باروری و ناباروری
سال:1387 | دوره:9 | شماره:1 (مسلسل 34) |تعداد مقالات:10

زمینه و هدف: پس از تولد اولین نوزاد ناشی از لقاح خارج رحمی، امکان درمان زوج های ناباروری فراهم شد که به دلایل ضعف در عوامل اصلی شکل گیری فرزند، توان باروری طبیعی را نداشتند. پیشرفت فن آوری های لقاح خارج رحمی، امکان جایگزینی گامت/ جنین یا رحم را در صورت مواجهه زوج با فقدان یا نقص یک یا برخی از این موارد، به شکل باروری شخص ثالث فراهم نمود.روش بررسی: جایگزینی رحمی زمانی ضرورت می یابد که زوج، همه عوامل دخیل در شکل گیری فرزند را دارند ولی به دلیل فقدان رحم سالم، امکان داشتن فرزند از آنها سلب گردیده است. فن آوری های لقاح خارج رحمی IVF/ICSI این امکان را برای چنین زوج هایی فراهم نموده است که جنین سالم آنها در آزمایشگاه جنین شناسی تشکیل شود و در موقعیتی مناسب، به رحم شخص ثالث انتقال یابد. زمانیکه زنی آمادگی خود را برای در اختیار گذاشتن رحم خود برای انتقال جنین زوج متقاضی درمان، اعلام نماید و متعهد شود که پس از زایمان، فرزند را به صاحبان گامت عودت خواهد داد، جانشینی رحمی به منصه ظهور رسیده است.نتایج: روش درمانی جایگزینی رحمی، بر اساس منشا تخمکی که برای ایجاد جنین به کار برده می شود به دو گروه عمده روش جایگزینی کامل و جایگزینی نسبی تقسیم می شود. اگر چه بر اساس نحوه استفاده از تخمک، اسپرم شخص ثالث و بکارگیری رحم جایگزین در روش لقاح خارج رحمی، به انواع متعدد دیگری نیز قابل تقسیم است. استفاده از این گونه روشها، در شکل گیری و تولد فرزند که با حضور شخص ثالثی محقق می گردد، مستلزم توجه به ابعاد متنوع فقهی، حقوقی، اخلاقی و فرهنگی (جامعه شناختی، روانشناختی) است. در حال حاضر در ایران، اجماع علما، در پاسخ به استفتایی که پژوهشکده ابن سینا در این مورد اخذ نموده است، امکان استفاده از رحم جایگزین را مجاز و حق امتناع از استرداد فرزند توسط بانوی صاحب رحم را مردود شناخته است. متاسفانه، به علت فقدان قانونی مدون، زوجین متقاضی درمان، یا از انجام درمان منصرف شده، یا مجبور به اقداماتی می گردند که بر اساس قوانین، جرم شناخته می شود. به عنوان مثال در قوانین فعلی، صدور گواهی ولادت فقط منحصر به زنی است که فرزند را زایمان می نماید؛ در این موقعیت، یا پزشک ناچار به صدور گواهی تولد به نام صاحبان گامت می گردد، یا بانوی صاحب رحم مجبور می شود به نام بانوی متقاضی رحم جایگزین بستری شود.نتیجه گیری: تنظیم قراردادی دو طرفه بین زوجین متقاضی رحم جایگزین و بانوی صاحب رحم، با مشکلات عدیده قانونی، فرهنگی و پزشکی مواجه است. مراکز درمان ناباروری در تشخیص سلامت، ارایه مشاوره های مورد نیاز و نظارت بر توافق فی مابین نقش اساسی را ایفا می نمایند؛ در حالیکه بروز هرگونه اختلاف فی مابین در روند درمان، با خلا قانونی موجود، مشکلات لاینحلی را برای طرفین قرارداد فراهم می آورد. با فراهم آمدن فن آوری استفاده از رحم جایگزین در کشور و نیاز مبرم زوج های نابارور متقاضی، تدوین مقررات و تنظیم لوایح قانونی ضرورت یافته و امکان مساعدی را در جهت رفع این گونه مشکلات و تقویت و استحکام بنیان خانواده، فراهم می سازد. آشنایی عموم با پیشرفت های فن آوری نوین باروری و فراهم آمدن امکان درمان زوج های ناباروری که به دلیل فقدان رحم یا ابتلا به بیماری های صعب العلاج (نظیر سرطان) از داشتن رحم محروم شده اند، زمینه همدلی و همیاری بانوانی را در پی خواهد داشت که با ایثار و از خود گذشتگی و با جایگزینی رحم سالم خود امکان باروری زوج نابارور را فراهم می سازند.

