جامعه شناسی سیاسی جهان اسلام
سال:1394 | دوره:3 | شماره:2 |تعداد مقالات:6

مقایسه شباهت ها و تفاوت های انقلاب اسلامی ایران و تحولات سیاسی سال 2011 مصر، به عنوان دو کشور اسلامی، از موضوعات مهم و نیازمند پژوهش است. یکی از موضوعاتی که در مطالعه تطبیقی این دو انقلاب نیازمند توجه است، انطباق پذیری نظریه های انقلاب غربی درخصوص انقلاب در این دو کشور اسلامی است. نظریه «انقلاب هانتینگتون» که به عنوان یکی از نظریه های متاخر در علل رویداد انقلاب ها ارائه گردیده، از سوی برخی پژوهشگران با انقلاب اسلامی ایران مورد ارزیابی قرار گرفته و همچنان محل بحث است. این موضوع در تحولات انقلابی مصر در سال 2011 مورد بحث واقع شده است. مقاله حاضر در تلاش است تا از رهگذر مطالعه تطبیقی میزان انطباق پذیری نظریه مشهور به «توسعه نامتوازن» با انقلاب اسلامی ایران و تحولات مصر، به ارزیابی میزان موفقیت این نظریه با تحولات دو کشور مهم در جهان اسلام بپردازد. نگارنده در این مطالعه تطبیقی بر این باور است که نظریه مذکور در توضیح تحولات انقلابی جهان اسلام موفقیت چندانی ندارد.اگرچه نیاز به مشارکت سیاسی در مصر و ایران می تواند به عنوان عاملی از عوامل نارضایتی انقلابی باشد، اما با پیش فرض های نظریه درخصوص تحول انقلابی در فرایند توسعه سیاسی همخوانی ندارد.

مقاله حاضر یک پژوهش میان رشته ای در حوزه علوم اجتماعی، تاریخ انقلاب، هوش مصنوعی، فناوری اطلاعات و مکانیک سیالات بوده که با هدف تببین چگونگی تحقق تمدن نوین اسلامی، در صدد پاسخ به این سوالات است: ویژگی های حرکتی جریان تمدن نوین اسلامی چیست؟ مناسب ترین مدل برای شبیه سازی حرکت جریان تمدن نوین اسلامی کدام است؟ با استناد به مدل اکتشافی، آیا شبکه سازی اجتماعی می تواند زیرساخت مناسبی برای تحقق جریان تمدن نوین اسلامی باشد؟ برای جست وجوی پاسخ، در مطالعه ای توصیفی کتابخانه ای، سی وپنج مقاله، بیست وپنج متن سخنرانی امام خمینی (ره) و مقام معظم رهبری، نه کتاب و پنج منبع مرجع، مطالعه و تحلیل شده است. یافته های تحقیق نشان می دهد جریان تمدن نوین اسلامی دارای ویژگی های حرکتی شامل اصلاح گری، مردمی بودن، نوگرایی، انعطاف پذیری، اتکا به خرد جمعی، تاثیر و تاثر در سطح جهانی (سطح یک)، آرمان گرایی، تقید به اصول (سطح دو)، و جایگاه رهبری (سطح سه) می باشد. باتوجه به تاثیر این ویژگی های نه گانه بر جریان، الگوریتم مسیریابی چشمه، مناسب ترین مدل برای شبیه سازی، شیوه حرکتی تمدن نوین اسلامی است. بر مبنای تحلیل مدل چشمه، حرکت انقلاب اسلامی ایران در مسیر تحقق این تمدن، با چالش گران روی یا ضعف سرعت و وسعت اثرگذاری ویژگی های سطح یک مواجه است. برای روان سازی این جریان، شبکه سازی اجتماعی مناسب ترین سازوکار می باشد.

اتخاذ سیاست های باز اقتصادی و محدودیت های سیاسی، هم زمان با توسعه و گسترش شبکه های ارتباطی بین المللی زمینه مساعدی را فراهم کرد تا جوانان عرب که نوعی محرومیت نسبی را در حوزه های مختلف سیاسی و اقتصادی و اجتماعی حس می کردند، خشم و اعتراض خود را از طریق جنبش های انقلابی به نمایش بگذارند.این خروش و خیزش انقلابی به تدریج به سایر کشورهای عرب نیز کشیده شد و باتوجه به ساختار غیردموکراتیک موجبات نگرانی سردمداران عرب را فرهم نمود، به گونه ای که با نگرانی به دنبال اتخاذ سیاست هایی جهت رفع بیکاری و فساد و فقر برآمدند. مقاله حاضر، به بررسی دلایل اقتصادی انقلاب مصر و تونس می پردازد. سوال اصلی این مقاله آن است که دلیل وقوع جنبش های اخیر در این دو کشور چه بوده است؟ با این فرض که دلایل اقتصادی به ویژه فقر و بیکاری در میان طبقه متوسط موجب اصلی انقلاب بوده است. این مقاله با استفاده از نظریه محرومیت نسبی رابرت گار به بررسی نقش سیاست های اقتصادی دولت های بن علی و مبارک در ایجاد طبقه متوسط جدید و بالارفتن سطح محرومیت نسبی در این کشورها می پردازد که درنهایت به جنبش های انقلابی سال های 2010 و 2011 منجر گردید.

