پژوهش های سیاسی جهان اسلام
سال:1398 | دوره:9 | شماره:3 |تعداد مقالات:10

با آغاز تحولات جهان عرب از سال 2011، قطر تلاش نمود تا خود را به یک کنشگر مهم منطقه ای معرفی کند. تمایل قطر جهت حضور در معادلات منطقه ای در تقابل و تعارض با سیاست های بازیگران سنتی نظیر ایران و عربستان سعودی قرار داشته است. در این مقاله سعی شده تا با پیوند بخشی از علوم انسانی یعنی علوم سیاسی و روابط بین الملل با ریاضیات، سیاست خارجی قطر در قبال رقبای منطقه ای خود یعنی ایران و عربستان از طریق داده های آماری و ریاضی تبیین گردد. به عبارتی هدف این مقاله تحلیل عملکرد تصمیم گیرندگان سیاست خارجی قطر و بهترین انتخاب ممکن آن ها در محیط بازی خاورمیانه در مواجه با ایران و عربستان از طریق کاربست ریاضیات می باشد. سوال اصلی بر این مبنا قرار گرفته است که پس از تحولات «بهار عربی» در سال 2011 در ژئوپلتیک خاورمیانه و شمال آفریقا، با توجه به رقابت قطر با ایران و عربستان، این کنشگر کوچک منطقه ای چه سیاستی را در قبال این کشورها اتخاذ نموده است؟ این مقاله با کاربست روش توصیفی-تحلیلی و در چارچوب رهیافت نظریه بازی ها این فرضیه را مطرح می کند که قطر برای تاثیرگذاری در معادلات منطقه ای و تقابل اجتناب ناپذیر با عربستان و ایران، سیاست های متنوع و گوناگونی را اتخاذ کرد.

داعش به عنوان مظهر تروریسم پسامدرن در عصر جهانی شدن در تلاش برای هویت­ یابی خاص خود در قالب بنیادگرایی اسلامی است. تبیین داعش از منظر نظریه­ های روابط بین­ الملل کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. هدف پژوهش حاضر، بررسی داعش براساس رهیافت نظری نظریه پسابین­ الملل فرگوسن و منزباخ است. مقاله حاضر سعی دارد به این پرسش پاسخ دهد که داعش به عنوان یک کنشگر فراملی، چگونه از منظر نظریه پسابین­ الملل فرگوسن و منزباخ قابل تبیین است؟ یافته­ های این مقاله نشان می­ دهد که عوامل هویتی و ضدناسیونالستی به عنوان عناصر مهم مورد تأکید نظریه پسابین­ الملل در شکل­ گیری داعش نقش تعیین­ کننده­ ای داشته­ اند. در واقع، عناصر این گروه توانسته­ اند از خود تعریف هویتی جدیدی را ارائه و براساس همین تعریف جدید، «خود» و «دیگری»، «دوست» و «دشمن» را باز تعریف کنند. هویت گروه مذکور براساس ضدیت با مؤلفه­ های مدرنیته (از جمله سکولاریسم، دموکراسی و لیبرالیسم و علم­ گرایی) و فرهنگ غالب غربی بازتعریف می­ شود. از طرف دیگر، گروه داعش یک گروه ضدناسیونالیستی است که نظم وستفالیایی دولت محور را به چالش می­ کشد. به طوری که از نظر رهبران این گروه ملی­ گرایی در تقابل آشکار با امت اسلامی قلمداد می­ شود. به همین دلیل، این گروه توانسته از ملیت­ های مختلف و از بیشتر کشورهای جهان اقدام به جذب نیرو کند. این عوامل باعث تبدیل گروه داعش در عرصه ی جهانی به یک کنشگر فراملی­ گرا شده است. روش پژوهش حاضر، توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به صورت کتابخانه­ ای است. در ضمن در این پژوهش، از آثار دست اول از جمله نوشته­ های متعلق به گروه داعش از جمله نشریه دابق استفاده می­ شود.

