نقد ادب معاصر عربی
سال:1395 | دوره:6 | شماره:11 (پیاپی 13) |تعداد مقالات:10

چکیده فارسی:یکی از ویژگی های زبان شعر، استفاده از ظرفیت نمادهاست که در شعر معاصر عربی به ویژه شعر مقاومت فلسطین نیز تبلور یافته است. عزالدین مناصره، شاعر معاصر فلسطینی از این ظرفیت زبان شعری به خوبی استفاده کرده و با کاربست رمزها، اشغال و پلیدی اشغالگران سرزمین فلسطین را به رشته نظم در آورده تا از این رهگذر جنایت های صهیونیست ها در فلسطین را به چالش بکشد. پژوهش پیش رو، با روش توصیفی و تحلیلی، می کوشد نمادهای جایگزین اشغالگران را در شعر این شاعر معاصر فلسطینی مورد بررسی قرار دهد و به رمزگشایی از آن ها بپردازد. از نتایج تحقیق این است که عزالدین مناصره برای افشای ماهیت درنده خو و پلید اشغالگران و بیگانگی آنان با سرزمین فلسطین از نمادهایی چون افعی، گرگ، خوک، فاخته و... استفاده می کند تا از این رهگذر ضمن دفاع از حقانیت خواسته های ملت فلسطین، غیر حقیقی بودن ادعاهای رژیم اشغالگر قدس را درباره حق خاک و تمدن در آن سرزمین محکوم نماید. چکیده عربی:من میزات الشعر العربی المعاصر خاصة شعر المقاومة الفلسطینیة، کثرة استخدام الرموز فیه و الشعراء بتوظیفها یعبّرون عن آرائهم و أفکارهم بصورة خفیة. عزالدین المناصرة، الشاعر الفلسطینی المعاصر استخدم هذه التقنیة الفنیة لیصور للمتلقی الظلم الذی بلغ مداه علی الأرض المحتلة ضد الشعب البریء و بهذا الأسلوب، یدین جرائم المحتلین فی فلسطین. هذه المقالة تسلّط الضوء علی الرموز التی و ظ فها هذا الشاعر الفلسطینی المشرّد بدیلا عن شخوص المحتلین و یقوم بالکشف عنها عبر المنهج الوصفی و التحلیلی. من المستنبط أنّ الشاعر عزالدین المناصرة یوظف رموزاً کالأفعی، و الذئب، و الخنزیر، والوقواق، و ... للإفشاء عن هویة الکیان الصهیونی الأجنبی و لتندید کیان الاحتلال و ظلمه. و لا یسمح أن تُعرض قضیة احتلال فلسطین بید الصهاینة و ظلمهم فی حق الشعب الفلسطینی خلافا لواقعها.

چکیده فارسی:در دنیای امروز، اندیشمندان و صاحب نظران در پی آنند تا به شیوه های گوناگون اندیشه های مورد نظر خویش را ترویج نمایند، در این میان مقوله هنر و ادبیات و به ویژه ادبیات داستانی از تاثیرگذاری بیشتری برخوردار است.از دهه چهارم قرن بیستم میلادی، ادبای برجسته ای با تلاش هایی که به خرج دادند موجبات رشدو شکوفایی داستان اسلامی را فراهم نمودند به طوری که در دهه پنجاه، ادبیات اسلامی به صورت یک مکتب ادبی با ویژگی های خاص خود مطرح گردید. نجیب کیلانی (1995-1931) نویسنده معاصر عرب و از جمله نظریه پردازان ادبیات اسلامی است. مقاله حاضر، با روش توصیفی و تحلیلی، سعی دارد با بررسی عناصر مجموعه داستان «حکایات طبیب» کیلانی، به نمودهای ادبیات اسلامی در این مجموعه داستان دست پیدا کند. بدین منظور ضمن معرفی اجمالی کیلانی و اشاره به دیدگاه های وی در رابطه با ادبیات اسلامی، به نقد و بررسی عناصر داستان «حکایات طبیب»بر اساس رویکرد ادبیات اسلامی پرداخته ایم. با بررسی درون مایه، شخصیت، گفت و گو، صحنه پردازی و توصیف در این مجموعه داستان می توان مشاهده کرد که کیلانی با به کارگیری برخی نمودهای ادبیات اسلامی، به داستان های خود در این مجموعه رنگ و بوی اسلامی بخشیده است و می توان حکایات طبیب او را به عنوان یکی از نمونه های داستان اسلامی به شمار آورد. چکیده عربی:فی عالمنا الیوم یرغب کثیر من المفکرین و أصحاب الرأی و من بینهم