اکوفیتوشیمی گیاهان دارویی
سال:1392 | دوره:1 | شماره:1 (پیاپی 1) |تعداد مقالات:7

گیاه جعفری کوهیPimpinella aurea DC.  یکی از فراوانترین گونه های چند ساله و معطر Pimpinella در ایران است. در این تحقیق به منظور ارزیابی کمیت و کیفیت اسانس، اندام های مختلف گیاه در مراحل مختلف رشد در سال 1389 از سه رویشگاه طبیعی استان تهران (توچال، وردآورد و لواسانات) جمع آوری، خشک و به روش تقطیر با آب اسانس گیری شد. برای شناسایی ترکیب های موجود در اسانس و آنالیز مواد موثره از دستگاه های گازکروماتوگرافی (GC) و گازکروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) استفاده شد. نتایج نشان داد در هر سه رویشگاه نمونه های ساقه و برگ، از کمترین بازده اسانس و نمونه بذر از بیشترین مقدار برخوردار بودند. بذر نمونه وردآورد بازده اسانس بیشتری نسبت به دو رویشگاه دیگر داشت. نتایج آنالیز ترکیب های اسانس ها نشان داد که در اسانس ساقه و برگ در منطقه وردآورد، به ترتیب مواد موثره سیترونلیل استات و ژرانیل استات از مهمترین ترکیب های اسانس در هر سه مرحله رویشی، شروع بذردهی و بذردهی کامل بودند، ولی در منطقه توچال، در مرحله شروع بذردهی، مواد موثره بتا - بیزابولن، لیمونن، ژرانیل استات، لانجی پینانول و سیترونلیل استات از مهمترین ترکیب ها بودند، در حالی که مهمترین ترکیب های اسانس ساقه و گل آذین شامل بتا - بیزابولن بود. در مرحله بذردهی کامل نیز در همین منطقه مهمترین ترکیب های اسانس برگ و ساقه شامل مواد موثره بتا - بیزابولن، اپوکسی آلوآرومادندرن، لیمونن و آلفا - پینن بودند. اسانس ساقه و برگ های این گونه در رویشگاه لواسانات در مرحله بذردهی کامل شامل مواد موثره آلفا - کوپرنن، ژرماکرن دی و لیمونن بودند. در اسانس بذر هر سه رویشگاه نیز مواد موثره بتا - بیزابولون و اپوکسی آلوآرومادندرن مهمترین ترکیب ها بودند.

جنس Thymus L. متعلق به تیره نعناع و تقریبا 215 گونه مختلف از آن در سراسر جهان و 14 گونه گیاه معطر و چند ساله دارد که 4 گونه از آن انحصاری ایران هستند. گونه های مختلف آویشن در صنایع غذایی، دارویی، بهداشتی و آرایشی استفاده متنوعی دارند. این تحقیق به منظور تعیین و معرفی مناسب ترین اکسشن گونه آویشن دنایی(Thymus daenensis Celak.)  در ایستگاه تحقیقات گیاهان دارویی علی آباد - اراک طی سالهای 1386 الی 1390 اجرا گردید. بذرهای 9 اکسشن از آویشن دنایی از بانک ژن منابع طبیعی ایران دریافت و در جی فی پات محیط گلخانه کشت شدند، در اوایل سال 1388 نشاء ها به زمین اصلی با فواصل روی ردیف و بین ردیف ها یک متر انتقال یافت همچنین با سیستم قطره ای آبیاری شدند. درصد استقرار بوته ها، قطرهای بزرگ و کوچک، مساحت تاج پوشش، ارتفاع گیاه، مراحل فنولوژی، وزن خشک اندام های هوایی، درصد اسانس تولید اسانس در هکتار اندازه گیری و ثبت گردید. بررسی داده ها نشان داد بیشترین درصد استقرار بوته ها در نمونه 38 به میزان 96 درصد بود. حداکثر مساحت تاج پوشش در نمونه های 68 با 4794 سانتی متر مربع مشاهده و تعداد روزهای گلدهی پس از شروع رشد و جوانه زنی محاسبه شد در نمونه های 49 و 62 زودتر از سایر نمونه ها مراحل 50 درصد گلدهی و گلدهی کامل را سپری نمود. میزان اسانس در سال 1389 نمونه های 68 و 38 با 7053 و 7.35 کیلو گرم در هکتار و در سال 1390 نمونه های 38 و 60 به ترتیب با 44.12 و 23.48 کیلوگرم در هکتار برتر از سایرین بود در مجموع سه اکسشن 68،38 و 60 مطلوب تر از سایرین بودند.

