پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1397 | دوره:8 | شماره:16 |تعداد مقالات:12

در نتیجه ی بررسی های باستان شناختیِ دو دهه ی اخیر در فلات مرکزی ایران، شماری محوطه ی پارینه سنگی کشف شده است که تعدادی از آن ها در استان سمنان امروزی جای می گیرند. تحولات فرهنگی شمال فلات مرکزی در طول آخرین چرخه ی یخچالی نسبت به زاگرس کمتر شناخته شده و به نظر می رسد در طول دوران پلیئستوسن جدید این پهنه هم به عنوان کوریدور برای گسترش قلمرو زیستی گروه های انسانی و هم به عنوان محل زندگی استفاده می شده است. بررسی شهرستان دامغان به دلیل مبهم بودن وضعیت این پهنه، سنجش موقعیت راهبردی آن در فرضیات و نیز بررسی گوناگونیِ راهبردهای سازشی در چشم اندازهای باز، خشک و نیمه خشک در فلات ایران انجام شد. پرسش های پژوهش شامل آن بود که آیا می توان محوطه هایِ بازی مانند میرک، دلازیان و صوفی آباد در سمنان-سرخه را در بخش های شرقی تری چون دامغان-شاهرود نیز یافت؟ و اگر آری، آیا از نظر زمانی قابل مقایسه با محوطه های گروه اول خواهد بود؟ در نتیجه ی بررسی های میدانی، محوطه ی روبازی در جنوب شهر دامغان و شمال غرب کویر حاجی علیقلی (چاه جم) یافت شد و «چاه جم» نام گرفت. پژوهش برروی یافته ها به روش های کتابخانه ای، بررسی میدانی و آزمایشگاهی انجام پذیرفت. در سطح محوطه ی چاه جم، گونه های مختلف دست ساخته های سنگی در سطحی وسیع (حدود 2×9 کیلومتر) پراکنده شده اند. شواهد فعالیت های انسانی در چاه جم و در پهنه ای که امروزه اقلیم خشک دارد، احتمالاً از شرایط متفاوت اقلیمی/محیطی در دوره ی پلیئستوسن جدید در بخش مرکزی فلات ایران حکایت می کند. این شواهد باز هم نشان داد که می توان بخش شمالی فلات مرکزی را به عنوان کوریدور و محل زندگی گروه های انسانی در پلیئستوسن جدید در نظر گرفت. براساس گونه شناسی دست ساخته های سنگی به نظر می رسد دوره ی اصلی حضور انسان در چشم انداز چاه جم، دوره ی پارینه سنگی میانی باشد؛ بنابراین، از نظر گاهنگاری، قابل مقایسه با محوطه های روباز کشف شده در موقعیت سمنان-سرخه است.

