نقد ادب معاصر عربی
سال:1397 | دوره:8 | شماره:15 (پیاپی17) |تعداد مقالات:7

زبان، پدیده ای اجتماعی است که از باورها و ایدئولوژی های حاکم در جامعه تاثیر می پذیرد و از سوی دیگر با انعکاس این باورها، نقش اساسی در بازتولید آن ها دارد. این پژوهش برآنست با بررسی زبان شناختی داستان کوتاه «الشرف» نوشته ی ذنون ایوب، بر اساس الگوی دو زبان شناس برجسته، بوریس آسپنسکی و راجر فاولر که در بررسی یک متن بر دیدگاه روایتگری و نقش نویسنده تأکید دارند، ضمن تحلیل گفته های این داستان، در چهار سطحِ زمانی-مکانی، عبارت شناختی، روان شناختی و ایدئولوژیک که مؤلفه های اصلی یک گفتار روایی محسوب می شوند، زمینه را برای درک ایدئولوژی صریح و پنهان متن فراهم آورد. تحلیل دیدگاه روایتگری داستان کوتاه «الشرف» حاکی از این است که ذنون ایوب با بهره گیری از ابزارهای زبانیِ کارآمد در چهار سطحِ مذکور، دو اندیشه ی متقابل را برای خواننده به تصویر می کشد: از یک سو باورهای غالب مردسالاری که به صورت صریح از طریق شخصیت های داستانی بازتولید می شود و دیگری ایدئولوژی پنهان، یعنی نارضایتی راوی اول شخص/ نویسنده به عنوان نماینده ی یک نسل روشنفکر، از تصورات و باورهای غلط فرهنگی و اجتماعیِ نهادینه شده در جامعه.

«علی احمد باکثیر» (1910؟-1969م) ادیب و نمایشنامه نویس یمنی ازجمله ادبایی است که در آثار منثور و منظوم خویش به مسائل و مشکلات جامعه اش پرداخته است. در نمایشنامه منثور «الدودة و الثعبان» که روایتگر رمزگونه حمله ناپلئون به مصر و نقش استعمار فرانسه در آن است، مضامین سیاسی و اجتماعی مختلفی دیده می شود. باکثیر با انتخاب عنوان «کرم و اژدها (الدودة و الثعبان)» به صورت نمادین به موضوع استعمار اشاره کرده است. در مقاله حاضر نگارندگان با روش توصیف و تحلیل متن و داده و با استفاده از منابع کتابخانه ای و الکترونیکی به بررسی و تحلیل مؤلفه هایی چون استعمار، آزادی، استبداد ستیزی، زن، عشق به وطن، امید به آینده و جهل و ناآگاهی در این نمایشنامه پرداخته اند. در ارزیابی کلی می توان گفت در این نمایشنامه باکثیر سعی در نشان دادن اوضاع نابسامان مصر در آن زمان داشته و از طریق این تصویرپردازی برآن است تا با تلنگری به خواننده عرب و مسلمان از او بخواهد که گامی سودمند در جهت اصلاح و بیداری روح خفته جامعه عربی و اسلامی بردارد.

نمایشنامه منظوم «الحر الریاحی» اثر شاعر عراقی عبدالرزاق عبدالواحد، یکی از معدود آثار در حوزه نثر دینی و بخصوص نثر عاشورایی است. بررسی تاریخ ادبیات دینی ملل مختلف و مقایسه ادبیات منظوم و منثور این عرصه به خوبی حاکی از کمیت محدود این گونه آثار در قالب نثر است. اغلب آفرینش های هنری در این زمینه نیز محدود به دوره معاصر است که با مطرح شدن ژانرهایی چون رمان و نمایشنامه و. . . برخی ادیبان وارد این عرصه شدند. این شرایط بخوبی اهمیت معرفی، نقد و بررسی اندک آثار منثور عاشورایی را در زبانهای مختلف روشن می کند؛ از این رو مقاله حاضر به دنبال آن است تا با نقد و بررسی این اثر، ساختار محتوایی و فنی آن را تحلیل و شاخصه های بدیع و نوآورانه اثر را در بکارگیری عناصر با دیگر آثار مشابه نشان دهد. بر اساس پژوهش حاضر، پیوند تاریخ و چالش های انسان معاصر در حوزه محتوا، استفاده از شخصیت های عادی و در گیر در مسائل روز در کنار شخصیت های تاریخی، تبدیل شدن شخصیت ها به نماد و سمبل، تکیه بر ترسیم چالش ذهنی و اندیشه های شخصیت ها، استفاده از تکنیک های جریان سیال ذهن و تکنیک نمایش در نمایش و خروج از چارچوب نمایش نامه و خطاب مخاطب در صحنه را می توان از جمله خلاقیت های هنری نمایشنامه حر ریاحی دانست.

