تحقیقات جغرافیایی
سال:1383 | دوره:19 | شماره:4 (پیاپی 75) |تعداد مقالات:11

کی از پارامترهای مهم در مبحث معماری همساز با اقلیم مقدار انرژی پایه لازم برای گرم کردن ساختمان در فصول سرد HDD  و سرد کردن آن در فصول گرم سال CDD تا حدود آسایش گرمایی انسان است. در این بررسی، ابتدا با تدوین یک مدل محاسباتی مقدار متوسط CDD و HDD در روزهای مختلف سال از روی میانگین های ماهانه دما برای شبکه ای مرکب از 218 ایستگاه هواشناسی کشور برآورد گردید و در مرحله دوم توزیع فضایی آنها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و بر اساس معادلات حاصل امکان برآورد CDD و HDD در هر نقطه از کشور فراهم گردید. در مرحله بعد، با تعیین آستانه هایی برای درجه- روزهای گرمایش، هفت گروه اقلیمی از ملایم تا فراسرد بنامهای H1 تا H7 تشخیص داده شد. همچنین با تعیین آستانه هایی برای درجه- روزهای سرمایش، پنج گروه اقلیمی از ملایم تا بسیار گرم بنامهای C1 تا C5 تعیین گردید و چهار گروه رطوبتی نیز در طبقه بندی منظور گردیده است. بر این اساس گروههای اقلیمی در طبقه بندی پیشنهادی به طور کلی با فرمول HiCjRk تعریف شده اند که i از 1 تا 7، j از 1 تا 5 و k (منحصرا برای مناطق ساحلی) از 1 تا 4 تغییر می نماید. در گام نهایی، نقشه پهنه بندی اقلیمی ایران بر پایه بررسیها و قراردادهای طبقه بندی فوق در مقیاس یک میلیونیم در محیط GIS تهیه و ارایه گردیده است.

برف یکی از صور مختلف بارش است که از چگالش توده های هوای مرطوب در طی صعود و در شرایطی که درجه حرارت هوا کمتر از نقطه انجماد باشد صورت می گیرد. در این وضعیت به جای قطرات آب، بلورهای شش وجهی یخ به وجود می آید که به تدریج در اثر برخورد و پیوستن به یکدیگر دانه های برف با اندازه ها و شکل های گوناگون ایجاد می شود. تفاوت در ساختار فیزیکی باران و برف منشاء اثرات مهمی در خصوصیات محیط طبیعی محدوده تحت ریزش آن است که اگرچه در طول سالیان متمادی، آن را به عنوان یک واحد اکولوژیکی ویژه و متفاوت از محیط اطراف خود معرفی کرده است علاوه بر آن تأثیرات کوتاه مدت سالانه، فصلی و ماهانه نیز بر آن حکمفرماست که اطلاع از کمیت و کیفیت آن در هر منطقه برای برنامه ریزی های ملی، منطقه ای و محلی ضروری است. برآورد این وضعیت با استفاده از روش های تجربی مختلفی از جمله درجه - روز، بیلان انرژی، تصاویر ماهواره ای و درجه حرارت- بارش متداول است که هر یک آنها بنا به اطلاعات و داده های در دسترس نیز متفاوت می باشد. به طور کلی هر مقدار که تعداد پارامترهای مورد نیاز محاسبه، متعدد باشد برآوردها نیز دقیق تر خواهند بود. در حوضه هایی که داده های مستقیم برف سنجی وجود ندارد می توان با استفاده از یکی از روش های تجربی مقدار سطوح پوشیده از برف را برآورد نمود. در این تحقیق با استفاده از داده های مربوط به درجه حرارت شامل میانگین حداقل، میانگین حداکثر و میانگین ماهانه و سالانه و نیز آمار میانگین بارش ماهانه و سالانه 6 ایستگاه کلک چال، مهرآباد تهران، شمال تهران (اقدسیه)، کرج، آبعلی و دوشان تپه در یک دوره آماری 20 ساله و نقشه توزیع ارتفاعی حوضه به برآورد حداکثر، حداقل و میانگین سطوح پوشیده از برف و ذوب آن در ماه های مختلف سال پرداخته شده است. نتایج محاسبات نشان می دهد که برف گیری در حوضه مورد مطالعه از ماه اکتبر شروع شده و در ماه های دسامبر و ژانویه به حداکثر خود می رسد و به تدریج از سطوح آن کاسته شده و در ماه مه به حداقل خود رسیده و به تدریج تمام می شود به طوری که در ماه ژوئن در هیچ سطحی از حوضه، برف وجود ندارد. میانگین ضریب برفی حوضه نیز از 5/92 درصد در ماه ژانویه تا 9/0 درصد در ماه اکتبر می باشد همچنین نتایج نشان می دهد که برف دائم در حوضه وجود ندارد.  