الإسلامیون فی نشر أفکارهم باستخدام أسالیب مختلفة و من بین هذه الأسالیب یختار البعض سبیل الفن و الأدب بسبب ما لهما من النفوذ و التاثیر الواسعین. و قد واجه اﻟﻤﺠتمع المصری فی الأربعینیات من القرن العشرین من قبل بعض الأدباء نشاطات کثیرة فی مجال الأدب الإسلامی، بحیث أدّت هذه النشاطات إلی ظهور تیّار جدید فی الأدب، فترة الخمسینیات، یمکن تسمیته بالأدب الإسلامی أو المدرسة الإسلامیة فی الأدب. یعد الکاتب العربی المعاصر نجیب الکیلانی (1931-1995) من أصحاب الرأیفی الأدب الإسلامی. لقد حاولنا فی هذه المقاله، مستخدمین المنهج الوصفی و التحلیلی، دراسة عناصر القصة فی مجموعته «حکایات طبیب» للبحث عن مظاهر الأدب الإسلامیفیها. فأشرنا موجزاً إلی حیاة الکیلانی وبعض من وجهات نظره فیما یتعلق بالأدب الإسلامی ثم بحثنا عن عناصر القصة فی مجموعته حکایات طبیبعلی أساس منهج الأدب الإسلامی. من خلال دراسة الموضوع، و الشخصیة، و الحوار، و المکان، و الزمان، و التوصیف، یمکن العثور علی أن الکیلانی ضمّن بعضاً من مظاهر الأدب الإسلامی فی مجموعته هذه و أعطی لقصصه صبغة إسلامیة. و نستطیع أن نعتبر حکایات طبیب نموذجاً من القصة الإسلامیة.

چکیده فارسی:حضور سلطه جویانه استعمار و ایادی آن در قرن بیستم از حیث اقتصادی، فرهنگی، نظامی و... در ممالک مختلف دنیا مخصوصا بلاد عربی، علما، ادبا، شاعران و روشنفکران این مناطق را برآن داشت که برای مبارزه علیه استعمار و آگاه سازی مردم به موثرترین شیوه تلاش کنند. استفاده از اسطوره های کهن یکی از راه هایی است که اکثر شاعران معاصر عرب از جمله بدر شاکر السیاب برای رسیدن به هدف سیاسی مورد اشاره، در آن گام نهادند. این شاعر عراقی در اشعارش علاوه بر کاربرد موازی و مطابق با خط سیر اسطوره، به هنجار گریزی و کاربرد معکوس و خلاف جهت حرکت اسطوره، به صورت ابتکاری دست زده است. بدین جهت این پژوهش با انتخاب تعدادی از سروده های سیاب با روش توصیفی_ تحلیلی به موشکافی هنجارگریزی سیاب و کاربرد موازی و معکوس اسطوره سندباد در هر هفت سفر او و دلایل و انگیزه های او در هنجارگریزی پرداخته است. یافته های این پژوهش حاکی از آن است که در تمام این سروده ها سندباد نماد خود شاعراست و برای رهایی از چنگال بیماری و در جست وجوی درمان، راه کشورهای متعدد در پیش می گیرد، اما برخلاف داستان سندباد و سفرهای موفقیت آمیز و شگفت انگیزش، در سروده های سیاب هیچ نشانه ای از بهبودی فردی، اجتماعی و سیاسی که نوعی پیروزی تلقی می گردد، پیدا نیست و تلاش های سیاب برای اصلاح امور شکستی تلخ درپی دارد. در واقع هر مسافرتی برخلاف خط سیر داستان هزار ویک شب زمینه را برای شکستی تلخ فراهم می کند. چکیده عربی:نفوذ الاستعمار الشامل من حیثُ الاقتصادی، و الثقافی، و الاجتماعی، و السیاسی فی البلاد المختلفة للقرن الأخیر و توسیع عمّاله فی هذه البلاد خاصة البلاد العربیّة، ألزمعلماء الدین، و المثقّفون، و الشعراء، و الأدباء، المقاومة ضد الاستعمار بالطرق المختلفة. إَّنهم قصدوا تنمیة الشعور الاجتماعیة و صحوتها قبال الاستعمار. اختار أکثر الشعراء للوصول إلی هذا الهدف الهام، الإقبال إلی الأساطیر المختلفة العالمیّة، الوطنیّة و الاقلیمیّة. استفاد بدر شاکر السیابمن تقنیة الأساطیر ولکن الأوضاع و العالم الّذی یعیش فیه، أوجبَه علی الانزیاح لمصیر الأسطورة و بتبعهِ مسیرها کما إَّنهیراقب استعمال الأسطورة الموازی و رعایة جوانبها المختلفة. یختار هذا