علی کش یکی از محوطه های مهم و شناخته شده ی نوسنگی در سراسر خاور نزدیک به شمار می رود. باوجود این که اطلاعات بسیار مهمی را به ویژه از حیث شروع یکجانشینی و کشاورزی در مناطق پست جنوب غرب ایران در دسترس قرار داده، اما تاریخ استقرار در آن با ابهامات جدی روبه رو بوده است. فرانک هول قبلاً هرچند گاهنگاری های متغیری را برای بازه ی زمانی استقرار در علی کش معرفی نموده، اما به طور کلی آن را دربازه ی زمانی 6000-7500 ق. م. قرار داده است. این در حالی ست که تاریخ گذاری های جدیدتر توسط ملیندا زدر، یک بازه ی بسیار کوتاه پانصد ساله را در نیمه ی دوم هزاره ی هشتم ق. م. برای تمام فازهای این محوطه پیشنهاد نموده است. بنابراین، نظر به اهمیت بنیادین گاهنگاری در باستان شناسی و نیز بازبینی فاصله ی زمانی فازهای علی کش، یک لایه نگاری مجدد در بهار 1396 در این محوطه با هدف بازنگری گاهنگاری آن صورت گرفت. نتایج لایه نگاری نشان از 18 فاز استقراری به صورت متوالی دارد که براساس تاریخ گذاری های انجام شده در یک بازه ی زمانی هزار ساله (6500-7500 ق. م. ) شکل گرفته اند. البته سه وقفه ی استقراری نیز بین لایه های باسفال و بی سفال و هم چنین حد فاصل فازهای موسوم به علی کش و بزمرده و نیز بین دو زیرفاز بزمرده شناسایی شده است. هر دو فاز بی سفال بزمرده و علی کش مربوط به نیمه ی دوم هزاره ی هشتم ق. م. بوده و فاز باسفال محمدجعفر نیمه ی اول هزاره ی هفتم ق. م. را دربر می گیرد. به نظر می رسد یک وقفه ی کوتاه بین دوره ی بی سفال و باسفال نیز به وجود آمده است. این موضوع با ظهور ناگهانی سفال در محوطه نیز مطابقت دارد. به هر روی، زمان شروع سفال در محوطه حدود 500 سال به عقب برده شده که از این حیث با زمان شروع سفال در مناطق دیگر خاور نزدیک نیز مطابقت دارد. به طور کلی، نتایج جدید به دست آمده از این لایه نگاری گاهنگاری قبلی و مرسوم علی کش را بازنگری و اصلاح نموده و از نظر زمان شروع استقرار در مناطق پست نیز اهمیت دارد.

برنامه ی بررسی و شناسایی دشت پتک در چارچوب یکی از برنامه های دهگانه ی بررسی نجات بخشی طرح ملی گرمسیری با عنوان: «بررسی و شناسایی شبکه ی زهکشی 23» در زمستان 1394 به روش پیمایشی و فشرده انجام و منجر به شناسایی 22 محوطه ی دوره ی روستانشینی (آغازین، قدیم، میانه و جدید) گردید. برخلاف بخش غربی دشت دهلران که بررسی ها و کاوش های باستان شناسی بیشتری در آن صورت گرفته، دشت پتک از این حیث ناشناخته تر است. نگارندگان، با هدف تعیین جایگاه گاهنگاری این دشت در دوران نوسنگی و مس وسنگ، درک چگونگی مکان گزینی محوطه ها، و شناخت برهم کنش های فرهنگی مبادرت به تجزیه و تحلیل مواد مکشوف نمودند. پژوهش حاضر، شناخت ما را از دوره های روستانشینی از لحاظ تعداد و چگونگی مکان گزینی محوطه ها و سطح ارتباطات درون منطقه ای و برون منطقه ای بهبود بخشیده است. ابزارها و اشیای سنگی مشابه نمونه هایی که از روی سطح برخی از محوطه ها و مربوط به مراحل بزمرده و علی کش به دست آمده، این فرض را قوت می بخشد که ساکنان دشت پتک، روستانشینی اولیه را همزمان با ساکنان بخش غربی دشت دهلران آغاز کردند. متروک شدن برخی محوطه ها و ظهور استقرارهای جدید، از رُخ دادهای مهم دوره ی روستانشینی قدیم بودند؛ رویداد اول، در راستای دسترسی آسان تر و مطلوب تر به مؤلفه های زیست محیطی؛ و دومی، در چارچوب ترک اجباری محوطه های اصلی توسط بخشی از اعضای جامعه در اثر افزایش جمعیت به میزانی فراتر از توان جذب زیست محیطی آن محوطه ها قابل تحلیل است. دشت پتک در دوره ی روستانشینی میانه با افزایش محوطه ها (17 محوطه) و طبعاً فزونی جمعیت روبه رو بوده؛ در مقابل، در دوره ی روستانشینی جدید با اُفت شمار محوطه ها (7 محوطه) مواجه گردیده است.