در این تحقیق با استفاده از روشهای مطالعاتی آب و هواشناسی همدیدی، شامل تحلیل های آماری و تفسیر نقشه های همدیدی، و براساس داده های روزانه دما و نقطة شبنم سطوح استاندارد زمین، 850، 700 و 500 هکتوپاسکال سه ایستگاه تهران، شیراز و کرمانشاه در دورة زمانی 1981 تا 1990 در طی ماههای دسامبر تا فوریه، توده های هوای مؤثر بر ایران مورد شناسایی قرار گرفته است. برای شناسایی توده های هوا با استفاده از داده های دما و نقطة شبنم، و براساس قانون پایستاری ویژگیهای توده هوا، متغیرهای دما، دمای پتانسیل، دمای پتانسیل تر، دمای پتانسیل هم ارز و نسبت آمیختگی که کمترین تغییرات را با زمان دارند برای کلیه سطوح استاندارد مورد مطالعه، محاسبه گردیده، و سپس تحلیل های آماری شامل: تحلیل عاملی مؤلفه های اصلی و تحلیل خوشه ای بر روی آنها صورت گرفته است. با اجرای تحلیل عاملی بر روی متغیرهای استاندارد شده هر ایستگاه، برای ایستگاه تهران 4 عامل، و برای ایستگاه شیراز و کرمانشاه هرکدام 3 عامل استخراج گردیده با استفاده از روش خوشه بندی سلسله مراتبی بر روی نمرات عاملهای استخراج شده، روزها گروه بندی، و پس از آن مقادیر میانگین کلیه متغیرها برای سطوح استاندارد مورد نظر محاسبه گردید. با مقایسة مقادیر میانگین متغیرهای گروه ها با ایستگاههای شاخص آسوان، عشق آباد و مدیترانه توده هوایcT,  mT,cP, tmP, cA, tmA  وMed.  شناسایی شدند، سپس با توجه به اطلاعات دما، دمای پتانسیل و نسبت آمیختگی تراز500 هکتوپاسکالی، برای توده های هوایی تعیین شده در هر ایستگاه روزهای شاهد استخراج گردید. سپس بر اساس داده های دما و نقطة شبنم روزهای مذکور نمودار ترمودینامیکی Skew-T آنها تهیه و جهت تفسیر بهتر نتایج، نقشه های همدیدی سطوح زمین، 850 و 500 هکتوپاسکال از نظرآرایش سامانه‏ها مورد مطالعه قرار گرفته است.  

شمال شرق ایران، به عنوان قطب بزرگ کشاورزی و دامپروری از شرایط اقلیمی نسبتاً مناسبی برخوردار بوده و دارای آب و هوای نیمه مرطوب تا نیمه خشک و خشک است. با وجود شرایط زیست محیطی نسبتاً مناسب منطقه، وقوع سیلابهای شدید، خسارات جانی و مالی بسیاری را به مردم تحمیل می کند. لذا شایسته است تا جهت مدیریت صحیح منابع و امکانات، الگوهای سینوپتیکی که منجر به طوفان و بارش سیل زا در منطقه می گردد با دقت مورد شناسایی قرار گیرد. به این منظور در این تحقیق، از داده های بلندمدت بارش و دبی ایستگاه های موجود در منطقه طی دوره آماری 30 ساله (1970 تا 1999 میلادی) استفاده شد. همراه با این داده ها، نقشه های روزانه هواشناسی مربوط به سطح زمین و ترازهای بالا تهیه و بررسی گردید. نتایج حاصله بیانگر آن است که چهار الگو در ایجاد بارش های سیل زا در منطقه مؤثر هستند که عبارتند از: 1. کم فشارهای مهاجر قطبی اروپایی که از حوالی اسکاندیناوی منشأ می گیرند. 2. کم فشارهای مدیترانه ای 3. کم فشارهای سودانی و دریای سرخ که از جنوب غرب وارد منطقه می شوند. 4. کم فشار مهاجر قطبی سیبری که از مناطق قطبی در شمال سیبری منشأ گرفته و از طریق دریاچه آرال و شمال شرق ایران یا شمال منطقه را تحت تأثیر قرار می دهند. شدیدترین بارش منطقه در شرایطی به وقوع می پیوندد که مرکز کم فشار بر روی منطقه استقرار یابد و منطقه تحت تأثیر فعالیت جبهه سرد واقع شود. تداوم بارش در شرایطی است که هم زمان، دو سیستم کم فشار دریای سرخ با سیستم کم فشار مدیترانه ای یا کم فشار مهاجر قطبی اروپایی در منطقه فعال باشند و جبهه در شمال شرق به حالت مخلوط درآید.  