زمینه و هدف: نسب بر اساس تعاریف رایج در لسان فقها و حقوق دانان، عبارت است از هر گونه رابطه خونی میان دو نفر که به سبب تولد یکی از آنها از دیگری یا تولدشان از شخصی ثالث تحقق می یابد. در مورد فردی که با روش های نوین پزشکی به صورت مادر جایگزین تکون و تولد یافته، این پرسش خودنمایی می کند که وضعیت نسب و قرابت او و در نتیجه، پیامدها و آثارِ آن به چه ترتیبی خواهد بود؟ امروزه بسیاری از زوج های جوان به علل مختلف، توانایی باروری و صاحب فرزند شدن را ندارند و از این رهگذر با نارسایی های عاطفی و اجتماعی جانکاهی مواجهند که گاه به جدایی فرجام می یابد. طبیعی است که هرگونه راهکاری که آنان را از این تنگنا رهایی بخشد، مورد استقبال قرار گیرد و ایشان را امیدوار سازد، به ویژه اگر به تایید تعالیم دینی و ضوابط قانونی نیز برسد. یکی از راه های صاحب فرزند شدن زوج های نابارور، بهره گیری از فن آوری «رحم جایگزین» است. البته در این مسیر، با چند چالش فقهی و حقوقی روبه روییم که ناگزیر از پاسخگویی بدانها می باشیم. یکی از این پرسشها، مساله «تعیین نسب» در کودکان تولد یافته از این طریق است. نگارنده در این پژوهش در صدد اثبات این است که در همه روش هایی که در داخل خانواده، باعث ایجاد کودک می شوند، او به پدر و مادر حکمی خود (یعنی مرد و زنی که از به هم پیوستن اسپرم و تخمک آنان به وجود آمده است) تعلق دارد. همچنین در این نوشتار، ملاک تعیین پدری (ابوت) و مادری (امومت) و نیز مفهوم خانواده (فراش) تحلیل خواهد شد. در انجام سخن، آثار و پیامدهای انتساب، نیز بررسی می گردند.روش بررسی: در حقیقت پرسش اصلی آن است که پدر و مادر شرعی و قانونی طفل متولد شده از طریق رحم جایگزین کیستند؟ (و یا از آن سو، این کودک، فرزند چه اشخاصی محسوب می گردد؟) در این راستا ضمن بررسی لغوی، شرعی و عرفی مفهوم نسب و اقسام آن، زمینه های پیدایش نسب و شرایط تحقق آن در خانواده و خارج آن، از جمله در مبحث مادر جانشین، مورد تحلیل قرار خواهد گرفت. این موضوع ضمن دو بحث شناسایی پدر و شناسایی مادر ارزیابی می شود.نتایج: شکی نیست که مفهوم نسب از منظر شرع و قانون، در محیط خانواده (که تعبیر رسای آن در لسان فقیهان، همان فراش است.)، تحقق می یابد. منظور از خانواده، وجود دو شرط نکاح صحیح و تکوین کودک در اثر نزدیکی پس از این نکاح است که یکی از اقسام آن، مساله مادر جانشین به طریق (H.I.D) است. اما در مواردی که کودک در خارج از خانواده به دنیا آمده باشد، مساله نسب او دارای اشکال و احکام متفاوتی خواهد بود اما آنچه که در این نوشتار محل نقض و ابرام است، قابلیت انتساب کودک ناشی از عمل تلقیح مصنوعی زن با اسپرم مرد بیگانه است (A.I.D) که آیا از موارد الحاقی به تحقق نسب در خانواده به شمار می آید یا خیر؟ اما در روش های خارج از خانواده، مانند تلقیح مصنوعی با اسپرم مرد بیگانه، پدر کودک همان اهدا کننده اسپرم خواهد بود (صرف نظر از روایی یا ناروایی این عمل از منظر شرع و قانون) و مادر او نیز صاحب تخمک است، اگرچه جنین در رحم او رشد نکرده باشد.