آشنایی زدایی، یکی از مهمترین عناصر سبک ساز در یک متن ادبی به شمار می رود که طرز بیان ویژه ادیب را مشخص می کند. این تکنیک زبانی، گونه های مختلفی دارد که یکی از آن ها خروج از نرم معمول نوشتار است. هنجار گریزی نوشتاری در واقع تغییر صورت نوشتاری کلمه یا متن است که معانی جدیدی به متن اضافه می کند. بسامد چنین سبکی در شعر سمیح قاسم چنان زیاد است که به نوعی ذاتی اشعار او شده است. بدین ترتیب، مقاله حاضر تلاش کرده است تا با شیوه توصیفی-تحلیلی و با ارائه شواهدی که دال بر هنجارگریزی نوشتاری است، گونه های مختلف هنجارگریزی نوشتاری را در دیوان سمیح قاسم مشخص کرده، سپس هدف شاعر را از به کارگیری چنین سبکی مورد بررسی و تحلیل قرار دهد. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که شاعر به شیوه های زیر سعی نموده است در شکل نوشتاری خود تغییر ایجاد نماید: 1-جدانویسی حروف واژه ها و استفاده از علامت نگارشی 2-نوشتن پلکانی و عمودی سطرهای شعری 3-به کارگیری وام واژه هایی از زبان عبری و انگلیسی 4-استفاده از اشکال هندسی و شکل تصویری اعداد. هدف شاعر از کاربرد چنین اسالیبی در نوشتار، علاوه بر انتقال اندیشه و احساس به خواننده، دیداری کردن شعر وتجسم بخشیدن به مفهوم آن است.

ناسازواری تفکری است که بر انکار اختلاف بین اوضاعی که سزاوار است باشد و اوضاع کنونی سایه افکنده است، نوعی حسن تعبیر با روشی غیر مستقیم برای اصلاح عیوب جامعه، رابطه ای سرّی بین نویسنده و خواننده که هنگام وحشت و خفقان بروز می نماید. ازجمله جنبه های زیبایی شناختی ناسازواری، ایجاز و تناقض در معنا می باشد. در این جستار با روش توصیفی-تحلیلی، به جستجوی اجزاء، عناصر و اقسام ناسازواری و همچنین اهداف بکارگیری آن در طنز تلخ « احمد مطر» پرداخته شده است. اهم نتایج حاصل از این پژوهش عبارتند از: اکثر قصاید مطر مانند یک نمایشنامه، با طنزی ناسازوار و نقدی گزنده، غرق در غموض است، وجه تمایز این قصاید، ساده لوحی و غفلت ساختگی نویسنده می باشد؛ واقعیت هایی که مطر با تکنیک های مختلف سعی در پوشاندن آن دارد، در ناسازواری با استفاده از معانی متضاد، به طور کامل آشکار می گردد و خواننده به سوی این واقعیت ها سوق داده می شود؛ شاعر از انواع ناسازواری لفظی و تصویری در شعر خود بهره برده است اما ناسازواری لفظی که در سطح واژگان جریان می یابد در بیشتر موارد مانند ناسازواری تصویری به خلق تصویر مرکب متناقض می انجامد. هدف شاعر از بکارگیری طنز ناسازوار، بیان تفاوت مضحک اوضاع نابسامان سیاسی-اجتماعی حاکم بر جامعه عربی با وضعیت آرمانی است؛ بیداری، اصلاح جامعه و مبالغه نیز از دیگر اهداف وی می باشد.

