مطالعات سیاسی جهان اسلام
سال:1395 | دوره:5 | شماره:3 (پیاپی 19) |تعداد مقالات:8

بحران های سیاسی در کشورهای عربی که از آنها به عنوان بهار عربی یاد می شد، نه تنها به استقرار رژیم های دموکراتیک در منطقه ختم نشد؛ بلکه منجر به پیدایش و گسترش گروه های سلفی-تکفیری در آنها گردید. این گروهها از شمال و شاخ آفریقا گرفته تا آسیای مرکزی در کشورهای منطقه پدیدار گشتند و به جذب نیرو پرداختند. با توجه به این که سوریه و عراق در کانون این بحرانهای تروریستی قرار گرفتند، تهدیدهای این گروه های تروریستی بیش از پیش برای ج. ا. ا. نمایان گشت. از این رو عوامل گوناگونی به عنوان علت اصلی این تهدیدها مطرح شدند. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که علت اصلی تهدید گروههای سلفی-تکفیری علیه امنیت ج. ا. ا. چیست؟ فرضیه پژوهش با یاری جستن از چهارچوب مفهومی امنیت هستی شناختی اینگونه به پرسش علّی پاسخ می دهد که نا امنی هستی شناختی علت اصلی تهدید گروههای سلفی-تکفیری علیه امنیت ج. ا. ا. است. زیرا که رشد گروه های سلفی-تکفیری با بر هم زدن رویه های روالمند (Routine) سیاست خارجی ج. ا. ا. در منطقه، امنیت هستی شناختی ج. ا. ا. را با تهدید مواجه کرده است.

علیرغم وجود خشونت در خاورمیانه، خشونت جاری در این منطقه از جمله در بحران سوریه، ماهیت متفاوت با گذشته دارد. از این رو، سوال اصلی این است که آنچه امروزه در سوریه در حال وقوع است، با کدامیک از اقسام خشونت قابل تطبیق است؟ و چه عواملی، شکل دهنده و گسترش دهنده آن است؟ خشونت های کنونی در سوریه موج جدیدی از خشونت است که ماهیت چندضلعی داشته و در بستری ساختاری، از خشونت واکنشی در ابتدای امر، به ترکیبی از خشونت های واکنشی، سازمان یافته، فرقه ای و تدافعی تبدیل شده و هم افزایی آنها با یکدیگر، هویت متمایزی از خشونت ورزی در تاریخ معاصر خاورمیانه بوجود آورده است. پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی صورت پذیرفته است. بررسی در این پژوهش نشان داد که ماهیت خشونت در بحران سوریه را اندیشه های فرقه گرا و تکفیری سلفی ها(خشونت فرقه ای) و نحوه مواجهه حزب بعث سوریه با اخوان المسلمین در گذشته و اشتباهات تاکتیکی این رژیم در ابتدای جریان بیداری اسلامی(خشونت واکنشی) از یک سو و دخالت های سازمان یافته بازیگران خارجی مانند آمریکا، اسرائیل، عربستان، ترکیه و. . . (خشونت سازمان یافته) و پاسخ نظام سوریه به سناریوی براندازی مداخله گرهای خارجی(خشونت دفاعی) از سوی دیگر شکل داده است.

بنیادگرایی اسلامی و تروریسم از مهم ترین تهدیدات علیه صلح و امنیتِ خاورمیانه است. یکی از خطرناک ترین نمودهای تروریسم در منطقه گروه داعش است. این گروه بخش های از عراق، سوریه و لیبی را به کنترل خود در آورده است. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که مهم ترین علت تداوم و بازتولید گروه های تروریستی همچون داعش در خارومیانه چیست؟ هرچند مدت طولانی است که بازیگران منطقه ای و فرامنطقهای مدعی مبارزه با گروه های ترویستی در خاورمیانه هستند، اما تا کنون موفقیتی در این زمینه حاصل نشده است. بر همین اساس در چارچوب نظریه بازی ها و معمای بن بست فرضیه زیر مطرح شده است. « منافع متضاد بازیگران ذینفع منجر به اتخاذ استراتژی عدم همکاری شده است. این امر بستر مناسبی را برای شکل گیری و تداوم ظهور گروه های تروریستی مانند داعش در عراق و سوریه به وجود آورده است. » روش این نوشتار توصیفی-تحلیلی است.

