها به شکل اسطوره در کتب پهلوی، به تفصیل آمده است و فردوسی از طریق مطالعه این منابع به طور مستقیم و یا غیرمستقیم، در خلق صور خیال خود از آن بهره برده است؛ از جمله فلزین بودن گوهر آسمان و حمله اهریمن به پیکر مار به جهان هرمزدی. در این مقاله، با تکیه بر منابع دوره میانه چون بندهش، روایت پهلوی، مینوی خرد و گزیده های زادسپرم، کوشش شده است تا پیوندهای پنهان فردوسی با اندیشه ها و روایات باستانی ایران در دیباچه داستان بیژن و منیژه نشان داده شود.

انسان در پیرامون خود، با اسامی اشخاص، مکان ها، حیوانات، نباتات، اشیا و غیره سروکار دارد که علت نامگذاری (وجه تسمیه) بسیاری از این اسم ها بر او پوشیده است. یکی از مسایلی که ذهن کنجکاو بشر را به خود مشغول کرده است، یافتن ارتباط حقیقی بین اسم و مسمی است. وجه تسمیه در متون ادبی و به ویژه متون عرفانی، کاربرد فراوانی دارد. از آنجا که شاعران و نویسندگان عارف مسلک با دیدگاه متفاوت از دیگران به پیرامون خود می نگرند، خلاقیت و هنرآفرینی آنان در استفاده از وجه تسمیه اسامی هم بی نظیر است. مسلم است که شناخت اشکال گوناگون وجه تسمیه، کمک شایانی به درک متون عرفانی خواهد کرد؛ به همین منظور، این مقاله در دو محور تنظیم شده است: نخست آنکه وجه تسمیه های به کار رفته در متون عرفانی از چه منابعی سرچشمه گرفته اند؟ و دیگر آنکه عرفا چگونه با استفاده از ابزار وجه تسمیه که برخی جنبه افسانه و خرافه نیز دارد، برای بیان معانی بلند عرفانی سود جسته اند؟

در این سطور، به بررسی زندگی نامه تحقیقی قاسمی گنابادی (وفات 982 ق) پرداخته شده است. اهمیت مقاله در این است که این زندگی نامه، مبتنی است بر یادداشت هایی که در هنگام تصحیح مثنوی های هشت گانه شاعر فراهم آوردم؛ البته به تذکره های معاصر وی نیز توجه داشته ام. تازگی موضوع در نکته های تازه یافته ای است که از خلال آثار شاعر بدان ها دست یافته ام؛ مسائلی چون: تولد و زندگی، خانواده، سفرها و فرزندان وی و همچنین دانش ها، استادان، ممدوحان، و نیز فراز و نشیب های زندگی شاعر و شاعرانی که نام آنان در آثار او آمده و قاسمی نکات تازه ای در مورد آنان گفته، در زمره بقیه مباحثی است که بیان شده است.از قاسمی گنابادی، زندگی نامه کاملی که در برگیرنده تمام نکات مهم مربوط به زندگی وی باشد و بر اساس آثار و مستندات نوشته های شاعر تنظیم شده باشد، در دست نیست. مطالبی که در مورد زندگی وی نوشته شده، ناقص یا توام با اشتباه است. در این سطور، زندگی نامه ای متقن از وی ارائه گردیده است.

در بررسی های زبان شناختی، واژه مرکب از دو یا چند تکواژ قاموسی پدید می آید و حداقل، شامل دو پایه است که هر دو واژه اند یا اینکه ریشه تکواژ محسوب می شوند و مقصود از واژه های شفاف، آن دسته از واژه هاست که از روی صدا یا ساخت آنها می توان به معنی آنها پی برد یا معنی آنها را حدس زد؛ به عبارتی، بین صدا یا ساخت آنها با معنی شان ارتباطی وجود داشته باشد؛ مانند «چک چک» و «خودنویس» و کلمات تیره، آنهایی هستند که معنی آنها از ظاهرشان پیدا نیست؛ مانند «کاغذ». در این پژوهش، تعاریف مختلفی از شفافیت و تیرگی معنایی آمده است. در بخش تجزیه و تحلیل داده ها، 500 واژه مرکب حاصل از عنصر غیرفعلی + ستاک حال از لغت نامه دهخدا مورد بررسی قرار گرفته اند. در ارزیابی این مبحث، از معیارهایی چون بسامد هسته و وابسته، رابطه نحوی بین دو جزء ترکیب، معنای ارجاعی، معیار شاخص، مستقل یا عدم مستقل بودن هسته ترکیب، معنای کلی ترکیب و عامل تقابل استفاده شده است تا میزان شفافیت و تیرگی معنایی این گونه ترکیبات به دست آید. در ابتدای بحث تجزیه و تحلیل داده ها، مقوله قید + بن فعل، اسم + بن فعل و صفت + بن فعل، با توجه به معیارهای به کار رفته مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد که شاخص کلی بودن ترکیب، وجود تقابل، رابطه نحوی بین دو جزء ترکیب، وجود هسته و ارجاعی بودن در شفافیت معنایی موثر است. در ادامه بحث، به درجات در شفافیت و تیرگی معنایی پرداخته شد. داده های مورد نظر، بر اساس معیارهای لحاظ شده در این پژوهش، لحاظ و مشخص شد که 14 درجه شفافیت معنایی در طبقه بندی این گونه واژگان مرکب وجود دارد.