زمینه و هدف: روش های کمک باروری تحول عظیمی در توانمندی بقای نسل و تحکیم ساختار خانواده زوج های نابارور ایجاد کرده است. اما این فن آوری نیز مانند هر فن آوری جدید دیگر در پزشکی با خود سوالاتی در مورد درستی و نادرستی اخلاقی آن پیش می کشد. هدف از این مقاله بررسی مسایل اخلاقی در روش کمک باروری مادر جایگزین با استناد به اصول اخلاق زیستی است.اتونومی یکی از اصول اخلاق زیستی است که دلالت آن در فرایند مادر جایگزین به شکل حق مادر جایگزین در امتناع از مراقبت حین بارداری و اهدا کودک به والدین ژنتیکی می باشد. لحاظ نمودن مشاوره های کامل برای تمام افراد درگیر در این فرایند می تواند با احترام به حق اتونومی افراد در انتخاب آزادانه و آگاهانه این روش، پذیرش مسوولیت و تعهداتشان را در این قرارداد افزایش دهد. اصل دیگر اخلاقی رعایت سود رسانی و عدم اضرار به افراد درگیر در این فرایند است. برای رعایت اصل عدم اضرار لازم است تمامی معاینات، آزمایشات و مراقبت های مربوط به پیشگیری از آسیب به مادر جایگزین و کودک بعمل آورده شود. عدالت اصل دیگر اخلاقی است که در این فن آوری مطرح است. بهره برداری اقتصادی در مادر جایگزین باعث استفاده ابزاری از انسان و استثمار زنان کم درآمد به نفع خدمت رسانی به افراد پر درآمد خواهد شد. تعیین روش هایی برای کنترل پرداخت در ازای انجام فرایند مادر جایگزین و تبدیل آن به اقدامی نوع دوستانه می تواند این نقیصه اخلاقی را سامان دهد.نتیجه گیری: مادر جایگزین به شرط رعایت برخی ضوابط، فرایندی قابل قبول، اخلاقی و نوع دوستانه به منظور ارایه خدمت به زوج های نابارور است و برای اطمینان از رعایت این ضوابط، نظارت یک کمیته اخلاق مستقل از تیم درمان ضروری است.

زمینه و هدف: رحم جایگزین به حالتی اطلاق می شود که طی آن، زنی باردار می شود با این قصد و قرار که نوزاد حاصل از این بارداری را به زوج دیگری واگذار کند تا پدری و مادری او را بر عهده گیرند. در جایگزینی تجاری، مادر جایگزین در ازای دریافت پول از والدین خواهان، حاضر به ایفای نقش مادر جایگزین می گردد. در حال حاضر در کشور ما، ایران، جایگزینی تجاری رواج دارد. این مقاله بر آن است که نشان دهد استفاده از جایگزینی تجاری، غیراخلاقی است.نتایج: دلایلی برای غیراخلاقی بودن جایگزینی تجاری ارایه شده است: الف- منافات با کرامت انسانی به علت استفاده ابزاری از انسان و فروش آنچه که به علت کرامت انسانی قابل فروش نیست. ب- ماهیت بهره کشانه رابطه، زیرا آسیب پذیری زنان، به ویژه در کشورهای در حال توسعه و به طور خاص در طبقات اجتماعی- اقتصادی پایین تر، زنان را به شدت در معرض آسیب های جدی ناشی از بهره کشی قرار می دهد. زنان به سادگی مجبور خواهند شد که برای تامین معیشت خانواده های آسیب دیده از فقر و اعتیاد خود، به اجاره دادن رحم بپردازند و سلامت و عاطفه خود را با پولی معاوضه کنند که در بسیاری از موارد، خود اختیاری در نحوه خرج کردن آن نیز نخواهند داشت. بی تردید، رضایت زنانی که تن به این اقدام می دهند به شدت مخدوش است. ج- منسوخ کردن اهدای نوع دوستانه به علت تبدیل شدن این کار به نوعی خرید و فروش، د- اجماع نسبی جهانی دال بر ممنوعیت جایگزینی تجاری. اگرچه منع استفاده از جایگزینی تجاری، عوارض نامطلوبی نیز دارد اما مشکلات اخلاقی جایگزینی تجاری چندان زیادند که به وضوح بر منافع آن غلبه دارند. بنابراین استفاده از جایگزینی تجاری بهتر است منع شود.نتیجه گیری: رحم جایگزین تنها در صورتی از نظر اخلاقی پذیرفتنی است که از روی نوع دوستی انجام گیرد. روش احراز نوع دوستانه بودن فرایند بدین صورت است که باید کمیته ای متشکل از افرادی که دخالت و منفعت مادی یا معنوی مستقیمی در فرایند ندارند تایید کند که مادر جایگزین از بستگان نزدیک یا از دوستان قدیمی و نزدیک زوج متقاضی است و بدون هرگونه اعمال فشار و از روی محبت و علاقه راضی به این کار شده است. برای این احراز، علاوه بر مدارک و شواهد، نیاز به مشاوره های تخصصی است که باید پیش از انجام فرایند به طرفین ارایه گردد.