البحث عدداً من قصائد هذا الشاعر و یدرس فحصاً دقیقاً لانزیاحه و استعماله الموازی والطردی لأسفار سندبادالأسطوریة السبعة، ودوافع الشاعر فی الانزیاح، مستفیداً من المنهج الوصفی- التحلیلی. نتائج البحث تشیر إلی أنَّ سندباد فی کل هذه القصائد یعدُّ رمزَ الشاعر نفسه الذی یذهب إلی بلاد مختلفة، یقصُدُ النجاة من أظفار المرض و البحث عن العلاج. ولکن علی خلافجهة قصة سندباد و أسفاره الناجحة المدهشة المعجبة، لایوجد فی قصائد الشاعر أثرٌ من العلاج الفردی، و الاجتماعی، و السیاسی الذی یعتبر نوعاً من الانتصار و الفوز، و کل جهود السیاب للعلاج تنتمی إلی هزیمة مرّة. فی الواقع، علی عکس جهة قصة ألف لیلة و لیلة، کلُّ سفر الشاعر (سندباد) یوفِّر مجالا لهزیمة أخری.

چکیده فارسی:فیلیب هامون، نظریه پرداز معاصر فرانسوی، از جمله صاحب نظرانی است که از زاویه ی دید جدیدی به این عنصر نگریسته است. نظریه وی به دلیل دربرگرفتن آرا نظریه پردازان پیشین، جامع ترین نظریه پیرامون عنصر شخصیت است و مبتنی بر چهار اصل است: 1) انواع شخصیت- که عبارتند از شخصیت های مرجعی (تاریخی، اجتماعی، اسطوره ای و مجازی)، شخصیت های واسطه و شخصیت های اشاره گر (بیانگر حضور خواننده و نویسنده)، 2) مدلول شخصیت، 3) دال شخصیت 4) سطوح توصیف شخصیت می باشد. شخصیت در رمان «خالتی صفیه و الدیر»، اثر بهاء طاهر، رمان نویس مصری معاصر، نقش بسیار برجسته ای ایفا می کند. لذا این پژوهش با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی درصدد است عنصر شخصیت را در این رمان، از منظر فلیپ هامون بررسی کند. نتایج به دست آمده حاکی است که بهاء طاهر ضمن استفاده از شخصیت های تاریخی، اجتماعی و مجازی در این رمان، به تمام شخصیت ها فرصت حضور در داستان را بخشیده و جایگاهی برای نویسنده و خواننده در نظر گرفته و با وصف ابعاد ظاهری، درونی و اجتماعی شخصیت ها توانسته است، خواننده را در مقابل تصویری تمام نما از شخصیت ها قراردهد. وی اشاره به مدلول شخصیت ها را به راوی داستان سپرده است و در انتخاب اسامی (دال) شخصیت ها سعی نموده است بین اسامی و معنای دلالی آن ها همسویی و هماهنگی ایجاد نماید. چکیده عربی:فیلیب هامون، من المفکرین الفرنسیین المعاصرین، أمعن النظر فیعنصر الشخصیة من وجهة نظر جدیدة. تُعدّهذه النظریة أکمل النظ ریات و أشملها حول عنصر الشخصیة؛ لأّنها تشمل أفکار المنظ رین السابقین. و هی مستندة إلی أربعة مبادئ : 1) أنواع شخصیة – وهی مشتملة علی الشخصیات المرجعیة (التاریخیة، و الاجتماعیة، و الأسطوریة، واﻟﻤﺠازیة) الشخصیات الواصلة و الإشا ریة (مشیرة إلی القارئ و الکاتب) 2) مدلول الشخصیة 3) دالّ الشخصیة 4) مستویات توصیف الشخصیة. لعبت الشخصیة فی روایة «خالتی صفیة و الدیر» لبهاء الطاهر- الروائی المصری المعاصر- دوراً بارزاً. لذلک حاولت دراستنا، مستخدمة المنهج الوصفی-التحلیلی، أن تدرس الروایة من منظور فلیب هامون و وصلت إلی أنّبهاء طاهر أتاح لجمیع الشخصیات فرصة الحضور و التدخّل فی القصة أثناء استخدام الشخصیات التأریخیة، و الاجتماعیة، و اﻟﻤﺠا زیة فی هذه الروایة، و یعتبر مکاناً للکتّاب و للقرّاء. و استطاع أن یضَعَ القارئ أمام صورة کاملة من الشخصیات مع وصف المظاهر الظاهریّة، و الذاتیّة، و الاجتماعیّة لهنّ. و ولّی بهاء طاهر، الإشارة إلی مدلول الشخصیة للراوی و حاول أن یخلق المؤائمة و التنسیق بین أسماء الشخصیات و معانیها فیاختیار أسماء (دالّ) الشخصیات.