دشت های میان کوهی دامنه های مختلف رشته کوه الوند، و به طور اخص-پسکرانه های دشت ملایر-؛ از مستعدترین مناطق شرق زاگرس مرکزی ست که همواره مورد توجه جوامع مختلف انسانی بوده و از پتانسیل بالایی جهت مکان گزینی زیستگاه ها و استقرارگاه های جوامع اولیه برخوردار بوده است. برخلاف سایر نواحی زاگرس مرکزی که مطالعات باستان شناسی بیشتری در آن صورت گرفته، دشت ملایر از این حیث ناشناخته تر است؛ بنابراین، پروژه ی کاوش باستان شناختی تپه ی «پشت فرودگاه»، برای نخستین بار با اهداف و ضرورتِ بررسی و آشکار سازی تحولات نوسنگی جدید این حوزه صورت پذیرفت. این تپه، یکی از محوطه های ست که با نهشته های ضخیم خاکستر، انواع سفال خشن پوک و منقوش، حجم زیاد استخوان های بزسانان و هم چنین تعداد زیاد سردوک، استقراری نیمه یکجانشین فصلی از نوسنگی جدید را نمایان ساخته است. در پژوهش پیشِ رو، ضمن بررسی الگوی معیشت جوامع ساکن در این محوطه؛ در پی پاسخ به پرسشِ-عللِ حضور فصلی جوامع کوچ رو با الگوی معیشت رمه داری نوسنگی جدید در دشت ملایر و چگونگی (مبدأ و مقصد) حرکت آنان(؟ )-، مورد بحث و تحلیل قرار خواهد گرفت. (که) با فرضِ، وجود «راه ایل ها»، «مراتع غنی» و «منابع آبی» دشت ملایر در حوضه ی رودخانه ی حرم رود، در مسیر کریدورهای مناطق هم جوار در دشت های میان کوهی کرمانشاه و لرستان، قابلیت طرح می یابد. روش پژوهش، مبتنی بر روش تاریخی-تحلیلی با رویکرد مطالعاتِ میدانی از نتایجِ حاصله ی کاوش تپه ی پشت فرودگاه و مبتنی بر نظریات راجع به جوامع نیمه یکجانشین خواهد بود. نتایج پژوهش از دو منظر قابل بحث هستند؛ نخست، «مراتع و آب غنی» که دشت ملایر از این منظر مساعد و در نحوه ی حضور و گسترش استقرارها اثرگذار بوده است؛ دوم، «راه ها» (راه ایل ها) که دشت ملایر به عنوان کریدور مواصلاتی محوطه های نوسنگی جدید و جوامع کوچ رو در نواحی هم جوار خود بوده که تأثیر بسزایی در شکل یابی و مکان گزینی محوطه ها داشته است؛ به نحوی که استقرارهای نوسنگی جدید دشت ملایر در حوضه ی رودخانه ی حرم رود و راه های ارتباطی به صورت خطی و خوشه ای شکل گرفته اند، که چنین کُنش و رویکردی برگرفته از رفتارهای محیطیِ جوامعِ نیمه یکجانشین بوده است.