زمینه و هدف: بارداری با استفاده از رحم جایگزین برای زنانی که به دلیل مشکلات پزشکی، به خصوص نداشتن رحم، قادر به بارداری نیستند روشی انتخابی است. این روش درمانی به آنها کمک می کند تا بتوانند فرزند بیولوژیک خود را داشته باشند. این روش در هنگام از دست دادن رحم، سقط مکرر، شکست مکرر IVF و شرایط خاص پزشکی مورد استفاده قرار می گیرد و یکی از موارد چالش برانگیز در حیطه درمان های کمک باروری است. با توجه به لزوم بررسی جنبه های مختلف استفاده از این روش، هدف از انجام این مطالعه بررسی مروری مطالعات انجام شده در مورد رحم جایگزین، تجارب روانی مادران میزبان جنین، مشکلات و مسایل مرتبط با استفاده از این روش در زندگی زناشویی، روابط اجتماعی و خانوادگی زنان میزبان جنین بود.روش بررسی: این مقاله با مرور مطالعات صورت گرفته طی سال های 1990 تا 2007 میلادی نگاشته شد.بحث: مطالعات انجام شده نشان می دهد تحویل جنین به زوج صاحب نوزاد پس از زایمان ممکن است موجب بروز اضطراب در مادر میزبان شود و مشکلات روانی ایجاد نماید. زنانی که پس از زایمان، نوزاد را تحویل می دهند در معرض خطر افسردگی پس از زایمان و احساس خشم و گناه هستند. از طرفی ممکن است زن میزبان جنین، به دلیل نیاز مالی به وجه توافق شده برای پرداخت از سوی زوج صاحب نوزاد، بدون آگاهی از جنبه های مختلف مساله، اقدام به این عمل نماید. مساله مهم دیگر این است که وارد شدن در این روش درمانی ممکن است اثرات نامطلوبی بر همسر و فرزندان زن میزبان جنین باقی گذارد و زندگی خانوادگی او را تهدید کند. آگاهی کامل همسر و مادر میزبان و حمایت کامل او در حین بارداری از اهمیت فراوانی برخوردار است. از طرفی، مطالعات دیگر نشان می دهد که بر اساس تجربه زنان میزبان و همچنین زوج صاحب جنین، مشکل حاد روانی در استفاده از این روش وجود ندارد و میزان افسردگی پس از زایمان هم بیشتر از بارداری طبیعی نمی باشد. لذا به نظر می رسد با انجام مشاوره های دقیق و حمایت یک تیم تخصصی، بسیاری از زنان می توانند این دوران را به صورت یک تجربه کاملا مثبت سپری نمایند.نتیجه گیری: با توجه به مسایل فوق، بارداری به روش رحم جایگزین باید به عنوان تجربه روانی پرخطری تلقی شود. مشاوره کامل و دقیق و دادن اطلاعات کافی قبل از ورود به مراحل درمان، حین بارداری و پس از آن، به مادر میزبان جنین و زوج صاحب نوزاد دارای اهمیت فراوانی است.

استفاده از رحم جایگزین به شکلی که در آن حامل بارداری، وابستگی تکوینی (از طریق تخمک) با کودک ندارد و تنها جنین زوج دیگری را در رحم خود پرورش میدهد و به دنیا می آورد، به منزله یکی از روش های جدید کمک باروری علاقه بسیاری از زوجین نابارور را در ایران جلب کرده است و بسیاری از فقها و حقوقدانان شیعه نیز آن را جایز دانسته و منع شرعی برای آن قایل نشده اند.در این مقاله روند تصمیم گیری و اقدام به شرکت در فرایند رحم جایگزین در زنان حامل و همچنین در افراد وابسته به آنان بررسی شده است. نگرش این افراد در فرایند شکل گیری خویشاوندی در زمینه به کارگیری روش های کمک باروری، آنها را قادر به سازگار کردن اقدامات خود در چهارچوب های دینی و اخلاقی و همچنین دستیابی به اهداف خود مانند تقویت حس نوع دوستی، نفع مالی، تبادل هدیه، زایمان و فرزندآوری می کند و می تواند بر اساس موقعیت هریک از افراد، شکلی دوباره به مفاهیمی چون بارداری، مادری و فرایند زاد و ولد بدهد. بررسی و شناخت دانش مردمی و الگوهای محلی تصمیم گیری در یافتن راه حل های قانونی در فرایند داوطلبی برای رحم جایگزین، به تبدیل این موضوع از یک روش بحث انگیز به یک مفهوم هنجار در درمان ناباروری کمک خواهد کرد.

