پژوهشنامه نهج البلاغه
سال:1394 | دوره:3 | شماره:10 |تعداد مقالات:7

به دلیل اهمیتی که جایگاه مدیریت در پیشرفت جوامع به خود اختصاص داده، تمامی مکاتب اعم از اسلامی و غیر اسلامی درباره راهکارهای تحقق صحیح، اصول و ضرورت آن سخن گفته اند. از آنجا که مکتب اسلامی نسبت به سایر مکاتب از قابلیت بالاتری در جهت پاسخگویی به این قبیل موارد را داراست، لذا لازم است با نگرشی جدید و عنایتی ویژه به سیره حکومتی امام علی (ع)، اصول مدیریتی آن به روشنی تبیین شده تا بتواند نقشه راه کشورهای اسلامی قرار گیرد. طبق سیره عملی امام علی (ع) رعایت اصولی همچون انتخاب مسوولین و کارگزاران، مشورت در امور، مردمی بودن اهداف و حمایت از مردم، اخلاق اسلامی، پاداش و تنبیه، تقسیم کار، رعایت اعتدال و عدالت، علم و شناخت و آگاهی نسبت به امور و در نهایت کنترل و نظارت می تواند منجر به تحقق اهداف حکومت علوی همچون احیای عدالت، تعلیم و تربیت، تامین آزادی و استقلال و بهبود وضع معیشتی مردم (توسعه اقتصادی) و در نهایت قرب الهی گردد. لذا جهت تحقق توسعه و تعالی در کشورهای اسلامی ضروری است حاکمان کشورهای اسلامی کلیه اصول حکومت علوی را مدنظر قرار دهند.

نهج البلاغه و متون روایی شیعه از مهم ترین منابع و آبشخورهای متون عرفانی و صوفیانه به شمار می آید. در موضوع هستی شناسی و مولفه های آفرینش بدیع از «لا من شی» در دیدگاه امامان شیعه (ع)، آفرینش ابداعی عالم هستی از ناچیز توسط خداوند، ایجاد نظام مند آسمان و زمین، هدفمندی اجزای آفریدگان و انقیاد همه هستی از اوامر الهی، از جمله مباحثی است که هم در متون روایی شیعه و هم متون منظوم و منثور صوفیانه به چشم می خورد. هدف این تحقیق به روش توصیفی و تحلیل محتوا، مطالعه و بازجست دیدگاه و نظام هستی شناسی مکتب شیعه مبتنی بر روایات مندرج در نهج البلاغه و پاره ای از مصادر شیعی و مقایسه و ارزیابی هستی-شناسی متون صوفیانه با منابع مذکور است.مطابقت و ریشه یابی چگونگی ارتباط آینه وار و رابطه ی سایه وار هستی با هستی بخش از دیدگاه علوی با متون ادبی- عرفانی از نتایج این نوشتار است. بررسی و بازشناسی تعابیر مشابه در نهج البلاغه و متون روایی، این نتیجه نیز به دست می دهد که عارفان مسلمان و اندیشه های آنان، از آبشخور نهج البلاغه و متون روایی متاثر شده است.

