پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت
سال:1393 | دوره:3 | شماره:2 |تعداد مقالات:8

یکی از مهم ترین هدف های پژوهش در زمینه متون ادبی، دستیابی به معنای ثانوی یا ضمنی متن است؛ زیرا این معنا برابر با ادبیت متن است. معنای ثانوی، از راه زبان و عناصر گوناگون مرتبط با نوع ادبی بیان می شود که به طور کلی و در اصطلاح، زبان آن متن نامیده می شود. در این جستار، در راستای بررسی زبان داستان کوتاه، معانی ثانوی به دو نوع اصلی و فرعی دسته بندی می شود؛ معنا یا معانی ثانوی اصلی که همان درون مایه داستان است و معانی ثانوی فرعی که از دیگر عناصر داستان به دست می آید؛ بنابراین هر عنصری را که در داستان در ارتباط با درون مایه آن دلالت مند می گردد، می توان به عنوان بخشی از زبان داستان کوتاه بررسی کرد. طبق این روش و از این منظر، در مقاله حاضر، مجموعه داستان یوزپلنگانی که با من دویده اند اثر بیژن نجدی بررسی شده است. معانی ثانوی اصلی یا درون مایه مشترک این داستان ها، عبارت است از تقابل هویت و بی هویتی در قالب تقابل سنت و نوگرایی، که از راه شگردها و عناصر گوناگون داستان بیان می شود.

خطبه جهاد از مشهورترین خطبه های حضرت علی (ع) است که مضمونش بر محور جهاد دور می زند. گفتمان خطبه، اهمیت جهاد و آثار مهم آن، و نیز پیامدهای ترک جهاد را برای امت ها، تبیین می کند. در بخش های دیگر این خطبه، ملامت بر کوفیان و حادثه دردناک حمله «سفیان غامدی» به شهر مرزی انبار و شهادت «حسان بن حسان»، نماینده شجاع و باوفای امام، و آمادگی کامل حضرت برای جهاد به همراه سابقه جهادی خویش در غزوات صدر اسلام، بیان شده و در مجموع، روح حماسی فوق العاده بر فضای خطبه، هر شنونده ای را تحت تاثیر قرار می دهد. در شیوه گفتار این خطبه، پیوندی تنگاتنگ میان آنچه در الفاظ و عبارات و معانی آنها جاری است، با روان و تجربه گوینده خطبه برقرار است. سیاق کلی خطبه، توبیخ و ملامت کوفیان است، به طوری که شدت توبیخ، واژه به واژه و عبارت به عبارت زیادتر می شود. استفاده از تشبیه و استعاره و کنایه و سایر فنون ادبی معانی و بیان، و آهنگ درونی مانند سجع و جناس و موازنه، با مطابقت حال و مقتضا، به زیبایی های خطبه افزوده؛ امری که در مقاله حاضر بررسی شده است.

فاصله راوی از رویدادها و شخصیت ها و روایت شنو، از متنی به متن دیگر متفاوت است و این فاصله امکان دارد از نظر بعد زمانی، حضور جسمانی و عقلانی و اخلاقی و یا عاطفی باشد؛ برای مثال، راوی خشم و هیاهو بدون تردید از بنجی باهوش تر است. در داستان بچه مردم نوشته جلال آل احمد، هر چه داستان به پیش می رود، روایت شنو (مخاطب) بیشتر با راوی (زن) مخالفت می کند. در داستان حضرت یوسف (ع)، شخصیت یوسف از دیگر برادران وارسته تر است. نگارندگان پژوهش حاضر به شیوه توصیفی تحلیلی و با بهره گیری از منابع کتابخانه ای، ضمن ادغام مفاهیم و اندیشه های مطرح در رویکردهای شناختی و زبان شناختی، کوشیده اند درک و فهم خود را از ماهیت بررسی رابطه راوی با روایت شنو و رویدادها و شخصیت ها در ادبیات داستانی با فهرستی محدود (اما دقیق) از متون داستانی ایرانی و خارجی نشان دهند. نتایج پژوهش نشان می دهد که در علم روایت شناسی و ادبیات داستانی، بین راوی و رویدادها و شخصیت ها، از جنبه های مختلف تفاوت وجود دارد.

برخی از متون ادبی در مرز میان دو جریان ادبی قرار دارند و ویژگی های هر دو را منعکس می سازند. برخی از مولفه های ادبی نیز بین هر دو جریان مشترک است و می توان آنها را حتی در متون خلق شده در دو دوره متفاوت مشاهده کرد. رمان اسفار کاتبان جزو آثاری است که بسیاری از تکنیک ها و تمهیدات مشترک بین شیوه نگارش مدرنیستی و پسامدرنیستی را دارد؛ تمهیداتی چون تعدد راوی و روایت ها، بی نظمی زمانی در روایت، مرگ مولف، برجستگی متن، شباهت داشتن شخصیت ها به یکدیگر، غلبه عنصر وجودشناسی بر عنصر معرفت شناسی، روایت بودن تاریخ، دور باطل، بینامتنیت، درآمیختن ژانرها یا التقاط گرایی و در کنار هم قرار دادن نثر قدیم و جدید. ابوتراب خسروی کوشیده است در این رمان با توجه به برخی از ویژگی های غالب در رمان های پسامدرن، به شیوه نگارش پسامدرنیستی نزدیک شود. در پژوهش حاضر، به بررسی ویژگی های این رمان از این منظر پرداخته شده است.