توافق زوج قانونی نابارور برای بهره مندی از رحم زن دیگر جهت حمل و پرورش جنین متعلق به آنها و در نهایت تحویل نوزاد تولد یافته به زن و شوهر مزبور اصولا در قالب یک قرارداد استدعا و اجابت تحقق می یابد. طرفین عقد در این قرارداد را از یک سو زن و شوهر نابارور و از سوی دیگر مادرپذیرنده جنین «مادر جانشین» تشکیل می دهند و مطابق قواعد عمومی قراردادها اراده انشایی این دو طرف است که منجر به پیدایش عمل حقوقی مورد بحث می گردد. بنابراین مطابق اصل نسبی بودن قراردادها، آثار قرارداد مادر جانشین باید به خود متعاقدین یعنی زن و شوهر متقاضی و مادر حامل محدود گردد.با آنکه بر اساس یک قاعده حقوقی پذیرفته شده، درج تعهد به ضرر ثالث در قرارداد منعقده مجاز نیست، اما در عین حال جنبه اجتماعی قرارداد مادر جانشین موجب می شود که اشخاص ثالث دیگری از آثار حقوقی قرارداد ایجاد شده متاثر شوند. این اشخاص متعدد می باشند، برخی از آنها اشخاص حقیقی و یا حقوقی اند که به طور غیرمستقیم از حیث معنوی یا مالی از قرارداد موصوف متضرر می شوند، مثل خویشاوندان مادر جانشین و موسسات بیمه گر این فرد. ولی برخی دیگر مستقیما و در اثر قرارداد خلق شده بین زوج نابارور و مادر جانشین از دسترسی به حقوق مدنی مسلم خود محروم می گردند، مثل شوهر مادر جانشین و فرزند صغیر او.خود جنین مورد حمل نیز اگر چه به اعتباری متعلق موضوع قرارداد مادر جانشین و مشخصا مورد تعهد مادر حامل را تشکیل می دهد، ولی نظر به وصف انسان بودن، نه شی بودن خویش، در صورت تخطی و تجاوز به حق تکوین و تکامل او از سوی طرفین قرارداد، به عنوان ثالثی جلوه می نماید که امین منصوب و یا مراجع ذیصلاح قانونی در مقام استیفای حق وی برخواهند آمد.شناسایی و دسته بندی اشخاص ثالث متضرر از قرارداد مادر جانشین و بیان حقوق مورد تعرض آنها و بالاخره بررسی نحوه دخالت این اشخاص در انعقاد قرارداد مذکور حایز اهمیت فراوان بوده و باید در تدوین مقررات مربوط مورد امعان نظر خاص قرار گیرد.

ناباروری یکی از بیماریها و مشکلاتی است که امروزه بر رابطه زناشویی زوجین نابارور و نیز روابط اجتماعی و خانوادگی آنان تاثیر عمیقی باقی گذاشته است ملاحظه جدیت زوجین در رفع آن، نشانگر اهمیت موضوع و یاری جستن آنها از هر نوع درمان موجود و ممکن است.روش درمانی رحم جایگزین به عنوان یکی از روش های کمکی باروری (ART)، که در آن شخص ثالث نیز حضور دارد، از جمله راهکارهای رفع ناباروری در برخی زوجین است.بر اساس قوانین ایران، پزشک معالج مکلف به صدور گواهی ولادت به نام بانویی است که طفل را به دنیا آورده است. صدور گواهی ولادت خلاف واقع برای پزشک صادر کننده موجد مسوولیت کیفری و به تبع آن مجازات می باشد. این در حالی است که استفاده از روش درمانی رحم جایگزین در موارد گوناگون از جمله نحوه صدور گواهی ولادت با سکوت قانونی مواجه و تکلیف پیش گفته پزشک معالج (مسوول) با این واقعیت بیرونی غیر قابل جمع است.نگارندگان مقاله حاضر، ضمن بر شمردن مشکلات موجود، بر لزوم تغییر قوانین تاکید و ضمنا راه حلی نیز پیشنهاد می نمایند که به موجب آن تا زمان تصویب قانون شایسته، گواهی گروه پزشکی دخیل در درمان به ضمیمه چند سند دیگر بتواند جهت صدور شناسنامه به نام پدر و مادر حقیقی نوزاد مورد استفاده و استناد قرار گیرد.