چکیده فارسی:جامعه شناسی ادبیات یکی از شیوه های جدید و کار آمد نقد متون ادبی است که رابطه میان آثار ادبی و مسائل اجتماعی و نیز موقعیت اجتماعی نویسندگان و خوانندگان را مورد ارزیابی قرار می دهد تا از این طریق، وضعیت طبقات مختلف جامعه و طرز رفتارها و کنش های متفاوت و متشابه ساختارهای اجتماعی در دوره معینی از تاریخ را مشخص کند. احمد مطر یکی از شاعران مشهور جهان معاصر عرب است که همواره نسبت به اوضاع و رویدادهای جامعه حساسیت نشان داده که این خود نشان از نوعی تعهد و آرمان خواهی است. مقاله حاضر با هدف مطالعه و تبیین مساله فقر اقتصادی و نابرابری های اجتماعی در اشعار احمد مطر، با تکیه بر نظریات و منابع جامعه شناختی به روش توصیفی– تحلیلی تدوین شده است و نتایج نشان می دهد که شاعر توجه خاصی به مساله فقر دارد، چرا که فقر از مهم ترین مشکلات و معضلات اجتماعی است و بستر جامعه را برای انواع کجروی ها و بیماری های اجتماعی مهیا می سازد. شاعر، فقر و مشکلات ناشی از این پدیده اجتماعی در جامعه خویش را منعکس کرده و در جهت ایجاد آگاهی و تلاش برای ایجاد برابری و از بین بردن تضادهای طبقاتی فریاد اعتراض سرداده است. چکیده عربی:النقد الاجتماعی للأدب؛ أحد المناهج الجدیدة و الم ؤثرة فی الدراسات الأدبیة و النقدیة، و هو منهج یربط بین الأدب و اﻟﻤﺠتمع فی مختلف المستویات، و یدرس العلاقة بین اﻟﻤﺠتمع و الأدب و موقف الکتّاب و القراء لتبیین ظروف الطبقات الاجتماعیة المختلفة فی الفترة المعینة من التاریخ. یعد الفقر من أبرز المشاکل الاجتماعیة التی انعکست فی الشعر و آداب الأمم المختلفة. احمد مطر من ا الشعراء المشهو رین فی العالم العربی المعاصر یُولی بالتطورات فی اﻟﻤﺠتمع عنایة کبیرة و هذا ما یبدو من خلال معالجته لکثیر من القضایا الاجتماعیة. یسعی هذا المقال، بالمنهج الوصفی- التحلیلی، إلی دراسة قضیة الفقر فی شعر أحمد مطر من وجهة نظر النقد الاجتماعی للأدب. تفید هذه الدراسات أنّ الشاعر اهتم بمشکلة الفقر اهتماماً خاصاً لأنّه یعد من أبرز المشاکل الاجتماعیة من حیث التأثیر فی الجوانب المختلفة للحیاة. یصوّر الشاعر قضیة الفقر و المشاکل الاجتماعیة التی تنتج من هذه الظاهرة الاجتماعیة، و یسعی إلی حل المشاکل و الوصول إلی الوضع الأمثل للحیاة.