بر طبق دیدگاه مقام معظم رهبری در شرایط کنونی که نظام بین الملل در حال تغییر است، مسئله اتحاد جهان اسلام بسیار با اهمیت و تأثیر گذار بر آینده جهان اسلام خواهد بود. بنابراین، در مقاله ی حاضر سعی می­ شود تا ضمن بررسی آراء و نظرات ایشان، راهبردهای دستیابی به شکل گیری اتحاد دنیای اسلام، با توجه به نقاط ضعف، قوت، فرصت ها و تهدیدات پیش روی دنیای اسلام در آستانه ی تغییر شکل و ماهیت نظام جهانی و ایجاد نظم جدید جهانی، تبیین شود. شیوه ی تحقیق، روش ترکیبی است، بدین ترتیب که از روش تحلیل محتوا برای شناسایی و دسته بندی کدها و مقولات و از روش SWOT به منظور شناخت و دسته بندی راهبردهای ارائه­ شده در بیانات مقام معظم رهبری درخصوص نقاط قوت، ضعف، فرصت ها و تهدیدات اتحاد جهان اسلام استفاده شده ­ است. با بررسی هرکدام از موارد اشاره­ شده در روش SWOT در بیانات مقام معظم رهبری مشخص شد که از نظر ایشان جهان اسلام دارای نقاط قوت زیادی است که در این مقاله به 11 مورد از آنها اشاره شده است. ایشان با نگاهی جامع به زوایای مختلف دنیای اسلام، فرصت های پیش روی جهان اسلام را نام می برند که به 13 مورد از آنها در این مقاله پرداخته شد. در این راستا مقام معظم رهبری طی سال های گذشته راهبردهایی را برای برطرف کردن نقاط ضعف، بهره گیری بیشتر از نقاط قوت و تبدیل تهدیدات به فرصت ها بیان داشته اند که از ویژگی هایی همچون واقع گرایی همراه با آرمان گرایی و عمل گرایی همراه با رویکرد انتقادی نسبت به وضع موجود، در آن مشاهده می شود.

بحث های زیست محیطی امروزه در محافل علمی و حتی سیاسی پر سر و صداترین و جدی ترین بحث هایی است که مطرح می شوند. خلیج فارس به دلیل وجود منابع عظیم نفت و گاز و شرایط خاص زیست محیطی، اهمیت بالایی دارد به علت عمق کم، شوری آب، گرمی هوا، ارتباط محدود با آب های آزاد جهان و مسائل ناشی از بهره برداری منابع فراوان انرژی آن، اکوسیستم ویژه ای دارد. این ویژگی سبب شده است تا در برابر منابع آلوده کننده به شدت آسیب پذیر باشد. . در کنوانسیون کویت پنج منبع آلودگی شناسایی شده در خلیج فارس شناسایی شده که عبارتند از: آلودگی ناشی از تردد کشتی ها، آلودگی ناشی از تخلیه مواد زائد از کشتی و هواپیما، آلودگی واقع در خشکی، آلودگی ناشی از اکتشاف و بهره برداری از منابع بستر و زیر بستر دریا، آلودگی ناشی از سایر فعالیت های انسان در خلیج فارس. بنابراین کشورهای پیرامون خلیج فارس در جهت تصمیم گیری راهبردی در تلاش می باشند که با رعایت دقیق قراردادهای بین المللی در راستای پاکسازی و بهسازی این اکوسیستم از آلودگی ها جلوگیری کنند و برای کاهش آلودگی دریایی، همکاری های زیست محیطی را جز ملزومات خود قرار دهند کشور ایران نیز در قوانین مختلفی بر اهمیت پیشگیری از آلودگی به دریاها تأکید کرده است، از جمله قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون جلوگیری از آلودگی دریایی ناشی از دفع مواد زاید و دیگر مواد قابل ذکر است. با توجه به لزوم جبران ضرر و زیان در نظام های حقوقی، مطالعه و بحث از مسئولیت مدنی دولت در جبران خسارات زیست محیطی از جایگاه ویژه ای در مباحث حقوقی برخوردار خواهد بود، سؤال مدنظر این تحقیق این است که سیاست خارجی ایران درجبران خسارت زیست محیطی در حوزه خلیج فارس چگونه می باشد؟ فرضیه و پاسخ ارائه شده این است که در این راستا مطالعات انجام شده در حقوق ایران بیانگر آن است که اصل اولیه مورد پذیرش برای مبنای مسئولیت مدنی، مسئولیت مبتنی بر تقصیر است ولی این مسئولیت پاسخگوی نیازهای امروزی در خصوص جبران خسارات وارده بر محیط زیست در مواردی که زیان قابل انتساب به دولت نیست نمی باشد.

