تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی
سال:1392 | دوره:- | شماره:17 |تعداد مقالات:10

بدبینی و یاس حالتی روانی است که در ساحت عقلی و عاطفی اشخاص روی می دهد و در اغلب جوامع متداول است. شکل حاد آن را در بین شاعران و روشن فکران می توان دید که به آن «یاس فلسفی» می گویند. زمینه های این حالات را در رویدادهای زندگی خصوصی افراد و تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه می توان جستجو کرد. در آغاز سده بیستم، در ایران و پس از شکست نهضت مشروطه بخشی از درون مایه های شعر این دوره به بدبینی و یاس گرایید. ایرج میرزا، از شاعران برجسته این دوره است که اندیشه و آثار تعلیمی او متاثر از یاس و بدبینی است. زمینه های این بدبینی از بی مهری دوستان، مرگ فرزند جوان، فقدان موقعیت های اجتماعی، از دست دادن مناصب دولتی و افول جایگاه اشرافی خاندانش متاثر است.

نظامی نه تنها روح داستانی را که موضوع شعر اوست درک کرده، بلکه چنان در آن غرق شده و احساس، تخیل و اندیشه وی با تار و پود داستان درآمیخته است که صداقت و اصالتی بارز از شعرش می تراود. گویی خود همه احوال اشخاص داستان و فراز و نشیب حیات آنان، برخوردها و حوادث ناشی از آن را لمس و تجربه کرده و به قلم آورده است. در این منظومه که سرگذشتی عاشقانه در محیطی اشرافی و به تعبیری دیگر عشقی همایونی است، هر کنشی واکنش مناسب یافته و هر شخصیتی به حق و حقوق خود دست یافته است. دو قهرمان اصلی داستان یعنی خسرو و شیرین که باید برای یک دیگر همسری مناسب باشند، ویژگی هایی یکسان دارند. در این جستار ویژگی های یکسان شخصیت های اصلی و کنش و واکنش های شخصیت های دیگر که به نظر می رسد با حق و عدالت متناسب است، نمایانده می شود.

زبان عربی محلی مردم خوزستان مانند همه زبان های دیگر در گویش یا لهجه محلی، دارای ویژگی هایی است که نمونه ای از آن، ضرب المثل هایی است که میان مردم متداول هستند، هر کدام از آن ها دارای دنیایی از ذوق و اندیشه و حسن تعبیر در ادای مقصود است و معادل هایی در زبان فارسی دارند. از نظر مضمونی در امثال فارسی و عربی شباهت های بسیاری وجود دارد. هدف از این تحقیق گردآوری و بررسی ضرب المثل های عربی خوزستان می باشد که به علت بار تجربی جوشانی که دارند می توانند ارزنده باشند و به مطالعات اجتماعی و مردم شناسی کمک کنند. محور اساسی این پژوهش بر پایه ضرب المثل های عربی خوزستان استوار است؛ هم چنین مقایسه ضرب المثل های مشترک در زبان عربی و فارسی و معادل یابی برای آن ها در زبان فارسی. در مورد بررسی و مقایسه ضرب المثل های عربی خوزستان با فارسی و تاثیر آن ها بر یکدیگر تاکنون پژوهش درخور توجهی صورت نگرفته است. در این پژوهش تا جائی که امکان پذیر بوده، امثال به صورت میدانی جمع آوری شده اند و مرحله بعدی تحقیق و پژوهش در فضای کتابخانه انجام گرفته و از منابع مکتوب استفاده شده است. با وجود گنجینه پربار فرهنگ عوام، به ویژه امثال و حکم، در این منطقه، کار اساسی در این زمینه صورت نگرفته است و کتاب هایی که در زمینه امثال و حکم عربی خوزستان منتشر شده اند، از چهار و پنج کتاب تجاوز نمی کنند.