این تحقیق به منظور بررسی کمیت و کیفیت اسانس دو گونه از آویش Thymus fedtschenkoi وThymus daenensis  در رویشگاه های مرتعی استان کردستان در سال 1389 اجرا گردید. برای انجام این تحقیق در زمان گلدهی مقدار لازم از اندام هوایی گیاه برداشت و در شرایط اتاق خشک گردید. استخراج اسانس به روش تقطیر با آب و با استفاده از طرح کلونجر انجام شد. به وسیله دستگاه های گاز کروماتوگراف (GC) و گاز کروماتوگراف متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) ترکیبات شیمیایی موجود در اسانس هر یک از گونه ها شناسایی شد. نتایج نشان داد که بیش از 20 ترکیب شیمیایی متفاوت در اسانس گونه های آویشن وجود دارند. بازده اسانس گونه Thymus fedtschenkoi، 1.31 درصد و مهمترین مواد موثره آن شامل تیمول (62.15 درصد)، پی - سیمن (12.03 درصد)، گاما - ترپینن (6.45 درصد) وکارواکرول (4.82 درصد) بود، در حالی که بازده اسانس در گونه Thymus daenensis 2.53 درصد و مواد موثره آن شامل تیمول (70.59 درصد)، گاما - ترپینن (8.78 درصد)، پی - سیمن (6.11 درصد)، و کارواکرول (3.43 درصد) گزارش گردید.

خشک کردن یکی از فرآیندهای اصلی پس از برداشت گیاهان است که کمیت و کیفیت مواد موثره دارویی را تحت تاثیر قرار می دهد. به منظور مطالعه مدت زمان لازم برای خشک کردن، درصد و محتوی مهمترین اجزای اسانس تعدادی از گونه های مهم دارویی شامل بابونه، آویشن، بادرنجبویه، ترخون و نعناع فلفلی در قالب طرح کاملا تصادفی با چهار تکرار در آزمایشگاه دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد در سال 1391 اجرا شد. روش های خشک کردن شامل سه درجه حرارت آون (30، 40 و 60 درجه سانتی گراد)، سه توان خروجی میکروویو (100، 300 و 600 وات) و دو روش طبیعی در سایه و آفتاب بودند که تا زمان رسیدن وزن به محتوای رطوبتی 0.10 بر پایه وزن خشک یا 10 درصد وزن تر ادامه یافت. نتایج نشان داد که اثر روش های مختلف خشک کردن بر مدت زمان لازم برای خشک شدن، محتوی و میزان مهمترین اجزای اسانس تمام گونه ها معنی دار (p£0.01) بود. بیشترین مدت زمان لازم برای خشک شدن و محتوی اسانس تمام گونه ها برای خشک شدن در سایه حاصل شد. محتوی مهمترین اجزای اسانس گونه های مختلف برای شرایط خشک کردن در سایه بیش از 100 درصد نسبت به تیمار خشک کردن در آفتاب بالاتر بود. با افزایش درجه حرارت آون و توان خروجی میکروویو میزان و محتوی مهمترین ماده موثره اسانس گونه های دارویی کاهش یافت. از آنجا که سرعت بالای خشک کردن و کاهش انرژی ورودی از افت عملکرد اسانس جلوگیری می کند، می توان استفاده از توان های پایین میکروویو را به دلیل کاهش نسبتا سریع محتوی رطوبتی به عنوان روشی مناسب برای خشک کردن گونه های دارویی مدنظر قرار داد.

ترخون با نام علمی Artemisia draconculus L. گیاهی چند ساله متعلق به تیره Asteraceae است که از دوران باستان از اندام های هوایی آن به عنوان ضد تشنج، اشتهاآور، مقوی معده، مدر، ضدنفخ و نیز ضدکرم استفاده شده است. در این تحقیق به منظور ارزیابی عملکرد و کیفیت اسانس های مورد آزمایش از ایستگاه تحقیقاتی البرز در اطراف کرج جمع آوری و با سه روش تقطیر با آب، آب و بخار و بخار اسانس گیری گردید. میانگین بازده اسانس در سه تکرار و با استفاده از روش روش های تقطیر با آب (0.48 درصد)، تقطیر با آب و بخار (0.51 درصد) و با بخار (0.54 درصد) به دست آمد. آنالیز آماری با استفاده از نرم افزار Spss نشان داد که به ترتیب در تقطیر با آب و بخار، بیشترین میزان اسانس به دست آمده است. جهت شناسایی و مقایسه ترکیب های اسانس از دستگاه های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) استفاده شد و نتایج نشان داد که ترکیب های عمده اسانس در روش تقطیر با آب شامل متیل کاویکول (74.3 درصد) و ترانس - بتا - اوسیمن (9.6 درصد) بودند، در روش تقطیر با آب و بخار: متیل کاویکول (77 درصد)، ترانس - بتا - اوسیمن (8.3 درصد) و در روش تقطیر با بخار: متیل کاویکول (66.1 درصد) و ترانس - بتا - اوسیمن (12.1 درصد) به دست آمدند. لذا منطبق با نتایج به دست آمده، بهترین روش تقطیر با آب و بخار است که میزان بالای ترکیب متیل کاویکول با (77 درصد) قابل ذکر می باشد.