امنیت از اساسی ترین نیازهای بشر است و قدمتی به اندازه عمر بشر دارد و دولتها برای تأمین این نیاز اساسی، همواره امنیت ملی را اولویت اول سیاستهای داخلی و خارجی خود قرار داده و برای کسب، حفظ و گسترش آن تلاش می نمایند. امنیت ملی گستره ای بسیار وسیع داشته و از بسیاری از تهدیدات داخلی و فراملی تأثیر می پذیرد امنیت، رکن تداوم زندگی اجتماعی است و یکی از مهمترین ابعاد آن امنیت اجتماعی می باشد. امنیت اجتماعی در هر کشور یا منطقهٔ جغرافیایی متأثر از عوامل مختلفی است که در این میان، قاچاق مواد مخدر یکی از عواملی است که تأثیر بسیار زیادی بر کیفیت امنیت اجتماعی در جامعه دارد امنیت، محور زندگی اجتماعی و شرط تدوام آن است. . هر کشوری با توجه به شرایط و ویژگی های جمعیتی و جغرافیایی و به طورکلی با توجه به منابعی ازقدرت که در اختیار دارد، با تهدیدات و فرصتهای امنیتی متفاوتی روبرو است. همسایگی با بزرگترین تولیدکنندگان موادمخدر جهان، قرار گرفتن در مسیر ترانزیت ارزان این مواد و نیز مواضع اعتقادی و ارزشی خاص، سبب گردیده تا امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران از مسأله قاچاق موادمخدر تأثیرپذیر باشد. سوالی که مد نظر می باشد این است که تأثیر قاچاق مواد مخدر بر امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران چگونه می باشد؟ از آنجایی که ایران در همسایگی با بزرگترین تولیدکنندگان موادمخدر جهان، قرار گرفته و در مسیر ترانزیت ارزان این مواد و نیز مواضع اعتقادی و ارزشی خاص هست، سبب گردیده تا امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران از مساله قاچاق موادمخدر تأثیرپذیر باشد بنابراین این پژوهش با هدف تعیین تأثیر قاچاق موادمخدر بر ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی امنیت ملی جمهوری اسلامی انجام گرفته است.

پژوهش حاضر به طراحی و تبیین الگوی منابع قدرت سیاسی در جامعه اسلامی مبتنی بر وصیت نامه الهی-سیاسی امام خمینی (ره) پرداخته است. روش انجام این پژوهش به صورت کیفی می باشد. بدین صورت که استخراج داده ها و مولفه ها با روش تحلیل مضمون[1] انجام شد؛ و پس از استخراج مولفه ها، نسبت به ترسیم شبکه مضامین اقدام شد. روش کار چنین بود که نگارندگان با بررسی و دقت نظر در وصیت نامه الهی-سیاسی امام خمینی (ره) به جست وجوی مضامینی که معرف منابع قدرت سیاسی در جامعه اسلامی بودند، در ابتدا به کدهای مرتبط دست یافتند. نهایتا، کدهای استخراج شده به روش تحلیل مضمون در قالب 133 کد باز، 55 مضمون پایه و 4 مضمون سازمان دهنده تقسیم بندی شدند. نهایتا، حاصل کار به صورت الگوی منابع قدرت در مدیریت جامعه اسلامی ارائه شد؛ که شامل 4 شاخص منابع اسلامی، منابع انسانی، منابع فرهنگی-ساختاری، و منابع نظامی در زمینه جامعه اسلامی و به ویژه کشور ایران می باشد. شایان ذکر است، مدیریت مناسب این شاخص ها و نیز مولفه های آن ها منجر به تعالی جامعه اسلامی خواهد شد که شایسته است موردتوجه سیاست گذاران، سیاست مداران، و مدیران کشور قرار گیرد.