تپه قشلاق در جانب شرقی رودخانه ی تالوار در استان کردستان قرار دارد که تاکنون سه فصل کاوش باستان شناسی در آن به انجام رسیده که توالی بدون وقفه استقرارهایی از دوران مس و سنگ را نشان می دهد. نتیجه ی کاوش ها نشان داد که ضخامت نهشت های باستانی و فاصله ی تاریخ گذاری های ابتدائی و انتهایی دوره ی دالما یا طبقه ی V نسبت به دیگر مکان های کاوش شده بسیار طولانی تر باشد. فرهنگ دالما به عنوان یکی از فرهنگ های غالب دوره ی مس وسنگ قدیم و میانه تقریباً به خوبی شناخته شده است و گسترش آن در مناطق وسیعی از شمال غرب و غرب ایران روشن می باشد. در این دوره نشانه های فراوانی دال بر تغییرات اجتماعی-اقتصادی و هم چنین انطباق های فرهنگی با شرایط زیست محیطی رُخ داده که نشانه های این تغییرات برروی برخی داده های منتسب به این دوره انعکاس یافته است و همین ویژگی سبب تفاوت های بین داده های این دوره در مناطق تحت نفوذ شده است. در تحتانی ترین لایه ی کاوش شده در تپه قشلاق که بلافاصله برروی خاک بکر قرار داشت نشانه های آشکاری از سنت های دوره ی نوسنگی جدید مشاهده گردید که می تواند بیش از آن که مؤید وجود استقرارهای دوره ی نوسنگی در این مکان باشد، حداقل نشانی از نحوه ی انتقال سنت فرهنگی به دوره ی مس وسنگ قلمداد شود؛ این شیوه ی انتقال از نظر گاهنگاری و همسانی داده های فرهنگی به نتایج حاصله از حوضه ی جنوب دریاچه ی ارومیه و انتقال فرهنگی از دوره ی حاجی فیروز به دالما تشابه بیشتری دارد. لذا مهم ترین هدف این مقاله بررسی نحوه ی فرآیند گذار سنت های فرهنگی از دوره ی نوسنگی جدید به مس وسنگ قدیم بر پایه ی داده هایی است که از کاوش در تپه قشلاق به دست آمده است.

دشت رودبار جنوب در جنوب شرقی حوزه ی فرهنگی هلیل رود و در جنوب شرق ایران واقع شده است؛ این منطقه به واسطه ی شرایط زیست محیطی مناسب ازجمله آب دائم هلیل رود و دشت وسیع و حاصلخیز، از گذشته دارای قابلیت های فراوان برای زندگی اجتماعات انسانی بوده است. این تحقیق برپایه ی سؤالاتی راجع به الگو و نحوه ی پراکنش و گونه های مختلف استقرارها در دوره های مختلف، عوامل تأثیرگذار بر این الگو و برهم کنش های فرهنگی با دیگر مناطق هم جوار؛ و با فرضیاتی ازجمله تأثیرگذاری هلیل رود و شرایط طبیعی دشت و مناطق کوهستانی بر نحوه ی پراکنش و اندازه ی محوطه ها و برهم کنش های متقابل با مناطق پیرامون و باهدف آگاهی از وضعیت استقرارها و برهم کنش های این منطقه با سایر بخش های حوزه ی هلیل رود و شناسایی نحوه ی پراکنش فرهنگ های منطقه در طی دوره های مختلف انجام شده است. روش تحقیق میدانی و اسنادی بوده است. بررسی ها در محدوده ای به وسعت بیش از 6000 کیلومترمربع انجام و حاصل آن شناسایی 279 محوطه مربوط به دوره های مختلف است؛ این محوطه ها به لحاظ ماهیت و ریخت شناسی در پنج گروه کلی جای می گیرند: 1-تپه ها و محوطه های استقراری، 2-گورستان ها، 3-قلعه ها، 4-آسیاب های آبی، 5-نقوش صخره ای. محوطه های یادشده براساس گاهنگاری های نسبی انجام شده به دوره های مختلف نسبت داده شده اند؛ از این میان 97 محوطه دربردارنده ی آثار دوره ی پیش ازتاریخی، 145 محوطه دوره ی تاریخی و 48 محوطه دوره ی اسلامی است. براساس بررسی های انجام شده قدمت کهن ترین استقرارهای شناسایی شده در حوزه ی رودبار جنوب به دوره ی مس وسنگ می رسد، شناسایی محوطه هایی از دوره های مفرغ، تاریخی و اسلامی، نشان دهنده ی توالی استقرارها در این منطقه است. الگوی پراکنش محوطه های واقع در دشت و مناطق کوهپایه ای اطراف بیشتر الگویی خوشه ای است؛ باتوجه به شواهد موجود ازجمله موقعیت مکانی، وسعت، میزان و تراکم آثار سطحی محوطه ها می توان آن ها را به استقرارهای دائم یا موقت نسبت داد. این مقاله تلاش می کند ضمن معرفی گونه های مختلف استقرارها در حوزه ی رودبار جنوب، چشم اندازی کلی از گذشته ی این منطقه ارائه کند.