چکیده فارسی:گفته های داستانی مجموعه سخنان شخصیت ها در متن روایی است که توسط راوی بازگو می شود. این گفته ها به همان صورتی که توسط شخصیت ها بیان می شود در متن نمی آید بلکه توسط راوی به شیوه های مختلفی روایت می شود. این شیوه ها را - که به پنج شکل مختلف بیان می شود- «شیوه های گفته های داستانی» می نامند. بازنمایی گفته های داستانی در نقد داستان به ویژه در حوزه تحلیل گفتمان روایی برای شناخت شیوه های روایت، سبک نویسنده، رابطه میان راوی و شخصیت موثر است. پژوهش حاضر، با روش توصیف و تحلیل محتوا، گفته های داستانی دو داستان کوتاه «نخله علی الجدول» و «دومه ود حامد»نوشته طیب صالح، رمان نویس معاصر سودانی، را مورد بازکای و تحلیل قرار می دهد. سبک شناسی گفته های داستانی در این دو داستان کوتاه و چگونگی بازنمایی آن به دلیل ویژگی ایجاز و فشردگی این نوع روایی هدف پژوهش پیش رو است. برآیند پژوهش نشان دهنده بسامد بالای شیوه گفته مستقیم و گفته غیر مستقیم در دو داستان یادشده می باشد که دلیل آن غلبه عنصر واقع گرایی و راوی دانای کل است. فشردگی داستان کوتاه باعث عدم کاربرد روش آزاد مستقیم شده است همچنین باعث شده گفته های شخصیت ها در این دو داستان بیش تر به صورت مختصر بیان شوند. البته این امر انسجام روایی داستان را به هم نریخته و باعث ایجاد تعلیق های دراز و خسته کننده در داستان نشده است. چکیده عربی:تعد الأحادیث السردیة من أهم رکائز السرد فعنیت الدراسات السردیة الحدیثة بهذه الرکیزة فی ضوء منهج تحلیل الخطاب الروائی. قد امتازت القصة القصیرة باستخدام الأحادیث السردیة التی تعتمد علی الإیجاز و التکثیف، و لا تتاحفرصة فیها للراوی أن توظف جمیع الأحادیث السردیة للشخصیات مباشرة. فمن ثم یلجأ إلی الأسالیب المحکیة المختلفة التی لاتقتصر علی الطریقة المباشرة فإنّما تتجاوزها إلی عدة الأسالیب. إذن نتعقب فی هذه الدراسة فی ضوء المنهج الوصفی– التحلیلی، الأحادیث السردیة المستحضرة فی قصتین قصیرتین للطیب صالح، الروائی السودانی المعاصر، و هما قصة "دومة ود حامد" و قصة "نخلة علی الجدول"، لنکشف عبرها عن موقع الراوی فی القصة و نهدف إلی التعرف علی کیفیة إعادة الأحادیث فی القصة القصیرة لخاصیتها الإیجازیة و المکثفة. خلصنا عبر هذه الدراسة إلی أن الأسلوبین المباشر و غیر المباشر غلبا علی هاتین القصتین؛ الأول کان نتیجة للواقعیة التی اعتمدها الروائی فی نصه و الثانی لحضور راو علیم فی النص و تضاءل فیهما توظیف الأسلوب الحر المباشر.

چکیده فارسی:نوستالژی، شور و اشتیاق و دلتنگی شدید برای زادگاه، همراه با یک احساس تلخ و شیرین درونی به اشیا، اشخاص و موقعیت های گذشته است. از دیرباز، شوق به وطن و آرزوی دیدار خویشاوندان، مضمون نوشته های نویسندگان و شاعران بوده است. "عدنان الصائغ" یکی از همین شاعرانی است که به خاطر اوضاع نابسامان کشور عراق و سخت گیری های حکومت، مجبور به ترک وطن می شود. بیشترین نمود دلتنگی در اشعار این شاعر معاصر، عشق او به وطن و زادگاهش است که دربرگیرنده همه عزیزان و دوستان اوست. پژوهش حاضر با روشی توصیفی-تحلیلی، در پی بیان صورت های متفاوت حس وطن دوستی در اشعار این شاعر، برآمده و جلوه هایی همچون، غم غربت، یادآوری خاطرات گذشته، فراخوانی شهر ها و مکان ها، آرمان شهر و نقش استعمار در بروز حس نوستالژی را در دو دیوان "مرایا لشعرها الطویل" و "سماء فی خوذه" مورد نقد و بررسی قرار می دهد. یافته ها نشان می دهد که شاعر علاقه فراوانی به وطن و سرزمین مادری خویش دارد، به گونه ای که همواره به خاطر آن اشک می ریزد و از گرفتاری های مردم سرزمینش و گذشته تلخ و شیرین خود هم با شور و اشتیاق سخن می راند، گویا در غربت خاطرات خوشایند، به شاعر آرامش ویژه ای می بخشد. چکیده عربی:النوستولوجیة تعنی