یکی از موضوعات بسیار مهم اسلامی، دینی و عقیدتی که بر افکار و اندیشه های شاعران فارسی زبان تاثیر بسزایی گذاشته است، موضوع معراج نبی مکرم اسلام (ص) است که بسیاری از آنان، بر اساس باورهای دینی و مبانی اعتقادی خود، در آثاری معروف به معراج نامه، به تبیین و تشریح آن پرداخته اند.در این مقاله، معراج نامه های امیرخسرو دهلوی، با توجه به آیات قرآن، روایات اصیل و معتبر، آثار مفسران و سیره نویسان قابل اعتماد و معروف، مورد بررسی و تجزیه و تحلیل موضوعی قرار گرفته است. هدف، پی بردن به دیدگاه این شاعر گرانمایه در مورد معراج و بیان شیوه های تاثیرپذیری و بهره برداری وی از آن سفر آسمانی است. تایید و تصدیق معراج جسمانی، رویت خداوند، تنوع موضوعات، تاثیرپذیری از فرهنگ غنی اسلامی، نمایش قدرت شاعری و تصویرآفرینی های خیال انگیز در این معراج نامه ها را می توان از مهم ترین نتایج به دست آمده در این پژوهش دانست.

در فرهنگ اسلامی، آنچه که «احوال و مقامات عرفانی» نامیده شد، ابتدا به صورت مفاهیم ایمانی، اخلاقی و معنوی در قرآن کریم و سنت رسول خدا (ص) مطرح شده بود و به تدریج و با درجات مختلف، در عمل اصحاب و تابعین و دیگر مسلمانان راه یافت و سپس، با توجه به جنبه باطنی و معنوی حالات و مقامات و تغییرات و تحولاتی که در روح انسان ایجاد می کنند، از مفاهیم اخلاقی و ایمانی به عوامل سیر و سلوک باطنی تبدیل شدند و خلعت «اصطلاحات عرفانی» را یافتند.به گفته برخی از عارفان اهل سنت، اولین شخصیتی که از احوال و مقامات از جنبه عرفانی آن سخن گفته است، سرسلسله عارفان، امام علی (ع)، است و پس از حضرت، از راه اصحاب خاص و سر وی و نیز توسط زاهدان و سالکان راه عرفان، بحث احوال و مقامات مورد توجه و عمل قرار گرفته و به رشد و بالندگی خود رسیده است.در این مقاله، با توجه به اهمیت جایگاه بحث «احوال و مقامات عرفانی» در عرفان اسلامی، با بررسی تاریخی و تحلیلی در متون مهم و اصیل عرفانی، به بررسی و پاسخ این سوال پرداخته می شود که زمان پیدایی «احوال و مقامات عرفانی» چه هنگام است و سیر آن چگونه است و تحولات مهم و اساسی آن تا پایان قرن پنجم چیست؟

لطیفه به نوع ادبی خاصی اطلاق می شود که در بردارنده نکته ای هیجان آور است که این هیجان در خواننده منتهی به خنده می شود. این مقاله به بررسی ساختار و معنای این نوع ادبی می پردازد و با آشکار ساختن هنر و شیوه های ایجاد هیجان در لطیفه های فارسی، به یک جمع بندی از حیث لفظ و معنا می رسد. در ضمن این تحقیق، مشخص می شود که بخش عمده ایجاد هیجان و خنده ناشی از لطیفه ها، معلول همان آرایه های ادبی است که در شعر و نثر به گونه ای دیگر به آفرینش زیبایی کمک می کند و هیجانی ناشی از تعجب و اعجاب در مخاطب به وجود می آورد.