با توجه به یافت شدن 2013 قطعه ی ابزارسنگی ابسیدینی در فصل دوم کول تپه و از آن جایی که ابسیدین منبع بیش از 85% مصنوعات سنگی در محوطه ی کول تپه است و از طرفی دیگر، نزدیکی این محوطه به منابع اصلی تجارت ابسیدین در مناطق قفقاز و شرق آناتولی، ضرورت پرداختن به منشأیابی و تجارت سنگ ابسیدین را در این محوطه ایجاب می نماید. از آن جایی که براساس مطالعات ابسیدین فصل اول، اغلب منابع ابسیدین کول تپه از منطقه ی حوضه ی دریاچه ی سوان و مخصوصاً معدن سیونیک بوده است، چگونگی تجارت و مسیرهای تجاری احتمالی و نیز شناسایی معادن ابسیدینی مورد استفاده با استفاده از منشأیابی ابزارهای به دست آمده از فصل دوم کول تپه از سؤالات اصلی پژوهش حاضر است. از ابزارهای ابسیدینی فصل اول، 53 نمونه از دوره های مختلف با استفاده از روش فلورسانس اشعه ی ایکس XRF جهت منشأیابی معادن زمین شناسی آن ها مورد آنالیز قرار گرفت که نتایج به دست آمده حاکی از چند منبعی بودن معادن ابسیدین استفاده شده توسط ساکنان کول تپه است. معادنی که از لحاظ ساختار شیمیایی مورد شناسایی قرار گرفتند عبارتند از: سیونیک1 که 41 قطعه از نمونه ها که عمدتاً هم نمونه های دوره ی مس و سنگ و مفرغ قدیم میشدهاند از این معدن استخراج شدهاند؛ به غیر از سیونیک، معادن میدان داغ (4 قطعه ی ابسیدینی)، نمرودداغ (2 قطعه ی ابسیدینی)، گگام2 (2 قطعه ی ابسیدینی) و معادن بازنک3، چورافور4 و گوتانسر5 نیز هر کدام با یک قطعه ی ابسیدینی، دیگر معادن ابسیدین کول تپه را تشکیل می دهند و تنها یک نمونه از مجموع 53 قطعه دارای منشاء نامشخص است. همچنین 32 نمونه از ابزارهای ابسیدینی فصل دوم نیز مورد آنالیز قرار گرفتند که 24 نمونه متعلق به معدن سیونیک، 5 نمونه متعلق به معدن گگاسر و 3 نمونه نیز متعلق به معدن نمرودداغ حوضه ی دریاچه ی وان هستند. نتایج به دست آمده نشان داد که نزدیک ترین و پُراستفادهترین معدن که در کولتپه مورد استفاده قرار گرفته است، معدن سیونیک با فاصله ی تقریبی 75 کیلومتر و دورترین معدن، نمرودداغ با فاصله ی تقریبی 300 کیلومتر است. نتایج حاصل از منشأیابی ابسیدین های کول تپه یک شبکه ی گسترده ای از تجارت فرامنطقه ای را در دوران پیش ازتاریخ شمال غرب ایران به نمایش گذاشت.