کشف قانونمندی های حاکم بر هر سامانه اقلیمی، امکان تحلیل و پیش بینی مطلوب آن را فراهم می آورد. بر این اساس اقلیم شناسی سینوپتیکی منطقه دریای سرخ از اولین تحقیقات موجود تا به امروز مورد مطالعه قرار گرفت. مجموعه پژوهش های انجام شده را می توان در سه دوره یا سه فاز مطالعاتی جای داد. در دهه های 1940 و 1950 ساز و کارهای اولیه بارش زا و مؤلفه ای چون کم فشار مونسونی سودان در منطقه دریای سرخ مورد توجه قرار گرفت. در این دوره وقوع بارش های سیل آسای فصل پاییز در خاورمیانه عمدتاً با گسترش یک زبانه کم فشاری که از سودان به سمت منطقه دریای سرخ سپس مدیترانه شرقی گسترش یافته، توصیف گردیده است. پژوهشگران این دوره بر این نکته تأکید داشته اند که در ماه اکتبر کم فشار مونسونی سودان یک ویژگی غالب در خاورمیانه محسوب می شود. الفندی در تحقیقاتش نشان داد که کم فشار سودانی در شرایط معمول تا حدود 15 الی 19 درجه عرض شمالی گسترش می یابد اما با زبانه ای به شکل 8 (V معکوس) به سمت شمال تا دریای سرخ شمالی امتداد پیدا می کند. او معتقد بود که تغییرات و نوسانات در موقعیت متوسط کم فشار سودان تنها ناشی از اثرات حرارتی بین خشکی و دریا نبوده بلکه دینامیکی است. در دهه 1960 اهمیت انکارناپذیر« منطقه همگرایی دریای سرخ » بر روی زندگی ملخ صحرا موجب مطالعه و بررسی دقیق ساختار گردش هوای محلی در این منطقه گردید. بررسی توزیع باد سطحی در امتداد دریای سرخ نشان داد که ویژگی های جغرافیایی منطقه دریای سرخ نقش عمده ای در پیدایش و تداوم بادهای شمال- شمال غربی و جنوب- جنوب شرقی در داخل شکاف دریای سرخ داشته است. یافته ها بیانگر آن است که موقعیت منطقه همگرایی دریای سرخ با در نظر گرفتن شرایط سینوپتیکی و به واسطه تغییرات شدت هریک از دو باد غالب در شکاف دریای سرخ به صورت روزانه و ماهانه تغییر خواهد نمود.  در دهه های اخیر (به ویژه از اواسط دهه 1990) افزایش داده های اقلیمی به خصوص فراهم آمدن اطلاعات جو بالا، پژوهش های متعددی را در زمینه ارتباط الگوهای سینوپتیکی وردسپهر میانی و فوقانی با بارش های سیل زا بر روی منطقه دریای سرخ و خاورمیانه در پی داشته است. برپایه این مطالعات شکل گیری مناطق همگرایی اولیه در منطقه دریای سرخ نتیجه تأثیر متقابل «جریان های وردسپهری» و« ویژگی های توپوگرافی» می باشد. درعین حال تکوین و گسترش کم فشارهای منطقه دریای سرخ و جابجایی و انتقال آنها  در خاورمیانه به موقعیت و شدت جت جنب حاره و نیز عمق و امتداد محور ناوه عرض های میانی در شرق مصر بستگی دارد. نتایج مطالعات اخیر نشان می دهد که زبانه کم فشار دریای سرخ نتیجه « فرآیند چرخندزایی بادپناهی» در منطقه دریای سرخ بوده و کوه های مرتفع فلات اتیوپی و کوه های عسیر بیشترین نقش را از این جهت دارا هستند.  