گونه های داستان نویسی نوین در غرب، در ادبیات داستانی امروز عربی نمود چشمگیری داشته است. از جملة آن ها، «رئالیسم جادویی» است. رئالیسم جادویی بر گونه ای از روایت رئالیستی اطلاق می گردد که از یک سو به یک داستان واقع گرا شباهت دارد؛ از سویی دیگر، وقوع رویدادهایی شگفت، اثر را از گسترة واقع گرایی خارج می سازد. بنابراین، رئالیسم جادویی، روایتی واقع گراست که در بافتی سحرآمیز و جادویی رخ می دهد. ربیع جابر، رمان نویس معاصر لبنانی، از معروف-ترین نویسندگان ادبیات عربی است که این نوع داستانی در آثارش تأثیر فراوان داشته است. رمان تقریر میلیس که به روایت جنگ داخلی لبنان و ریشه های اجتماعی، سیاسی و روانی آن می پردازد؛ یکی از شاخص ترین آثار داستانی ربیع جابر در حوزة رئالیسم جادویی است. در این پژوهش، پس از تعریف و تبیین مفاهیم رئالیسم جادویی، رمان «تقریر میلیس» ربیع جابر با روش توصیفی-تحلیلی، بر اساس مؤلفه های این گونة داستانی تحلیل گردیده و تأثیر این شگردها بر فرم و محتوای رمان مشخص شده است. نتایج به دست آمده از تحقیق حاکی از آن است که جابر در این رمان از تمهیدها و تکنیک های گوناگونی چون بزرگ نمایی واقعیت، دهشت و توجیه ناپذیری برخی وقایع، راوی های مرده، آفرینش جهان های بدیل و غیر عقلانی، خموشی نویسنده و توصیفات اکسپرسیونیستی در آفرینش اثر خود بهره گرفته است تا تلخ ترین زوایای حیات اجتماعی را برای خواننده نمایان سازد.

نظریه و نقد پسااستعماری در صدد آشکار کردن این مسأله است که سلطه اقتصادی و سیاسی استعمار، «دیگریت» مردمان آفریقا و آسیا را به عنوان هویتی مستقل نفی می کند و برتری فرهنگی و اخلاقی قدرت های امپریالیستی غربی را مورد تاکید قرار می دهد. «جنسیت» یکی از بنیادی ترین مفاهیم نقد پسااستعماری است که در رمان های عربی در بحث ارتباط شرق با غرب مطرح می شود و این ارتباط در کنش ها و واکنش های مرد شرقی با زن غربی نمود پیدا می کند. محمد العالی عرعار، از جمله نویسندگان الجزایری است که با نگارش رمان پسااستعماری «مالاتذروه الریاح»، از طریق ارتباط قهرمان داستان با همسر خویش و زنی فرانسوی به مسأله «جنسیت» پرداخته است. این پژوهش در پی آن است تا با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی به بررسی ارتباط مرد شرقی با زن شرقی از منظر نقش پذیری جنسیتی سنتی بپردازد و میزان کنش گری یا کنش پذیری مرد شرقی در ارتباط با زن غربی را نمایان سازد و دیدگاه نویسنده در باب جوهری بودن «زنانگی و ضعف» برای «شرق و زن» را تبین کند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که زن شرقی تحت تاثیر جامعه مردسالار و فرهنگ شرقی، همواره کنش پذیر است و مرد شرقی کنش گر است؛ اما مرد شرقی (نماد شرق) در ارتباط با زن غربی (نماد غرب) کنش پذیر شده و در جایگاه مونث قرار می گیرد ولی نویسنده با پیشبرد حوادث داستان تلاش می کند تا نشان دهد که صفت «زنانگی» برای شرق و زن شرقی جوهری نیست بلکه چیزی است که فرهنگ و استعمار، بر آن ها تحمیل کرده است.