مگارون، گونه ای از انواع معماری راست گوشه بوده است که سده های متمادی به عنوان فرمی رایج و شاخص، در محدوده ی جغرافیایی شرق اروپا، غرب آسیا و به ویژه آناتولی مورد استفاده قرار گرفته است. میزان گستردگی جغرافیایی، دوره ی زمانی و ویژگی های کاربردی این معماری موجب شکل گیری دیدگاه ها و نظرات متفاوت و گاه متضاد پیرامون ساختار و مفاهیم مرتبط با معماری مگارون شده است؛ از آن جمله می توان به تعریف معماری مگارون، حوزه ی جغرافیایی، گستره ی کاربری و یا تاریخِ ابداع و استفاده از این شیوه ی معماری اشاره کرد. در پژوهش پیش رو که با بهره گیری از گزارش ها و پژوهش های باستان شناسی و برخی متون تاریخی انجام شده است، با توجه به پیشینه ی تاریخی و اهمیت معماری مگارون و نقش آن در تاریخ معماری حوزه ی آناتولی، به این پرسش پاسخ داده شده که تعریف معماری مگارون، با درنظر داشتن دیدگاهای مختلف و گاه متضاد، به چه صورت می تواند تعریف شود؟ این پژوهش با بررسی، معرفی و شرح ساختمان های شناسایی شده با فرم معماری مگارون در منطقه ی یاد شده، افزون بر مشخص کردن جایگاه این معماری در جغرافیای مورد نظر، مختصاتی از دوران رواج این معماری را در اختیار قرار داده است. کهن ترین آثار به جا مانده از مگارون های آناتولی، متعلق به آغاز هزاره ی سوم و اواخر هزاره ی چهارمِ قبل ازمیلاد هستند. دوره ای که این معماری رواج یافته و مورد استفاده قرار گرفته است، هم زمان با تحولات اجتماعی و فرهنگی گسترده در منطقه ی غرب آناتولی، اژه و کرانه های شرقی مدیترانه است. معماری مگارون و انواع مشتق از آن در آناتولی و سرزمین های پیرامون آن، مشخصاً به عنوان کانون های مذهبی و یا سیاسی (تشریفاتی)، کارگاهی و به ویژه مسکونی مورد استفاده قرار گرفته اند و بالطبع متناسب با کارکردهای متفاوت، الحاقات و ساختارهای ثانوی و متنوعی را نیز دارا بوده اند.

شمال غرب ایران به عنوان یکی از مناطق کلیدی در مطالعات باستان شناسی ایران به ویژه در عصر آهن و دوره ی آغاز تاریخی همواره مورد توجه پژوهشگران مختلف بوده است. تپه ی حسنلو به سبب کاوش های گسترده و توالی گاهنگاری موجود در آن، از جمله مهم ترین محوطه های منطقه است که مطالعات به نسبت کاملی روی مواد فرهنگی مختلف آن به انجام رسیده است. بررسی نظام معیشتیِ مردمان ساکن در این محوطه به طور هدفمند و جامع صورت نگرفته و پرداختن به آن ضرورت دارد. پرسش اصلی این است که کشاورزی، دامپروری و به طور کلی اقتصاد معیشتی در این دوره چه وضعیتی داشته است؟ نوشتار حاضر این هدف را دنبال می کند تا با استفاده از دانش باستان شناسی زیستی به بررسی الگوهای معیشتی و چگونگی برهمکنش انسان با زیست محیط خود طی عصر آهن در این محوطه به طور اخص، و شمال غرب ایران به طور اعم بپردازد. برای رسیدن به هدف فوق، از نتایج پژوهش های انسان شناسی زیستی، باستان گیاه شناسی و باستان جانورشناسی بهره گرفته شده است. سعی بر آن است که با ترکیب نتایج حاصل از مطالعات مذکور و همچنین یافته های باستان شناسی و مدارک تاریخی، نظام کشاورزی و دامپروری در این محوطه بازسازی شود. نتایج این پژوهش بیانگر وجود نظام کشاورزی و دامپروری توسعه یافته در تپه ی حسنلو در اواخر هزاره ی دوم و هزاره ی اول ق. م. است.