فرمالیسم روسی، رویکردی است که اوایل قرن بیستم به وجود آمد و هدف نظریه پردازان آن مشخص کردن شیوه ای علمی در نقد متون ادبی بود. آنان ادعا داشتند که به جای نویسنده اثر، خود اثر ادبی باید در محور توجه قرار گیرد و «ادبی بودن» متون ادبی، موضوع اصلی در نقد ادبی محسوب شود. آنان با اتخاذ این شیوه، مطالعه و بررسی متون ادبی را به سوی مسائل مربوط به شکل و تکنیک سوق دادند. در مقاله حاضر، علاوه بر توضیحی درباره صورت گرایی (فرمالیسم) و مفاهیم خاص مربوط بدان، با انتخاب این شیوه، به چگونگی کاربرد مفاهیم صورت گرایان در تحلیل این داستان پرداخته شده است.

اقناع، فرایندی است که به منظور نفوذ در مخاطبان و مجاب ساختن آنان به وجود می آید. این فرایند ارتباطی اهمیت ویژه ای در دنیای ادبیات دارد؛ زیرا همواره یکی از مهم ترین اهداف سخنوران و پدیدآورندگان آثار هنری، اقناع مخاطبان بوده است. با توجه به این اهمیت، از چند دهه اخیر مطالعات گوناگون و متفاوتی درباره رابطه اقناع و ادبیات انجام شده است. این نوع تحقیقات که از غرب آغاز شده، درباره شیوه ها و روش های اقناع مخاطب، مباحث گوناگونی را مطرح می سازد. در این مقاله سعی شده است تا حدودی سیر مطاله و پژوهش درباره فرایند اقناع از دیرباز تا قرن حاضر ترسیم و همچنین اهمیت این نوع مطالعات در حوزه ادبیات مشخص شود.

به کارگیری شعر روایی با هدف بیان دغدغه های انسانی و اجتماعی، یکی از وجوه مشترک میان نیما یوشیج و خلیل مطران در شعر معاصر فارسی و عربی است. مقدار زیادی از اشعار نیما، جنبه روایی دارد. خلیل مطران نیز جزو شاعرانی است که شعر روایی را وارد شعر معاصر عربی کرده است. این پژوهش با روش تحلیلی توصیفی و با تکیه بر روش ادبیات تطبیقی، میزان خلاقیت و هنرآفرینی دو شاعر را در شعر روایی بررسی و مقایسه کرده است. نتیجه به دست آمده از پژوهش نشان می دهد که نیما با خلاقیتی شاعرانه، نمادهای افسانه ای را به گونه ای در تاروپود شعر روایی خود تنیده که جنبه هنری بدان بخشیده است، اما مطران با استفاده از مواد تاریخی، شعری روایی را در قالبی سنتی پدید آورده است. نوآوری نیما در خلق یک معنای تخیلی تازه و پیوند دادن آن با زندگی امروز است، اما خلاقیت مطران، محدود به ایجاد ارتباط میان یک روایت تاریخی با دنیای امروز است. در مجموع می توان گفت، میزان ابتکارات نیما در خلق مضمون های نو، به کمک شعر روایی، با توجه به گستردگی دامنه تخیل در آن، بسیار بیشتر از مطران است.

روان کاوی و ادبیات، رابطه ای دوسویه دارند. ادبیات سبب تلطیف روان می شود و روان کاوی به کالبدشکافی آن می پردازد. آنچه امروزه روان کاوان مطرح می کنند، در ادبیات گذشته حضور داشته است و اکنون نیز با هویت یافتن دانش روان کاوی، به صورت علمی مطرح می شود. با بررسی یک اثر هنری از دیدگاه روان شناختی، می توان به نکاتی چون ویژگی های شخصیتی هنرمند و بازتاب آنها در خلق اثر پی برد. در این نوشتار که نتیجه بازخوانی انتقادی سوگ نامه های خاقانی و تحلیل روان کاوانه آنهاست با بهره گیری از روش استقرایی، مفاهیمی چون تصعید و فرافکنی و خودفریبی و خودشیفتگی و حمایت اجتماعی، و همچنین حضور ناخودآگاه فردی و جمعی و سایه و کشمکش های نهاد و فرامن، بررسی شده است.