این مقاله به طرح مساله ایتلاف ها و چینش اهداف سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران می پردازد، ایده اصلی این مقاله این است که ایران به عنوان یک موجودیت، اهدافی در سیاست خارجی دنبال می کند که تقدم و تآخر این اهداف توسط ایتلاف مسلط سبک و سنگین شده و نمودار سیاست خارجی ایران را ترسیم کرده است. تا پیش از 1979، ایتلاف باستان گرایان بر ایران مسلط شده بود و اهداف سیاست خارجی ایران را با توجه به منافع و ترجیحات خود و فهمی که از منافع ملی کشور داشت ریز و درشت نمودار سیاست خارجی ایران را تعریف کرده بود. این ایتلاف مسلط، توسط ایتلاف چپ گرایان، ایتلاف ملی گرایان و ایتلاف اسلام گرایان به چالش گرفته شده و در نهایت ساقط گردید. پس از انتقال، یتلاف اسلام گرایان بر اداره امور مسلط گردید و باتوجه به منافع و ترجیحات خود و فهمی که از منافع ایران و درکی که از محیط بیرونی دارد به بازبینی در سیاست خارجی ایران پرداخته و اهداف سیاست خارجی را بازنویسی کرده است. با تسلط ایتلاف وسیع اسلام گرایان، الیت های دیگر ایتلاف های باستان گرایان، چپ گرایان و ملی گرایان به بیرون و حاشیه رانده و این ایتلاف ها متفرق شده اند. باور این مقاله این است که پس از تسلط اسلام گرایان، اهداف سیاست خارجی کشور توسط این ایتلاف تعین شده است که در ادامه این ایتلاف خود به دو ایتلاف چپ گرایی و راست گرایی تجزیه شده و پس از تجزیه، به طور کلی ایتلاف راست گرایی است که به عنوان ایتلاف مسلط اهداف سیاست خارجی ایران را شکل داده است و ایتلاف چپ گرایی به عنوان ایتلافی چالشگر تقلا کرده است که با توجه به ترجیحات خود و فهم متفاوتی که از منافع ملی دارد سیاست خارجی ایران را بازتعریف کند، بنابراین چینش اهداف سیاست خارجی به موضوعی برای کشمکش ایتلاف مسلط و ایتلاف چالشگر تبدیل شده است.

قدرت به دلایل مختلفی نظیر ایجاد تنوع در تعداد و نوع بازیگران، گسترش مبادی و فرایندهای تصمیم سازی و سرانجام تشدید تعاملات و پیوندهای فرا مرزی به ویژه از طریق قالب های مجازی و ابزارهای رسانه ای، دچار تحولات شگرفی شده است. بگونه ای که می توان چند وجهی بودن قدرت و چهره های مختلف آن را در مسایل و رخدادهای بین المللی متصور شد که طی آن اشکال سنتی قدرت جای خود را به مولفه های جدید همچون بسط و قدرت گفتمانی داده اند. در همین چارچوب رسانه ها به یکی از صحنه های اصلی رقابت قدرت ها در قالب گفتمان ها و پادگفتمان های مختلف تبدیل شده اند و بخش عمده ای از تلاش کنش گران برای بازسازی و برسازی گفتمانی را به خود اختصاص داده اند. مقاله حاضر درصدد است با روش توصیفی-تحلیلی ضمن بررسی رابطه رسانه با چهره های چهارگانه قدرت، به این پرسش پاسخ دهد که رسانه چه نقش و جایگاهی در قدرت گفتمانی انقلاب اسلامی دارد؟ فرضیه اصلی: رسانه به دلایل مختلفی مانند ماهیت فراملی انقلاب اسلامی و همچنین وجود منازعات گفتمانی با گفتمان غربی، جایگاه خاصی در انتشار گفتمان انقلاب اسلامی و بازتولید گفتمانی آن در بسترهای اجتماعی جهت بسط و تثبیت حقایق و دقایق آن داشته و یکی از موثرترین ابزار فراگیرسازی و الگوپردازی از آن در سطح بین المللی است. یافته کنشگران فرهنگی-اجتماعی مانند شخصیت ها و نخبگان دانشگاهی مراکز علمی و آکادمیک، احزاب و تشکل هایی که با بطن جامعه در ارتباط هستند، نقش ویژه ای بر میزان نفوذ و تاثیرگذاری رسانه ها داشته و از این طریق می توانند بر مشروعیت بخشی و گسترش قدرت گفتمانی انقلاب اسلامی اثرگذار باشند.