شهرک ماسوله در حدود 60 کیلومتری مرکز استان گیلان (رشت) و در 30 کیلومتری جنوب غربی شهرستان فومن در ناحیه ای کوهستانی و جنگلی با ارتفاع 1050 متر از سطح دریاهای آزاد در دامنه ای صخره ای با معماری منحصر به فرد در ایران و حتی  در جهان قرار گرفته است. این شهرک از نظر هماهنگی معماری با محیط طبیعی و جغرافیایی خود بی نظیر بوده و طی شماره 1090 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. لذا حفظ و نگهداری و تماشای این مجموعه در وضعیت کنونی و آینده از اهمیت بالایی برخوردار می باشد. ولی این شهرک در حال حاضر مواجه با خطرات طبیعی نظیر ریزش سنگ، سیل، رانش روانه کلی، زلزله، تصرف به منظور توسعه عمرانی و انسانی مواجه می باشد که احتمال خطر را در این ناحیه به حداکثر می رساند. از طرفی شواهد نشان می دهد که مکان اصلی ماسوله در 5 کیلومتری بالاتر از ماسوله جدید ماسوله قدیم با آثار و بقایای انسانی از قبیل سنگ کوره وجود داشته است که در حال حاضر جزو آثار باستانی محسوب می گردد و باید محافظت گردد. این مکان به دلایل طبیعی ویران شده و ماسوله جدید در فاصله 5 کیلومتر پایین تر از مکان قبلی بنا شده است. در طول 90 سال اخیر 120000 نفر در ایران جان خود را با حوادث طبیعی از دست داده اند و حدود 300000 خانه مسکونی تخریب شده است درصورتی که در جنگ تحمیلی عراق به ایران 400000 واحد مسکونی از بین رفته است و در 25 سال اخیر 6 درصد تلفات جانی ناشی از حوادث طبیعی جهان مربوط به ایران بوده است و از 40 نوع بلای طبیعی موجود در جهان 36 نوع آن در ایران به وقوع پیوسته است.  شناسایی خطرات طبیعی ماسوله از روش مطالعات میدانی و با استفاده از مطالعات اسنادی و آمارهای هواشناسی و هیدرولوژیکی در چارچوب اجرای یک طرح پژوهشی در دانشگاه آزاد اسلامی رشت در سال 1380 بوده است. این مقاله کوشش دارد ضمن معرفی مکان جغرافیایی ماسوله قدیم به دانش پژوهان خطرات طبیعی که در چارچوب جغرافیای طبیعی ماسوله جدید را تهدید می کند  شناسایی نموده و آن را به برنامه ریزان معرفی نماید تا همواره آیندگان نشانی از گذشته نیاکان خود داشته باشد.               

شناخت و تعیین کشورهای کانونی و پیرامونی در مناطق مختلف جغرافیایی کمک شایانی برای بررسی و آگاهی از ساختار نظام قدرت منطقه ای می کند. برای شناخت این گونه کشورها نیاز به رده بندی بر اساس قدرت ملّی آنها می باشد. با تعیین سطح و وزن ژئوپلیتیکی هر یک از کشورها می توان سطوح قدرت ملّی آنها را مورد سنجش قرار داد. سنجش قدرت ملّی کشورها مستلزم ارزیابی و محاسبه مؤلفه ها و عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، سرزمینی، نظامی، فرهنگی و علمی کشورها می باشد که محاسبه مجموع امتیازات عوامل مذکور نشانگر میزان و سطح قدرت ملّی و تعیین جایگاه آنها در میان کشورها و در سطح منطقه ای و قاره ای می باشد. شناخت و درک اهمیت قاره آفریقا در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی، سرزمینی و ... در بدو ورود به هزاره سوم و بذل توجّه به کشورهای محوری و قطب آن، کمک مؤثری در تدوین برنامه های کارآمد در زمینه های مختلف هریک از کشورها ازجمله جمهوری اسلامی ایران نموده و میزان موفّقیت، صرفه جویی در وقت و هزینه ها و رسیدن به اهداف را محقق خواهد نمود. مقاله حاضر ضمن برشماری پتانسیل ها و عوامل مهم ژئوپلیتیکی تأثیرگذار در جایگاه هر یک از کشورها، سعی در شناخت کشورهای مهم و مؤثر در سطوح منطقه ای و قاره ای آفریقا دارد.      