شعر انقلاب هر چند عمدتا در حوزه قالب های شناخته شده کلاسیک و نو حرکت کرده است اما فضاهایی تازه و درون مایه ای متفاوت با پیشینه ریشه دار خویش آفریده است. نگاه به انسان و جهان و حرکت در قلمروی اندیشه ها و مضامین مذهبی به گونه ای در شعر انقلاب دیده می شود، که هرگز تا این گستردگی و عمق در سروده های قبل از انقلاب و حتی دوره های دوردست ادبیات ما سابقه نداشته است. توجه به عناصر ارزشی، اخلاقی، تعلیمی، پیوند با تاریخ، تلمیح و تطابق تاریخی حتی خارج از مرز جغرافیایی و تکریم از انقلابیون، بنیادی ترین عوامل نوپردازی در قالب ها هستند. نوگرایی در شعر انقلاب و پس از آن تغییر در زبان و تعبیرات و تازگی مضامین و اندیشه با حفظ قالب بوده است. پیوستگی معنایی در قالب های کهن پس از انقلاب و انسجام در نظم عمومی تازگی دارد. بنیان های عقیدتی انقلاب، در قالب موجب رواج اصطلاحات رایج فرهنگ دینی شد و این امر خود راه گشای بسیاری از نوآوری ها در قلمروی تعبیرات و ارتباط های واژگانی بود.

آثار ادبای فارسی از دیرباز عرصه ای برای عرضه ادبیات تعلیمی بوده است چنان که غالب آنان از انواع امثال و حکم در جهت غنای حکمی و اخلاقی شعر و سخن خود بهره ها برده اند. چرا که امثال، عصاره حکمت های ملل و چکیده حکایات نحل می باشد و راه نویسنده را در نیل به مقصود کوتاه تر و جذاب تر می نماید. از سوی دیگر، ادب فارسی همواره با کلام الهی عجین بوده است و نویسندگان با اقتباس و تضمین آیات الهی و امثال قرآنی بر زیبایی و غنای لفظی و معنوی آثار خود افزوده اند. البته این ویژگی در سبک نثر فنی بیشتر به چشم می خورد که در این رهگذر، تاریخ جهانگشای جوینی از نمونه های برجسته و بارز آن به شمار می آید. مولف این کتاب با تبحر و تسلطی که بر زبان عربی و کلام الهی داشته است گام به گام با اغراض متنوعی از جمله بهره مندی از آموزه های مختلف، تفسیر و توضیح، متن جهانگشا را مزین به آیات الهی نموده است. این نوشته با نگاهی اجمالی به جوینی و این کتاب تاریخی بر آن است تا با ارائه نمونه ای از ضرب المثل های قرآنی جهانگشا، نقش تعلیمی این امثال را تبیین نموده و موفقیت جوینی را به نمایش گذارد که چگونه با تکیه بر امثال قرآنی توانسته است جهانی نو از آموزه های مختلف را به روی مخاطب بگشاید.

همام یکی از شاعران بزرگ ادب فارسی است که با تمسک به تخیل هنری، و چنگ زنی به دامن پرنقش خیال، توانسته است چندین مصداق را با یک نشانه به منظر حضور و ظهور رسانده جهان تازه شاعرانه ای بیافریند، زیرا تصویر آفرینی و تصویرسازی یکی از راه های گریز از زبان کلیشه ای و بیرون رفت از زبان عادی و گذر به زبان ابهام آفرین ادبی است و بررسی ریشه ای این گونه موارد تصویرساز، ما را با بخشی از ارزش ها و زیبایی های هنری و بلاغی آشنا می کند. ما در این جستار کیفیت و کمیت تصویر آفرینی همام تبریزی را در مثنوی صحبت نامه - که با چهره معشوق نقش زده- در بوته «بیان» سنجیده، ابزارهای تصویر ساز او مورد تحلیل قرار گرفته است.

هفت پیکر، از جمله شاه کارهای ادبیات غنایی است که سخن پرداز گنجه آن را به رشته نظم در آورده است. این اثر در به کارگیری نمادها در بیان ساختار روانی انسان، بی نظیر است. او در این اثر، سلوک بهرام را در هفت وادی هفت گنبد آسمانی به دست هفت شاه بانوی جهان، برای رسیدن به تمامیت و کمال به تصویر می کشد. در گنبد هفتم که به رنگ سپید و سیاره زهره ویژه شده است و داستان از زبان درستی، شاه دخت ایرانی، بیان می شود، همه چیز رنگ و بوی سپیدی دارند. خواجه پارسا نمادی از بهرام گور است که در سفر از پارسایی ظاهری و قشری به پارسایی درون می رسد. از جمله نمادهای به کار رفته در این داستان می توان به ماه، خورشید، درخت، آب، موسیقی، نگهبان، زن، خار و ... اشاره کرد. این مقاله تلاشی است برای تحلیل نمادهایی که در واپسین داستان هفت پیکر به کار گرفته شده اند. در پایان مقایسه کوتاهی میان بهرام به عنوان یک شخصیت حماسی تاریخی با سیاوش، پهلوان ایرانی صورت گرفته است.