الحنین والمیل إلی الوطن مع شیء من الشعور الداخلی المرّ أو الحلو بالنسبة للأشیاء والشخصیات والذکریات الماضیة فی الوطن الأم. منذ زمن قدیم، یُعتبَر التطلّع إلی الوطن وأمل اللّقاء بالأحبّة من أبرز المضامین فی نتاج الکتّاب والشعراء المغتربین. "عدنان الصائغ" من زمرة هؤلاء الشعراء المغتربین الذین أرغمتهم الظروف الحرجة فی بلادهم وتعسّف النظام، إلی مغادرة الوطن. وفی نظرة إحصائیة سریعة سوف یتبیّن لنا أنّ حسرة الشاعر واشتیاقه تکمن فی حبّه الشدید إلی الوطن الذی یضمّ علی أرضه کل الأحبّة والأصدقاء. هذه الدراسة وفقاً للمنهج الوصفی _ التحلیلی، تحاول أن تعرض أشکالا متعدّدة للمیول الوطنیّة فی نتاج عدنان الصائغ فی دیوانی "مرایا لشعرها الطویل" و"سماء فی خوذة". وتقوم بنقد وتحلیل الظواهر التالیة: ألم الغربة، والذکریات، واستدعاء المدن والأماکن، والمدینة الفاضلة ودور الإحتلال فی غربة الشاعر؛ وفی الختام توصّلنا إلی أنّ هذا الشاعر له تعلّق شدید بأرض الوطن الذی عاش علیها ردحا من الدهر، حیث نجده یسکب الدمع علی وطنه تفجّعاً متی ما سنحت له الفرصة، ویتحدّث عن الکوارث والمصائب التی عمّت الشعب العراقی جراء الإحتلال، فیشتاق إلی تلک الذکریات التی عاشها فی العراق ویتسلّی بذکراها فی غربته.

چکیده فارسی:عنصر شخصیت تجلی گاه احساسات و اعتقادات نویسنده است، از این رو شخصیت پردازی در ادبیات داستانی اهمیت ویژه ای دارد. غسان کنفانی در رمان "عائد الی حیفا"، با خلق شخصیت های نمادین، پیام اخلاقی و اجتماعی خود را از زبان شخصیت ها بیان کرده است. این رمان رئالیستی از این جنبه حائز اهمیت است که نویسنده در تقابل شخصیت های داستان که نماینده قومیت های "عرب" و "صهیونیست" هستند، حوادث را فارغ از جانبداری بیان کرده است. همچنین شخصیت های این رمان از ساحت های مختلفی از قبیل: جسمانی، روانی، اجتماعی، فکری، اصلی و فرعی، تحول و نوع شخصیت پردازی شده اند. این پژوهش به روش توصیفی – تحلیلی در صدد بررسی شیوه شخصیت پردازی در رمان "عائد الی حیفا" است. برای تحقق این هدف شخصیت ها از لحاظ کیفیت، محوریت، تحول و نوع بررسی می شوند. همچنین تاثیر تعدادی از عناصر داستان به ویژه عنصر گفتگو و کشمکش بر شخصیت پردازی رمان مورد مداقه قرار می گیرد. نتایح این پژوهش حاکی از آن است که غسان کنفانی برای شخصیت پردازی اغلب از شیوه غیر مستقیم بهره برده است. همچنین شخصیت پردازی غیر مستقیم اغلب به وسیله دیالوگ های بین اشخاص انجام شده است. چکیده عربی:الشخصیة بأعمالها و حواراتها تلعب دوراً هاماً فی تعزیز أحداث الروایة و تطویرها و بالإضافة إلی ذلک، الشخصیة تمثل عواطف الکاتب و معتقداته؛ لذلک تتبین أهمیتها الخاصة فی الأدب القصصی. غسان الکَنَفانی، فی روایة «عائد إلی حیفا» من خلال خلق شخصیات تمثیلیة و بلسانها، أعرب عن الرسائل الأخلاقیة و الاجتماعیة. «عائد إلی حیفا» روایة ذات أهمیة خاصة لأنَّ غسّان الکَنَفانی محاید فی خلق الشخصیات المتناقضة التیتمثّل العرقیة العربیة و الصهیونیة. و قد أعرب المؤلّف أیض اً عن سیر الأحداث، دون تحیز فی الروایة. بالإضافة إلی ذلک، ارتسمت الشخصیات فی هذه الروایة من جوانب مختلفة مثل الجوانب الجسدیة، و النفسیة، و الاجتماعیة، و الفکریة، و الأصلیة، و الفرعیة، و التحولیة، و النوعیة. أجرت هذه الدراسة، باستخدام المنهج الوصفی-التحلیلی، البحث فی تقنیات بناء الشخصیات فی هذه الروایة. و لتحقیق هذا الهدف، تمّتالدراسة عن الشخصیات من حیث الکیفیة، و المرکزیة، و التحول، و الهیئة، بالإضافة إلی دراسة تأثیر بعض عناصر القصة و لاسیما الحوارات و الصراعات فی بناء الشخصیات. و أخیراً، أشارت النتائج إلی أنّ غسان الکَنَفانی قداستخدم، الطریقة غیر المباشرة فی بناء الشخصیات التی تم إنشاؤها، فی العموم، عن طریق الحوارات.