مجالس قانون گذاری به عنوان نماد رژیم های پارلمانی، از جایگاه رفیعی نزد دولت های دموکراتیک برخوردار هستند. در همین راستا نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران (مجلس شورای اسلامی) نیز به عنوان رژیمی مبتنی بر نمایندگی اکثریت، یکی از سه قوه موثر در کشور به شمار می رود که متصدی سه کارکرد مهم قانون گذاری (اصل 71 قانون اساسی)، تفسیر قوانین عادی و اعمال نظارت بر حسن اجرای قانون (اصول 85، 170 و 138 قانون اساسی) می باشد. با عنایت به جایگاه بی بدیل مجلس شورای اسلامی، پرسشی که این پژوهش به آن می پردازد این است که با توجه به نقش غیرقابل انکار مجلس شورای اسلامی در اجرای صحیح حاکمیت قانون و با عنایت به صلاحیت ذاتی این نهاد مبنی بر نظارت تمام عیار نسبت به سایر نهادهای حاکمیتی، جایگاه تقنینی مجلس شورای اسلامی در اجرای صحیح قانون چگونه ارزیابی می گردد. روش نحقیق در این پژوهش توصیفی تحلیلی و با تاسی از مولفه های تیوریک حکمرانی خوب می باشد.

اسلام به عنوان یک مجموعه به هم پیوسته و هماهنگ است. بدین لحاظ هر کدام از اجزاء در جایگاه خاص خودشان قرار دارند. نظام سیاسی – اجتماعی اسلام که یکی از اجزاء این مجموعه است بیانگر این واقعیت است که قلمرو دین از قلمرو شخصی و خصوصی فراتر رفته و به مسایل اجتماعی نیز توجه دارد. لذا اسلام از یک طرف؛ عدالت، مساوات، برابری، آزادی، اخلاق و تهذیب نفس را مورد توجه قرار داده و از طرف دیگر؛ تجارت، رفاه، جنگ، صلح، امنیت و حکومت را برای جامعه اسلامی خواستار است. از این رو باید اشاره داشت که آزادی، یکی از بحث انگیزترین موضوعات جوامع بشری در دنیای معاصر است. این موضوع با وجودی که مدام مورد بحث و مناظره بوده و صاحب نظران چیره دستی نیز به طور مکرر به تحقیق، تفسیر و تبیین آن پرداخته اند، ولی به دلیل ماهیت خاصی که دارد؛ از طرفی جزء مهم ترین حقوق اساسی افراد در جامعه مطرح بوده و از طرف دیگر همواره با منافع ارباب قدرت و دیدگاه های اقتدارگریانه مکتب های تربیتی، به نحوی در تعارض بوده است، در هاله ای از ابهام باقی مانده و توفیق حصول وفاق بر سر تفسیر آن به دست نیامده است. لازم به ذکر است که اسپینوزا از بزرگ ترین خردگرایان فلسفه قرن هفدهم و زمینه ساز ظهور نقد مذهبی و همچنین عصر روشنگری در قرن هجدهم است و همچنین اقبال لاهوری فیلسوف و سیاستمدار و متفکر مسلمان پاکستانی بود که اشعار زیادی نیز به زبان های فارسی و اردو سروده است. اقبال نخستین کسی بود که ایده یک کشور مستقل را برای مسلمانان هند مطرح کرد. مقاله حاضر می کوشد تا به روش توصیفی _تحلیلی و مبتنی بر ابزار کتابخانه ای و اسنادی، تحلیل تاثیر تفکرات اقبال لاهوری و باروخ اسپینوزا در باب آزادی در مبارزه با استکبار و استعمار در جهان اسلام مطالعه موردی پا کستان بپردازد.