در فرهنگ شفاهی، مادامی که هر حکایت، شکل مکتوب نیافته است و در دهان عموم مردم، سینه به سینه می چرخد، ساختار اصلی آن کاملا سیال و لغزان و احتمال تغییر و تحریف در آن بسیار فراوان است. هر چه گذر زمان بر این حکایات بیشتر شود، درصد این تغییرات نیز افزایش می یابد به طوریکه گاه ممکن است به شکلی درآید که هیچ شباهتی به حکایت نخستین خود نداشته باشد. در جریان این دگردیسیها، ممکن است نه تنها ماهیت وقایع بلکه حتی هویت شخصیت اصلی که حکایت از واقعیت های مربوط به زندگی او برگرفته شده است نیز تغییر پیدا کند. این گونه تغییرات در حکایت های صوفیان، بهتر از متون دیگر گروه ها نمود عینی یافته است؛ به دلیل آن که در این فرهنگ، روایت های شفاهی نیز مانند روایت های مکتوب از اعتبار بسیار برخوردار است و گاه بعضی از حکایت های مکتوب شده، بار دیگر به عرصه شفاهیات وارد می شود و آن گاه با تغییر در پاره ای از قسمت ها، برای بار دوم یا حتی سوم، در کتاب های دیگر به صورت مکتوب درمی آید.

نوشتار حاضر، به بازتاب داستان پرندگان «منطق الطیر» عطار در داستان «اسطقس» سیمین دانشور پرداخته است که هدف از این بررسی، مشخص نمودن میزان بهره گیری دانشور از مواریث ادب گذشتگان به منظور تحقق بخشیدن به فضای پست مدرنیستی داستان مد نظر خویش است.نگارنده به منظور نظم بخشیدن مقایسه ای دو اثر، ابتدا عناصر ساختاری هفتگانه ای را در حوزه ریخت شناسی پراپ، البته با اندکی تفاوت، نشان داده و سپس به ارتباط این عناصر با انگاره ها و باورهای اساطیری پرداخته است. با بررسی همانندی دو اثر، مشخص گردید که مبنای اصلی روایات، بر اساس بازگشت به خاستگاه اولیه و منشا اساطیری قهرمان است.این بررسی، حاکی از آن است که داستان «اسطقس»، همانندی بسیاری با داستان پرندگان عطار، از منظر سفر قهرمانان به سوی خاستگاه نخستین و مقوله اساطیری دارد؛ به همین جهت، دانشور توانسته است با چشم داشتن به روایت پرندگان، شالوده داستان خویش را پی افکند.

معرفت شناسی یکی از شاخه های فلسفه است که از دیدگاه مدرنتیه اروپا با هرمنوتیک تاویلی همسان خوانده شده است و به واسطه آن می توان روابط متنی را در یک فضای نشانه ای، مورد بررسی قرار داد. از آنجایی که یکی از مقولات نقد ادبی، تبیین و روشن نمودن ساختار مفهومی و محتوایی درون متنی است، منتقد ادبی می تواند به کمک معرفت شناسی، گستره وسیع جهان متنی را کاوش نموده و ابژه ها و سوبژه های موجود در آن را استخراج و تاویل نماید.یکی از موضوعات مهمی که در دهه های اخیر، منتقدین را به بحث و پژوهش واداشته است، مفهوم زن در ادبیات است که از دیدگاه های مختلفی مورد تحلیل واقع گردیده است. این مقاله می کوشد تا با توجه به رویکرد معرفت شناسی در تاویل متون ادبی، ابتدا به تشریح خاستگاه مفهومی زن در مبانی نظری پرداخته و سپس، ضمن ترسیم یک نمودار ساختاری معرفت شناسانه، عناصر ابژه ای و سوبژه ای موجود در جهان متنی برخی از شاعران زن ایرانی را، از آغاز مشروطه تا دهه اخیر، بررسی کند و با ذکر نمونه ها، مفهوم «زن» را به صورت تطبیقی در اشعار ایشان، مورد تحلیل قرار دهد.

هدف از نگارش این مقاله، بررسی امکان وجود واکه مرکب در زبان فارسی است. مراجعه به آثار موجود در حوزه آواشناسی زبان فارسی، بیانگر وجود اختلاف نظرهایی قابل توجه در خصوص این مساله است؛ به بیانی روشن تر، امکان وجود واکه مرکب در این زبان و همچنین تعداد آن در صورت قایل شدن به وجود این نوع واکه، موضوعی است مورد اختلاف که این مقاله بر آن است تا ابتدا، ضمن معرفی ماهیت واکه مرکب و نیز ارائه مهم ترین دیدگاه ها در این زمینه، به بررسی و نقد آنها بپردازد. آزمودن ادعاهای مطرح شده در خصوص امکان وجود این نوع واکه بر روی واژه های استخراج شده از فرهنگ های معتبر فارسی و بر اساس معیارهایی چون معیارهای آوایی، واژ- واجی، تصریفی و ماهیت واکه های زبان فارسی از لحاظ سخت یا نرم بودن، در کنار برخی شواهد تاریخی، بیانگر آن است که در زبان فارسی، حداقل، شکل گیری واکه مرکب متشکل از دو واکه ساده امکان پذیر نیست. در خصوص همراه شدن غلت ها با واکه نیز اگرچه از لحاظ آوایی، در مواردی می توان آنها را واکه مرکب برشمرد اما از لحاظ واجی، شرایط لازم برای واکه مرکب بودن را ندارند.