چکیده فارسی:زقاق المدق یکی از رمان های معروف نجیب محفوظ است که در آن حوادث مربوط به زمان جنگ جهانی دوم به تصویر کشیده شده است. در این رمان شخصیت های متفاوتی وجود دارند که از طبقات اجتماعی مختلفی هستند. این جستار برآن است بر اساس اصول نقد روان شناسی و نظریه های شخصیت به تحلیل ادبی-روان شناسی این رمان بپردازدوگونه های شخصیتی این رمان و ویژگی های خاص آن ها را واکاوی و هدف نجیب محفوظ از خلق چنین شخصیت هایی را بیان کند. این نوشتار بر اساس شیوه توصیفی- تحلیلی انجام گرفته است.اینگفتار در صدد پاسخ به این پرسش ها نیز هست: هدف «نجیب محفوظ» از خلق چنین گونه های شخصیتی چیست؟.چه عواملی در ساخت و شکل گیری شخصیت های این رمان تاثیر بیشتری دارند؟. کشمکش دنیای درونی «حمیده» چگونه شکل می گیرد و نتیجه آن چیست؟. عوامل گرایش «حسین کرشه» به حس برتری طلب انتقام جویانه چیست و سرانجام او چگونه است؟. رفتارهای ناهنجار و دیگر آزار«زیطه» به چه شکل هایی نمود می یابند؟. رفتارهای پارانوییدی «سلیم علوان» چگونه بروز می کنند و چه تاثیری بر زندگی او دارند؟ بر اساس یافته های پژوهش نجیب محفوظ در این رمان به مسائل روانی و شخصیتی بسیار توجه کرده است. او با خلق گونه های شخصیتی مختلف فضای ناگوار اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی جامعه مصر در دهه سی میلادی و جنگ جهانی دوم را به نمایش می گذارد و مشکلاتی را که مردم این جامعه با آن درگیر هستند به خواننده منتقل می کند و بازتاب این شرایط نامساعد را در قالب شخصیت های رمان نشان می دهد. شخصیت های این رمان همگی دچار فرجام ناخوشایندی می شوند که متاثر از وضعیت بحرانی این دوران است. چکیده عربی:روایة زقاق المدّق إحدی روایات نجیب محفوظ التی عرض فیها الحوادث التی حدثت خلال الحرب العالمیة الثانیة. اختار الکاتب فی هذه الروایة شخصیاتهمن الشرائح الاجتماعیة المختلفة. تسعی هذه الدراسة تحلیل الراویة نفسیاً أدبیاً و البحث عن أنواع الشخصیة و میزاتها الخاصة و بیان أغراض نجیب محفوظ من خلق هذه الشخصیات. بالاعتماد علی مبادئ النقد النفسی و نظریات الشخصیة و لقد اعتمد علی أسلوب الوصفی-التحلیلی لیجیب علی الأسئلة التالیة:ما هو غرض نجیب محفوظ من خلق أنواع الشخصیات؟ ما هی العوامل التی لها أکثر فعالیة فی تشکیل الشخصیات فی هذه الروایة؟ کیف هی نتائج ذلک؟ کیف تَشکَّل الصراع فی العالم الداخلی لحمیدة ما هی نتیجته؟ ما هی عوامل نزعات حسین کرشة إلی الشعور بالتفوق الکمالیة المنتقمة؟ و أخیرا کیف انه یسعی للانتقام؟ بأی شکل تنعکس التصرفات السیئة و السادیة للزیطة؟کیف تظهر التصرفات البارانوییدیة للسلیم علوان؟ و ما هو أثرها علی حیاته؟ استنتجت الدراسة بأنّ نجیب محفوظ اهتم بالقضایا النفسیة و الشخصیة اهتماماً بالغاً. إنه من خلال خلق الشخصیات المختلفة یمثل البیئة الاجتماعیة و الثقافیة و السیاسیة للمجتمع المصری خلال ثلاثینیات و الحرب العالمیة الثانیة. و یلقی الضوء علی المشاکل التی واجهها اﻟﻤﺠتمع و یصور صدی هذه الظروف السیئة ضمن نطاق شخصیات الروایة. شخصیات الروایة هذه تواجه مصیراً سیئاً متأثرا من حالة العصر المتأزمة.