حوزه ی رودخانه ی چهل چای مینودشت، در حاشیه ی شرقی دشت گرگان، یکی از مناطق بسیار مهم استقراری در دوران تاریخی، به ویژه دوره ی اشکانی، به شمار می آید. در بررسی های روشمند باستان شناختی که در پاییز 1395 در منطقه انجام گرفت، 110 محوّطه شناسایی شد که از آن میان، 80 مورد مربوط به دوره ی اشکانی است. این شمار، بر نقش و جایگاه استراتژیک و زیست محیط مطلوب این منطقه در سیر تاریخ فرهنگی ایران در این دوره گواهی می دهد. از مهم ترین سؤالات این پژوهش، نحوه ی شکل گیری و پراکنش استقرارها، عوامل مؤثر در مکان گزینی و همچنین شناخت الگوی استقراری محوطه های اشکانی می باشد. یکی از رویکردهای نوین در باستان شناسی جدید، باستان شناسی چشم انداز است که به رابطه ی میان محیط و استقرارها می پردازد و در این مقاله نیز تلاش شده با استفاده از داده های بررسی باستان شناختی و با به کارگیری مؤلّفه های باستان شناسی چشم انداز، الگوها و متغیّرهای زیست محیطی مؤثر در پراکندگی محوّطه های اشکانی در منطقه، شناسایی و بازسازی شود. در این راستا، با استفاده از نرم افزار GIS، اطلاعات باستان شناسی مینودشت در بافت محیطی قرار گرفت و خروجی نقشه ها نشان داد که عامل ارتفاع و راه های ارتباطی، از مهم ترین ویژگی های مؤثر بر الگوی پراکندگی محوّطه هاست و همچنین در زمینه ی معیشت ساکنان اشکانی منطقه، منابع آبی، ارتفاع، شیب مناسب زمین و همچنین خاک لُسی منطقه موجب شده که اقتصاد معیشتی جوامع در مناطق دشت بر پایه ی کشاورزی و در مناطق کوهپایه، بر اساس دامداری شکل گیرد. الگوی پراکندگی محوّطه ها در بخش درّه های میان کوهی به صورت خطّی و در بخش دشت براساس مدل مکان مرکزی است.

معماری دست کند از لحاظ کاربری دارای گونه هایی از قبیل مسکونی-استقراری، مخفیگاهی-پناهگاهی، تأسیساتی-زیرساختی و مذهبی-آیینی است. گونه ی مذهبی و با پیشینه ی طولانی این نوع معماری، در بناهای نیایشگاهی به کار رفته است که در مناطق مختلفی از ایران، پراکنده شده و در دوره های گوناگون تاریخی مورد استفاده و بهره بردای بوده اند. مسجد قدمگاه آذر شهر، امامزاده معصوم ورجوی مراغه و نیایشگاه دهکده ی صخره ای اباذر در شهرستان نیر، از نمونه های شناخته شده و موردتوجه محققان در گونه ی فضاهای دستکند نیایشی در منطقه ی شمال غربی ایران محسوب می گردند. در منطقه ی مرکزی ایران، شش اثر در محدوده ی جغرافیایی شهرستان تاریخی نایین، شامل: مساجد دست کند علی آباد و مصلی در شهر بافران، بخش های زیرزمینی مسجد سرکوچه ی محمدیه و فضای زیرزمینی مساجد جامع شهرهای نایین، بافران و نِیستانک، در زمره ی نمونه های غنی و با ارزشِ این گونه ی معماری دستکند، در کشور به شمار می روند. براساس بررسی های صورت گرفته، تاکنون کمتر پژوهشی را می توان یافت که به مطالعه و بازخوانی این آثار، پرداخته باشد؛ لذا پژوهش حاضر، برای نخستین بار با هدف ارائه ی تحلیلی مقایسه ای-تطبیقی و هم چنین بیان وجوه شباهت و افتراق معماری دستکند استفاده