نهج البلاغه پس از قرآن کریم و سیره سیاسی پیامبر اکرم (ص)، بنیادگذار فلسفه سیاسی اسلام است که راهبردهای روشنگرانه ای در زمینه سیاست و حکومت ارائه نموده است. حضرت علی (ع) در بسیاری از خطبه ها، نامه ها و حکمت های این کتاب، علاوه بر روشن ساختن نوع معرفت شناسی، هستی شناسی و رویکرد فلسفی خود به جهان، به موضوع نحوه سیاست و مدیریت جامعه و سرزمین از ابعاد مختلف می پردازد.از آنجا که هر نظام سیاسی در جهان دارای چارچوبی ایدئولوژیک است، لذا ایدئولوژی ها نقشی مهم در شیوه سازماندهی سیاسی فضا به عنوان مهمترین وظیفه جغرافیای سیاسی دارند. پژوهش حاضر که به روش توصیفی تحلیلی انجام گرفته است، به دنبال شناسایی ریشه های جغرافیای سیاسی در نهج البلاغه بوده و در پی ترسیم چارچوب جغرافیای سیاسی از دیدگاه امام علی (ع) است.به علت گستره وسیع موضوعات در جغرافیای سیاسی، این پژوهش به چهار موضوع که بیشتر جنبه بنیادین دارد می پردازد. به عبارت دقیق تر، نوع رویکرد فلسفی و هستی شناسانه حضرت به جهان (جغرافیای طبیعی و جغرافیای انسانی)، چگونگی ساختار معرفت شناسی و هستی شناسی از نگاه امیرالمومنین، الگوی مطلوب حکومتی مورد نظر اسلام و همچنین نگاه حضرت به مفاهیم اساسی جغرافیای سیاسی همچون سازماندهی سیاسی فضا، ملت، قلمرو، مشروعیت و... می پردازد. نتایج پژوهش نشان می دهد رویکرد فلسفی حضرت علی (ع) رئالیستی، غالب تبیین های حضرت از نوع علی و همینطور غایی و نوع ساختار حکومتی مدنظر اسلام و به تبع آن امیرالمومنین (ع)، بسیط غیرمتمرکز است.

پژوهش حاضر با هدف، تحلیل ساحتهای شش گانه تربیتی سند تحول بنیادین آموزش و پرورش بر مبنای نهج البلاغه و به روش تحلیل محتوای کیفی از نوع قیاس عملی صورت پذیرفته است. جهت تحلیل ساحتها بر مبنای نهج البلاغه از فرم وارسی باز و بدون پیش سازمان یافتگی استفاده شده است که در آن چند مکان برای ثبت آدرس، متن عربی، متن فارسی، ساحت های شش گانه سند تحول بنیادین تعبیه شده بود. بدین منظور هر یک از ساحتهای تربیتی پس از بررسی، بر مبنای نهج البلاغه تحلیل شده و مولفه ها و مصادیق هر یک تبیین شد. بدین صورت که برای ساحت تربیت اعتقادی، عبادی و اخلاقی 47 مولفه، برای ساحت تربیت اجتماعی و سیاسی 29 مولفه، برای ساحت تربیت زیستی و بدنی 8 مولفه، برای ساحت تربیت زیبایی شناختی و هنری 13 مولفه، برای ساحت تربیت اقتصادی و حرفه ای 8 مولفه، برای ساحت تربیت علمی و فناوری 10 مولفه تبیین شده و برای هریک مصادیقی مستندا استخراج گردید.

در متن نهج البلاغه واژگانی وجود دارد که تنها یک بار به کاررفته است، ازاین رو می توان آن ها را متفرد نامید، برخی از این واژگان در حوزه ی معنایی خود مترادف دارند، ولی هیچ یک از این واژگان مترادف، نمی تواند در محور همنشینی کلام، جایگزین واژه ی متفرد شود، چرا که واژگان متفرد در عین اشتراکات معنایی گاه در بافت کلام بار معنایی و مفهومی منحصربه فردی هستند که سایر واژگان همان حوزه معنایی این ویژگی را ندارند و گاه استفاده از آرایه های ادبی که از میان آن ها سجع، استعاره و کنایه بیشترین کاربرد را دارد، باعث تمایز واژه ی متفرد و به کار رفتن آن در بافت کلام حضرت شده است. در این پژوهش درصدد هستیم با استخراج واژگان متفرد حوزه ی معنایی طبیعت، چه از نظر معنا و مفهوم و چه از نظر ادبی که برجستگی بیشتری در بافت جمله دارند، به بررسی معانی آن ها با توجه به کتب لغت و شروح موجود و مقایسه یهر یک از این واژگان با واژگان مترادف هم حوزه اش بپردازیم و با توجه به معانی به دستامده، تفاوت و فروق معنایی واژگان متفرد با سایر مترادفات در حوزه معنایی خاصش را در پی بررسی روابط معنایی بین آن ها ذکر کنیم. از این رهگذر به علت استفاده ی این واژگان متفرد در بافت کلامی مخصوص خود و گستره ی مفهومی خاص و منحصر به فرد هر واژه و ابعاد زیبایی شناختی کلام حضرت دست می یابیم. از دیگر دستاوردهای این پژوهش این است که آشکار می شود. واژگان متفرد نسبت به واژگان مترادف هم حوزه ی خود، دارای بارمعنایی و مفهومی خاص و متمایزی هستند که آن ها را با سیاق و بافت کلامی خودشان در بالاترین حد هماهنگی قرار می دهد. ما در دستیابی به این اهداف از روش توصیفی تحلیلی بهره می بریم.