چکیده فارسی:رمان حین ترکنا الجسر نوشته عبدالرحمن منیف نویسنده معاصر سعودی است که در ادبیات داستانی معاصر عربی به "پیرمرد و دریا" شهرت دارد. نویسنده در این رمان با استفاده از شیوه های روایی مدرن توانسته افکار و اندیشه های خود را بسیار جذاب به مخاطب انتقال دهد و به هدف خود که درگیر کردن خواننده و وارد ساختن او به متن داستانی بوده برسد. در این پژوهش با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی و شیوه روایی جریان سیال ذهن که از شیوه های روایی مدرن محسوب می شود، به یافتن مولفه ها و مشخصه های این شیوه روایی در رمان مذکور پرداخته و پیرو آن به کارگیری و حضور مشخصه های روایت، زبان، ابهام، شعرگونگی، زمان و طرح تبیین گردیده است. حاصل تحقیق این است که رمان حین ترکنا الجسر را باید در زمره آثار برجسته رمان های جریان سیال ذهن به شمار آورد، زیرا که به لحاظ زبانی از تکنیک روایی تک گویی درونی مستقیم استفاده کرده است. عناصر زبانی در هم آمیخته و غیر منسجم است. ابهام در سراسر رمان موج می زند و شعرگونگی و پرش در زمان بر این ابهام افزوده است. حوادث داستان نیز بریده بریده و نامنظم روایت می شود. چکیده عربی:"حین ترکنا الجسر" هی روایة کتبها عبد الرحمن منیف کاتب و روائی المعاصر السعودی، و قد تُعرف هذه الروایة فی عالم الأدب القصصی العربی ب "الشیخ و البحر". یستعرض هذا المقال أحد الأسالیب الفنیّة فی سرد الروایة و هو "تیار الوعی". فیتناول أبرز أسالیب التحلیل النفسی فی الکتابة الروائیة عند الروائی عبدالرحمن منیف. قمنا فی هذا المقال، نظاً إلی أسلوب تیار الوعی، بدراسةٍ فی الأسلوب السردی لهذه الروایة بالاعتماد علی المنهج الوصفی و التحلیلی. یعتمد هذا النمط من السرد الحدیث إلی إبراز تجربة الإنسان الداخلیة معبّراً عن الانسیاب المتواصل للأفکار و المشاعر داخل الذهن، و عبدالرحمن منیف استطاع أن یتعمّق فی توظیف هذه التقنیة-تیار ال وعی- مستعرضاً قضایاه النفسیة و مشاعره الداخلیة بشکلٍ جید .و یمت زج الکاتب و صف الخارج و الداخل و یختلط الماضی و الحاضر. تحت وی هذه الروایة علی العناصر الأساسیة فی تیار الوعی و هی المونولوج الداخلی، و الاسترجاع الفنی، و التداعی الحرّ و غیرها من هذه العناصر الفنیة کالإبهام فی النص القصصی و الوصف. و کشفنا عن أنّ الأدیب فی لغته السردیة یستخدم المونولوج الداخلی المباشر. و لاتحظی اللغة بنظام منطقی و تأتی عناصر اللغة ممتزجة غیر منسجمة. و الإبهام یتماوج فی النص و تزید ذلک الإبهام شعریة اللغة و الطفرة الزمنیة. و کذلک لایتمتع سرد الحوادث بالسیر المنطقی المنظم و یأتی متبعثراً.