شده در این فضاهای نیایشیِ متعلّق به دو منطقه ی جغرافیایی متفاوت، انجام گرفته است. روش پژوهش کتابخانه ای-میدانی و روش تحقیقِ پژوهش تحلیلی-توصیفی است. با مطالعات صورت گرفته و تحلیل مقایسه ای بین سه اثر دستکند منطقه ی شمال غرب با شش نمونه ی دستکند در منطقه ی مرکزی (شهرستان نایین) آشکار شد که می توان قائل به یک فرم خاص معماری دستکند مذهبی در آثار مورد مقایسه بود. گونه ی معماری دست کند زیر زمینی، الگوی شکلی-فضاییِ خطی در امتداد یک محور طولی، گردش حرکتی منطبق بر محور اصلی و تأکید بر اهمیت فضای انتهایی در چیدمان فضایی سلسله مراتب کالبدی، از خصوصیات این فرم مشترک به شمار می آیند. وجه افتراق این آثار درشکل داخلی آن هاست که سه اثر منطقه ی شمال غرب دارای پلانی مدوّر و فضای گنبدی شکل با خطوط منحنی هستند، درحالی که در آثار منطقه ی مرکزی، پلانی مستطیل شکل با فرم و فضای مسطح و راست گوشه استفاده شده است.

سفال یکی از فراوان ترین و مهم ترین تولیدات صنعتی به شمار می رود که انسان توانسته عرضه نماید. غیر از برآوردن نیازهای مادی، گاه در جایگاه رسانه ای تصویری، اندیشه ی وی را نیز تبلیغ و اعلان نموده است. یکی از موضوعات همیشه پذیرفته ی پیرامون انسان به ویژه در آسیا، توجه به رُخ دادها و پدیده های طبیعی و به طور ویژه فضای سبز پیرامون است. علت این امر، بی تردید طبیعت تنگ دستی است که شرایط اقلیمی پیچیده ای برای حیات وی ایجاد کرده است؛ بنابراین کوتاه بودن فصل گُل و سبزه، باغ سازی و باݣ ݣ غ پردازی را به دستینه ای آرمانی تبدیل کرد. یکی از مهم ترین شیوه های باغ پردازی ایرانی گونه ی «چهارباغ» است که در کتاب آرایی و قالیبافی نمونه های متعددی از آن شناسایی و مطالعه شده است. این آرایه در هنرهای کاربردی و به طور ویژه اشیاء سفالی به رغم استفاده ی پُردامنه، تنها در دوره ی پیش ازتاریخ و تاریخی، نمونه هایی از آن با اشاره ای کوتاه، معرفی شده است. برپایه ی همین ضرورت، پژوهش حاضر تلاش کرده تا این نقش را در پاره ای از یافته های سفالین «آبی و سفید» ارگ بم در دوره ی صفویه که گونه ی چهارباغ وجه غیر جایگزین در طراحی معماری منظر است، بررسی و مطالعه نماید. سؤال اصلی بر این موضوع تأکید دارد که آرایه ی سفالینه ها چه ارتباطی با نوع باغ پردازی دوره ی صفویه دارد. روش تحقیق در این پژوهش، تاریخی، توصیفی-تحلیلی است. گردآوری یافته ها به دو شیوه ی اسنادی و میدانی صورت گرفته است. آن چه این تحقیق بدان دست یافته، گواهی می دهد که هنرمند سفالگر غیر از نشان دادن چهارباغ و اجزای آن، گاه به شیوه ای استادانه کوشک میانی آن را به صورت یک نه بخش که در ادبیات معماری به «هشت بهشت» معروف شده، نمایش دهد؛ بنابراین به نظر می رسد همان طورکه استفاده از این نقش در دسته ای از قالی های دوره ی صفویه، نام «قالی چهارباغ» را برای آن مرسوم ساخت، می توان این گونه از سفال را به عنوان «آبی و سفید چهارباغی» در گونه شناسی سفال دوره ی اسلامی معرفی کرد.