با توجه به این که شناخت و بررسی ادبیات فارسی در بیرون از مرزهای کشورمان، به منظور پاس داشت و اشاعه آن، امری ضروری به نظر می رسد، در مقاله حاضر، منظومه تعلیمی-غنایی «حسن ارابه کش» از شاعر بنام معاصر تاجیک، میرزا تورسون زاده (1911م-1977م)، مورد ارزیابی قرار گرفته است. از آنجا که شاعر مذکور یکی از نمایندگان مکتب ادبی رئالیسم سوسیالیستی تاجیکستان است، شعر او اغلب ویژگی های این مکتب را دارا است که در متن مقاله، ضمن بررسی شواهدی از داستان مورد نظر، این خصایص، کاویده شده است. از جمله مهم ترین موارد، تقابل سنت و مدرنیته در داستان مذکور است. به گونه ای که شاعر سوسیالیست سعی دارد بر اساس افکار حزبی آن روزگار تاجیکستان علاوه بر القای تفکرات حزبی به مخاطبان، از سنت های اجتماعی و فرهنگی، فاصله گرفته به تفکرات مدرن و البته سوسیالیستی روی آورد. داستان، منظومه ای تعلیمی-غنایی است، زیرا شاعر علاوه بر پندهای غیرمستقیم، دعوت به مدرنیزه شدن و البته اشاعه سوسیالیسم، به روایت عشق حسن و صدف نیز پرداخته است.

در عصرما، عصر دانش و آگاهی که زنان نیز در ساختن آن سهم قابل توجهی دارند، برآنند تا زن را به جایگاه اصلی و طبیعی آن در کنار مرد ارتقا دهند. در گذشته های دور جهل و توحش، زن را به حیوانی خانگی بدل کرده بود که نمی توانست هم پای مرد در جامعه، منشا اثر باشد. بدین جهت زن، در محدوده خانه به روزمرگی تن داده بود. جنبش اصالت زن که در اروپا محصول انسان گرایی و رنسانس بود به زودی سراسر اروپا را فراگرفت و بعدها به سرزمین های مشرق زمین نیز سرایت کرد. در سرزمین های اسلامی، فمنیسم افراطی دیده نمی شود زیرا زن در مکتب اسلام، برخلاف کلیسای قرون وسطی، از حقوق مدنی (به جز در ارث و شهادت)، برخوردار بود؛ فروغ فرخ زاد شاعر ایرانی و غاده سمان شاعر معاصر عرب، در برخورد با مساله مرد و آزادی زن و حقوق او، همانندند. در گفتمان فروغ و غاده، مرد دو چهره دارد؛ غارت گر گذشته و امیدبخش و کامل کننده زندگی امروز.

در علوم انسانی سعادت فردی متمایز از جامعه فرض نمی شود و مهار خوی سرکش، با تفسیر مفهوم انسانیت و کرامت و عدالت اجتماعی، با گذر از فردیت و استقرار در جوامع بشری، قابل توجیه است. یکی از اهداف مهم ادبیات، کمک به انسان و کمال گرایی است. تا در این راستا، خود را بهتر بشناسد و از طریق خودشناسی به خدا شناسی برسد. به همین دلیل مبارزه با پستی ها، پرورش روح عفت، غرور، شهامت، خلاقیت، شاد باشی و نشاط بخشی و اشتیاق برای تعلیم و تعلم در لابلای آثار ادبی موج می زند. با توجه به نقش بسیار حساس و ارزنده علوم انسانی به طور عام و ادبیات به طور خاص، زمینه های پژوهش و بررسی را، در ادبیات، فراهم می سازد تا بسیاری از مشکلات زندگی فردی - اجتماعی انسان ها را حل نماید. فرایند تعلیم و تربیت ملل مختلف، در مقایسه بین فرهنگی حائز اهمیت است. به همین منظور خود را بی نیاز از بررسی تعلیم و تربیت ایران باستان، دوران استیلای عرب بر ایران، و اهداف نظامیه ها و ... نمی دانیم.