موضوع ژئوپلیتیک را رفتار گروه های انسانی متشکل نسبت به یکدیگر بر پایه جغرافیا، قدرت و سیاست تشکیل می دهد. امروزه شیعه موضوعی ژئوپلیتیکی شده است، زیرا نقطه ثقل جغرافیایی شیعیان، مناطقی است که بر روابط قدرت در سطح منطقه و جهان تأثیرگذار است. از 5/1 میلیارد مسلمان جهان، 10-15 درصد آن ها شیعه هستند. در دوران پساصدام، حصر سیاسی – اجتماعی شیعیان کشور عراق پایان یافت و امروزه آینده این کشور با مسأله شیعه گره خورده است. سؤالی که در این مقاله مد نظر قرار گرفته، عبارت است از: «تحولات ژئوپلیتیک تشیع در دوران پساصدام چه پیامدهایی را در سطح منطقه در پی داشته است؟ » نوعی تحقیق کتابخانه ای و روش تحقیق به صورت توصیفی – تحلیلی است. یافته های تحقیق نشان می دهد که با قدرت یابی شیعیان عراق، آن ها امکان دگرگون کردن چشم انداز سیاسی عراق را پیدا کرده اند و این مسأله به طور قابل ملاحظه ای بر آینده شیعیان سایر کشورها اثرگذار خواهد بود. در دوران پساصدام، قدرت معنویت و نقش مذهب در حیات تشیع عراق، پیامدهای گسترده ای، نه فقط برای توسعه سیاسی آینده عراق، بلکه برای تحولات مذهبی آینده خاورمیانه در پی داشته است که موازنه قدرت را به نفع شیعیان بر هم زده است.

این پژوهش به بررسی نقش زنان در تحولات نوین جهان عرب با تاکید بر مصر می پردازد. البته این نقش با توجه به جایگاه زنان در اسلام و ارا متفکران جهان عرب همچون علامه فضل الله و قرضاویف همچنین ساختار فرهنگی و اجتماعی جهان عرب و تاثیرات جهانی شدن بر زنان مورد بررسی قرار گرفته است. با توجه به اعتراضات گسترده در کشور های عربی همچون مصر و تونس و لیبی که منجر به پیروزی انقلاب گردید. زنان در فرهنگ و عقل عربی از ویژگی های خاص اجتماعی برخوردار هستند، به همین دلیل حضور زنان در عرصه سیاسی اعم از انتخابات، مشارکت سیاسی و حضور در اعتراضات با دیدگاههای خاصی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. گرچه جهان عرب از جمله شمال افریقا با نوسازی اقتصادی و آموزشی دچار دگردیسی شده است و زنان وارد مسایل اجتماعی شده اند، ولی دگر دیسی در نگرش مردان و حکومت نسبت به زنان به صورت نگرفته است. به عبارت دیگر همان گفتمان گذشته در دنیای جدید و عصر جهانی شدن بازتولید شده است. حال سوال این است که زنان چه نقشی در وقوع تحولات نوین جهان عرب داشته اند. و تحولات نوین چه تاثیری بر آینده زنان در جهان عرب خواهد داشت. گرچه به نظر می رسد که یکی از دلایل ناکامی تحولات نوین جهان عرب عدم تحول گفتمانی فرهنگ عربی نسبت به زنان بوده باشد.

از دهه 1980 به بعد مفهوم جدیدی مطرح شده است که به الگوی حکمرانی خوب مشهور است. پس از اینکه دولتها در اواخر قرن بیستم و بیست و یکم با چالش های جدیدی نظیر رهیافت دولت بزرگ؛ اجماع واشنگتنی روبرو شدند، الگوی حکمرانی خوب را به عنوان چارچوبی جهت خروج از این چالش ها مطرح کردند. وجود حکومت مستلزم حکمرانی است که سکان هدایت جامعه انسانی را بر عهده بگیرد و اهداف جمع را به سر منزل مقصود برساند. همچنین بهترین شکل و بهترین نوع نظام سیاسی همواره دغدغه اصلی و اساسی اندیشه های سیاسی بوده است و در تفکرات هر یک از اندیشمندان به نوعی حاکمیت مطلوب جامعه ترسیم گشته است؛ اندیشه های سیاسی ایرانی – اسلامی نیز از این قاعده مستثنا نبوده که برای دست یابی به دیدی موثر درباره موضوع حکمرانی خوب در میان اندیشمندان ایرانی – اسلامی؛ امام خمینی را به عنوان طراح نظام جمهوری اسلامی انتخاب کردیم. بنابراین در این پژوهش سعی بر آن داریم که سوال اساسی را؛ مولفه های حکمرانی خوب در اندیشه سیاسی امام خمینی(ره) چیست؟ قراردهیم. فرضیه مقاله حاضر بدین شرح است که: مهم ترین مولفه های حکمرانی خوب در اندیشه امام خمینی با الهام از آموزه های قرآن، سیره و سنت حکومت نبوی عبارتند از: توجه به حاکمیت قانون، مشارکت مردم، عدالت جویی، اعتماد سازی و پاسخ گویی حکومت به مطالبات مردمی. روش پژوهش بر اساس روش توصیفی-تحلیلی و روش جمع آوری اطلاعات نیز کتابخانه ای می باشد. چارچوب نظری هم بر اساس نظریه حکمرانی خوب است.