دل یا قلب، از مواردی است که هماره منظومه فکری عرفای اسلامی و به ویژه مولوی که در قله رفیع عرفان قرار دارد، بر مدار آن می چرخد. در مثنوی معنوی حضرت مولانا، بارها از دل یاد شده و مشخصه های آن برشمرده شده است اما برای درک بهتر مفهوم دل و فهم جایگاه آن در عرفان اسلام، به خصوص در اندیشه مولانا، در این گفتار ابتدا دیدگاه قرآن، احادیث و آراء و عقاید بزرگان اندیشه و عرفان، مثل امام محمد غزالی، شیخ شهاب الدین سهروردی، سنایی غزنوی، عین القضاه همدانی، سعدالدین حمویه، نجم الدین رازی و عبدالکریم بن هوازن قشیری، نقل و بررسی شده، سپس با تکیه بر اهم ابیاتی که در مثنوی آمده و در آنها از دل و احوال آن سخن رفته، سعی شده است تا دیدگاه این عارف بزرگ در این باره تبیین گردد.

نظامی عروضی اصول دبیری را به بهترین شکل گردآورده است؛ دیگران هم در اصول دبیری کتاب های مهمی نوشته اند اما کار نظامی، مهم ترین مسائل را دربر دارد و این اصول در ایران قدیم ریشه داشته و بعد، به دوره امویان و عباسیان رسیده است. سخن نظامی تعریف دبیری، شاخصه های دبیر، شگردهای کار، شگردهای اعتباربخشی به کلام و... را در برمی گیرد و دبیران ما این اصول را در کار خود به کار برده اند. ما این اصول و مبانی را با توجه به متون ادب فارسی، از مقدمه ابومنصوری تا بیهقی، سیاست نامه، قابوسنامه، جهانگشا و برخی دیگر از متون ادب فارسی، در این مقاله بررسی کرده ایم و نشان داده ایم که در متون ادب فارسی، این اصول چه دامنه گسترده ای داشته و دارد.

مفهوم سبک از دیرباز مورد توجه فلاسفه، ادبا و نظریه پردازان شاخه های مختلف دانش و هنر بوده است و در یکی دو سده اخیر هم که مکاتب گونه گون سبک شناسی در جهان غرب ظهور کرده، نظریه ها و تعاریف قابل تاملی در این باره ارائه گردیده است.برای تکوین سبک از گذشته تا حال، علل و عوامل متعددی شناخته شده است اما عوامل محدودکننده سبک و به وجودآورنده سبک غیرحقیقی و ریائی، تاکنون به عنوان یک مبحث و موضوع مستقل معرفی نشده یا کمتر مورد توجه قرار گرفته است.عوامل محدودکننده سبک راستین، به دو گروه قابل دسته بندی هستند: 1) عوامل برون زبانی؛ شامل زمینه های تاریخی - اجتماعی، مخاطبان و مشوقان، اندیشه ها، خودسانسوری و کم سوادی شاعر یا نویسنده. 2) عوامل زبانی؛ از جمله: پای بندی به سنت ها و قراردادهای ادبی، عدم توجه به صبغه اقلیمی، رویکردهای باستان گرایانه و به تبع اضطراب در سبک.هدف نگارنده در این نوشته، معرفی عوامل محدودکننده و آسیب رسان به سبک واقعی بر اساس شیوه انتقادی و فن تحلیل محتواست.

در این مقاله عوامل تمایز زبان شعر از زبان معیار در اشعار حسین منزوی که از سرآمدان، بنیانگذاران و به قولی پدر غزل امروز است، مورد بررسی قرار می گیرد.ابزارهای شناخته شده ای که از دیدگاه زبان شناسی در پدید آوردن نظم و شعر نقش ایفا می کنند، تحت عنوان برجسته سازی زبان، در دو گروه قاعده افزایی و قاعده کاهی قرار می گیرند.در این پژوهش، گونه های مختلف هنجارگریزی، از جمله آوایی، نحوی، گویشی، زبانی، سبکی، نوشتاری و واژگانی که در شعر شاعران امروز از تکنیک های مدرن آفرینش ادبی است، مورد کاوش و تحلیل قرار گرفته است.