توجه به عدالت و تلاش برای تحقق آن از جمله کارویژه های بنیادین نظام اسلامی است.بر این اساس، تعریف عدالت و نیز معیارهای عدالت در نظام نظری عملی برآمده از مبانی شناختی هنجاری دین اسلام، جایگاه برجسته ای می یابد.بررسی نهج البلاغه نشان می دهد که سه معیار تساوی در اصل دریافت حق، ایجاد فرصت برابر برای بالفعل کردن حقوق و فقرزدایی سه معیار و کلید اصلی در تشخیص فرآیند عادلانه در نظام اقتصادی اسلامی است.معیار سوم با توجه به رابطه اقتصاد و سازندگی اخلاقی جامعه و تاثیر اقتصاد در آن، تعیین می گردد.با توجه به نظریه های اقتصادی متعارف که مبدا محور، فرآیند محور و نتیجه محورند به نظر می رسد که از منظر علی (ع) می باید معیارهای عدالت در هر سه مرحله به صورت توامان مورد توجه قرار گیرد.در مرحله مبدا توجه به ایجاد فرصت برابر، در مرحله فرآیند توجه به شفافیت در قوانین، نگاه واقع بینانه در وضع قوانین و در مرحله نتیجه، ایجاد توازن از جمله مسائلی است که می باید مورد توجه قرار گیرد. تکافل اجتماعی و تامین اجتماعی نیز در همین راستا قابل توجه است.

بررسی و روش شناختی شروح نهج البلاغه سبب آشنایی با دیدگاهها و رویکردهای مختلف برای انتخاب و فهم بهتر نهج البلاغه است که محققان و مخاطبان دارای اهمیت زیادی است و خوانندگان را برای دستیابی به اهداف مورد نظر و شناسایی شرح بهتر هدایت می نماید. قطب راوندی از شارحان متقدم که شرح وی از اولین شروح در نهج البلاغه به شمار می رود که شارحان پس از وی خوشه چین خرمن وی بوده اند. این شرح هرچند شرحی ترتیبی و کامل است ولی با دو رویکرد مختلف به نگارش درآمده است، شرح خطبه اول و شرح قسمتهای دیگر نهج البلاغه. شارح در قسمت اول به طور مشروح و در دیگر قسمتها به صورت بسیار موجز به شرح می پردازد.راوندی هرچند شرحی ادبی، بلاغی و بیان معانی لغوی و اصطلاحی از واژه ها و عبارات نهج البلاغه ارائه می دهد لیکن مباحث تفسیری، استفاده از آیات قرآن، روایات ائمه (ع) و مباحث کلامی را در جای جای شرح خود بیان می کند. روش پژوهش کتابخانه ای است که پس از بررسی کامل منهاج البراعه و برخی شروح پس از وی-مانند شرح ابن ابی الحدید- و مخطوطاتی که درباره مولف شرح وی نوشته شده به بررسی ساختار شکلی و محتوایی آن پرداخته شده است.