دیپلماسی آموزشی به واسطه ظرفیتهای گسترده ای که در بهره گیری از روندهای آموزشی و علمی درجهت انگاره سازی و برساختن هویتهایی هم سو با منافع دولتها خلق می کند به ابزار موثر وکارآمدی جهت تأمین اهداف ومنافع دولتها تبدیل شده است. در این نوع دیپلماسی، کارویژه خاص آموزش یعنی ایجاد تغییرات نسبتأپایدار دررفتار، باورها وتوانمندیهای مخاطبان از طریق فرایندهای آموزشی و یادگیری، با کارویژه دیپلماسی عمومی که همانا جذب مخاطبان از طریق اقناع و مجاب سازی بواسطه تأثیر بر نگرشها و هویتهای مخاطبان برای تأمین منافع طرف مقابل است تلفیق شده ودر قالب مفهوم "دیپلماسی آموزشی" می تواند در جهت انگاره سازیهای هویتی برآورنده منافع واهداف دولتها باشد. براین اساس؛ مقاله حاضر تلاش می کند تا در رویکردی سازه انگارانه و با روش توصیفی – تحلیلی این سوال اصلی را مطرح کند که جایگاه دیپلماسی آموزشی در سیاست خارجی عربستان در منطقه خاورمیانه چیست؟ فرضیه پژوهش این است که دیپلماسی آموزشی به عربستان سعودی امکان می دهد تا این کشور بابهره گیری از ظرفیتهای علمی و فرایندهای آموزشی، به جذب دانشجویان و طلاب بین المللی در دانشگاهها و مراکز دینی خوداهتمام ورزیده و ضمن تلاش برای برساختن انگاره ای مثبت از هویت خویش بعنوان دولتی باظرفیتهای بالای توانمندیهای علمی و سرمایه گذاریهای آموزشی درمنطقه خاورمیانه، به اشاعه الگوهای هویتی خود از طریق دیپلماسی آموزشی و اثرگذاری بر نگرش ها و هویتهای مخاطبان خود به ویژه در حوزه های هویتی و ایدئولوژیکی مبادرت نماید.

بحرین یکی از کشورهایی است که تحت تأثیر شرایط نامساعد داخلی و همچنین موج بیداری اسلامی شاهد خیزش مردمی بوده است. خیزش مردمی این کشور با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی آن از نظر منطقه ای در حوزه ی خلیج فارس اهمیت بسیار بالایی دارد که این امر سبب شده است تا بازیگران فعال منطقه ای چون؛ ج. ا. ایران و عربستان سعودی با توجه اهداف ومنافع خاص خویش در این کشور رویکردهای متفاوت و در برخی از موارد متعارضی را دنبال نمایند. در این خصوص شاهداستفاده ج. ا. ایران از ابزارهای تبلیغاتی و رسانه ای در جهت محکوم کردن اقدامات سرکوب گرایانه در بحرین هستیم. که در این راستاج. ا. ایران براساس اصول و مبانی اعتقادی و آموزه های مذهبی، با اعتقاد به مسئله مردم سالاری، بر لزوم توجه حکومت آل خلیفه به خواسته ها و مطالبات مردمی و خودداری از اتخاذ رویکرد خشونت آمیزتأکید دارد. اما عربستان سعودی با خوانشی دیگردر رویکردی تقابلی با ج. ا. ایران دست به اقدام نظامی و مداخله جویانه در بحرین زده است. که در این امر ماهیت نظام سیاسی عربستان و به تبع آن ترس از تسری دموکراسی به داخل این کشور درکنار رقابت و تعارض منطقه ای با ج. ا. ایران و. . . . از انگیزه های عمده ی ریاض برای مداخله در قضیه بحرین میباشد. همین رویکرد متفاوت، تقابل و جنگ سرد دو کشور را جدا از مسائل دیگر در قضیه بحرین تشدید-کرده است که در این راستا مقاله حاضر به صورت توصیفی-تحلیلی در قالب چارچوبی مقایسه ای از نقش ج. ا. ایران و عربستان سعودی در مسئله بحرین، در پی بررسی این رویکردهای متعارض و دلایل اتخاذ آنها از سوی دو کشور مذکور، می باشد.