جنبش های اجتماعی که در سال های گذشته در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به وقوع پیوست، بسیاری از معادلات منطقه ای و جهانی را به هم ریخت. در این مقاله ریشه های شکل گیری این جنبش ها باتوجه به مولفه های شرق شناسی ادوارد سعید نشان داده شد. روش تحقیق این مقاله روش مقایسه ای و روش گردآوری داده ها کتابخانه ای است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که اندیشه شرق شناسانه سعید از یک سو زمینه ساز شکل گیری گفتمان مقاومت شد و از سوی دیگر ازطریق وارد کردن حاشیه و دیگری (شرق) در متن، زمینه شکل گیری یک جامعه فاقد مرکز از طریق محور شدن یک سری ایده های جهان شمول شده است. این ایده های جهان شمول از یک طرف منطق دو انگارانه غرب را تضعیف کرده و ازطرف دیگر نوعی نماد برای مرزبندی با گفتمان شرق شناسی شد. بنابراین این هویت گرایی اسلامی و بومی باعث شکل گیری نظام چندمرکزی شد و مشروعیت گفتمانی غرب را با چالش رو به رو کرد. سعید بر این باور بود که نباید با اصول و مبانی غرب به مقابله با شرق شناسی پرداخت، بلکه با تاکید بر ارزش های جهان شمول همچون آزادی، یکتاپرستی، نفی ظلم و تبعیض، عدالت گرایی، عقلانیت، صلح جویی، حقوق بشر و کرامت انسانی که ریشه در جهان بینی اسلامی دارد، باید در برابر اندیشه شرق شناسی مقاومت کرد. بنابراین باتوجه به اینکه ریشه این ایده های جهان شمول در فرهنگ اسلامی است، این کشورها از طریق تاکید بر این ایده های جهان شمول به نوعی به مقابله با گفتمان شرق شناسی پرداختند و از این طریق توانستند برای خود هویتی مستقل بر مبنای فرهنگ اسلامی ایجاد کنند.

جنبش های منطقه اسلامی، تحت عنوان بهار عربی، یکی از چالشی ترین موضوعات روز جامعه جهانی است. این جنبش ها که از دسامبر 2010 در تونس آغاز گشتند، کشورهای مختلفی را دستخوش تحولات جدی قرار دادند. ابعاد مختلف خیزش های مردمی در خاورمیانه و شمال آفریقا، پیچیدگی و گستردگی زیادی دارند. یکی از این ابعاد، تاثیری است که این جنبش ها بر شکاف فرقه ای بین شیعه و سنی در بین کل مسلمانان، خصوصا مسلمانان منطقه خاورمیانه داشته اند. مقاله پیش رو تلاش کرده تا با استفاده از سطوح سه گانه منزا و بروکز برای تحلیل شکاف های اجتماعی-سیاسی، پیامدهای انقلاب های منطقه را بر شکاف مذهبی در جهان اسلام بررسی کند. بنظر می رسد شکاف سیاسی بین شیعه و سنی و اختلافات آنها، در مقطع کنونی، تعمیق و گسترش یافته است، و این گسترش هم برخاسته از روند خود انقلاب ها و جنبش هاست و هم ناشی از دخالت ها و تفرقه افکنی های خارجی.ما در اینجا بر فرایندی تمرکز می کنیم که منجر به شکل گیری ستیز و هویت یابی گروهی در طرفین این شکاف شده و در نهایت به ستیزهای کلان سیاسی منتهی شده است. لازم به ذکر است که این پژوهش به شیوه توصیفی-تحلیلی نگاشته شده است و داده ها با استفاده از روش کتابخانه ای-اسنادی گردآوری شده اند.

بررسی عمیق تحولات اخیر مصر در واژگونی رژیم حسنی مبارک و دولت انتخابی پس از انقلاب، نشان می دهد که جنبش های اخیر این کشور نیازمند ارائه تحلیلی بر مبنای توسعه اقتصادی سیاسی است. جهت گیری خاص مردم مصر در انقلاب، نه صرفا برای آزادی بیشتر و نه اندک گرایشی برای برپاساختن خیمه دمکراسی به سبک و سیاق غرب بود، بلکه تنها، ناتوانی دولت در بخش مطالبات اقتصادی را دربرمی گیرد. بر اساس دیدگاه نظریه پرداز توسعه، والت ویتمن روستو، کشورها ازطریق یک مسیر توسعه اقتصادی به صورت خطی به سوی پیشرفت سوق می یابند. نظریه توسعه اقتصادی وی پنج مرحله را شامل می شود که کشورها با گذراندن چنین مسیری می توانند به توسعه اقتصادی دست یابند. در این مسیر، سرمایه گذاری خارجی، مصرف و گرایش های اجتماعی هر جامعه می تواند این روند را شدت و ضعف بخشد. مراحل توسعه اقتصادی ممکن است از کشوری به کشور، حتی از منطقه ای به منطقه، متفاوت باشد. ازاین رو، با بررسی شاخص های توسعه مصر، متوجه می شویم که طبق نظریه روستو، مصر در مرحله بلوغ دچار بحران می گردد و نه تنها نمی تواند این بحران را برطرف کند و به مرحله تولید انبوه برسد، بلکه با انقلاب اجتماعی سیاسی و اقتصادی مواجه می گردد.