در این تحقیق سرشاخه های گلدار گیاه بومادران Achillea millefolium subsp. millefolium از ایستگاه تحقیقاتی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور در استان البرز در اواخر تابستان 1390 جمع آوری گردید و با استفاده از روش تقطیر با آب و دستگاه مایکروویو اسانس گیری گردید. بازده اسانس در روش تقطیر با آب 0.4 درصد و در مایکروویو 0.2 درصد به دست آمد که دلیل بازده کم اسانس شرایط متفاوت زمانی بود. سپس نمونه های اسانس با استفاده از دستگاه های کروماتوگرافی گازی (GC) و کروماتوگرافی گازی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) مورد شناسایی قرار گرفت. در روش تقطیر با آب ترکیب های عمده اسانس عبارت بودند از: گاما - ترپینن (18.2 درصد)، المول استات (12.9 درصد)،کاریوفیلن استات (12.2 درصد) و بورنیل استات (10 درصد)، در حالی که در روش مایکروویو، ترکیب های عمده شامل: 1- ترپینئول (17.6 درصد)، آلفا - بیسابولول اکسیدآ (10.6 درصد)، ترانس - توجون (7.3 درصد) و ترپینن - 4 - ال - استات (7.1 درصد) بودند که از نظر کمی و کیفی متفاوت گزارش شدند.

این تحقیق به منظور بررسی مهمترین نیازهای اکولوژیکی، اتنوفارماکولوژی و ارزیابی عملکرد آنتی اکسیدانی گیاه دارویی بومادران هزار برگ Achillea millefolium L. sub sp. millefolium در رویشگاه طبیعی آن واقع در کوهستان چهارباغ در جنوب شرق استان گلستان انجام گرفت. هر یک از مشخصات اقلیمی، نیاز های زیستی و فنولوژی گیاه بومادران به انضمام لیست مهمترین گونه های دارویی، طیف بیولوژیک و کورولوژی گونه ها در منطقه انجام گرفت. نتایج نشان داد حدود 50 گیاه دارویی با غالبیت تیره های Lamiaceae (23 درصد) و Asteraceae (20 درصد)، تیره های Liliaceae، Fabaceae و Apiaceae هر کدام با (6 درصد) شناسایی شدند و از نظر شکل زیستی ژئوفیت ها با 24 گونه (47 درصد)، تروفیت ها با 15 گونه (29 درصد) و پس از آن همی کریپتوفیت ها با 5 گونه (10 درصد) بیشترین تعداد گونه ها را به خود اختصاص دادند و عناصر رویشی گونه ها بیشتر متعلق به خاستگاه ایرانو تورانی، مدیترانه ای (59 درصد) و اروپا سیبری (21 درصد) بودند. بررسی های اوت اکولوژیکی نشان می دهد گیاه بومادران هزار برگ گیاهی علفی یکساله است و اغلب به صورت خودرو در اقلیم سرد و نیمه خشک با بارندگی متوسط سالیانه 399 میلی متر و دمای متوسط سالیانه 10.22 درجه سانتی گراد و در خاک هایی کم عمق با بافت سبک سیلتی - شن رسی با اسیدیته 7.8 و هدایت الکتریکی 0.34 و محدوده ارتفاعی 900 تا 2250 متر در جهات شرقی و جنوب شرقی که از حاصلخیزی بیشتر خاک و شدت نور بیشتری برخوردار است، می روید. نمونه گل های گیاه بومادران در مردادماه 1390 جمع آوری و عملکرد آنتی اکسیدانی عصاره متانولی گل ها با استفاده از روش اسپکتوفوتومتری و تست DPPH ارزیابی گردید که میزان آن با محاسبه IC50 برابر با 189 میلی گرم بر میلی لیتر بدست آمد. رشد رویشی گیاه از اواخر فروردین، فاز زایشی از اواخر خرداد، شکوفایی گلها تا اواخر شهریور ادامه دارد، رسیدن میوه و پراکنش دانه ها در نیمه دوم شهریور ماه مشاهده و سپس خزان می کند. نتایج اتنوفارماکولوژیکی بدست آمده از درمانگران محلی در این تحقیق نشان داد که بومادران یکی از مهمترین گیاهان دارویی و معطر منطقه است که از آن به عنوان ضد عفونی کننده، ضد التهاب، توقف خونریزی، ضد اسپاسم، مسکن، بادشکن، التیام دهنده زخم، تنظیم قاعدگی و به عنوان یک ضد پاتوژن قوی در دفع آفات و بیماری های زراعی نیزاستفاده می شود. با توجه به مصارف بومادران در طب سنتی منطقه و ارزش آنتی اکسیدانی آن، می تواند پایه گذار تحقیقات آتی در زمینه استخراج و تولید فراورده های طبیعی آنتی اکسیدان و ضد پاتوژن می باشد.