از نظر تئوریکی بکارگیری تکنولوژی مدرن سبب تغییر و تحولاتی در ساختار و روابط اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست محیطی می گردد. مدرنیزاسیون در بخش کشاورزی منطقه مورد مطالعه نسبت به سایر بخش ها از سابقه تاریخی طولانی تری برخوردار است. مقاله حاضر به بررسی اثرات نوسازی در بخش کشاورزی در شهرستان قاین با تکیه بر تکنولوژی چاه های عمیق و نیمه عمیق و اثرات اقتصادی، اجتماعی آن می پردازد. با حفر اولین مجموعه چاه های کشاورزی تحت عنوان شرکت آبیاری سفید دشت در منطقه نیمبلوک قاین در سال 1325 مدرنیزاسیون در بخش کشاورزی در منطقه آغاز شد. می توان شروع مدرنیزاسیون در بخش کشاورزی شهرستان قاین را به لحاظ سابقه تاریخی نسبت به سایر مناطق استان خراسان دارای قدمت بیشتری دانست. دلیل این امر را بایستی در نقش خاندان علم و نفوذ سیاسی- اقتصادی آنها در منطقه دانست. با حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در منطقه زمینه استفاده از سایر ابزار مدرن در بخش کشاورزی فراهم شد به طوری که اولین تراکتور نیز در سطح شهرستان در همین مزارع در سال 1327 به کار گرفته شد. در حقیقت با تحول در ساختار تکنولوژیکی، تحول در دیگر ساختارهای موجود نیز ایجاد شده است. پیامدهای تحولات تکنولوژیکی در منطقه دارای جنبه های مثبت و منفی بوده است. پیامدهای منفی عمدتاً در زمینه مسایل زیست محیطی است. این امر ناشی از عدم  اجرای مدیریت صحیح منابع طبیعی در منطقه بوده است.  

تحولات شهری برون زا که عمدتاً شهرگرا و تمرکزطلب می باشد، در سدة اخیر تحولات ساختاری شگرفی را در نظام شهری و شهرنشینی ایران رقم زده است. به طوری که جمعیت شهرنشین کشور از حدود 6/20 درصد در سال 1279 به بیش از 3/61 درصد در سال 1375 رسید؛ که این تحول ناشی از گسترش شتابان شهرنشینی در کشور می باشد. در عین حال طی این مدت شبکه شهری کشور به هم خورد و تمرکز جمعیت در شهرهای بزرگ مهمترین ویژگی نظام شهری این دوره می باشد. ساماندهی و برنامه ریزی منسجم به منظور بهبود کیفیت زندگی شهروندان و فضای شهری از یک سو و کنترل و مهار حاشیه نشینی و شکل گیری شهرک های خودرو و بی برنامه در اطراف شهرهای بزرگ از سوی دیگر، ضرورت شکل گیری و طراحی شهرهای جدید با برنامه را حتمی ساخته است. با این وجود می بایست در سیاست های کلان توسعه شهری کشور، ضعف مدیریتی در ساختار اداری، اجرایی این شهرها و بالاخره محدودیت های ناشی از خلاء هویت در شهرهای جدید، تجدید نظر نمود. رفع این نقیصه ها می تواند در ارتقاء جایگاه شهرهای جدید در نظام شهری کشور نقش آفرین باشد. به طور کلی عمده‎ترین مسائلی که باعث عملکرد ضعیف شهرهای جدید کشور شده‎اند، عبارتند از: نخست: فقدان برنامه‎ریزی منطقه‎ای و توجه صرف به طرح های شهری که نتیجه این امر در غالب موارد باعث ایجاد صدمات جبران‎ناپذیر به توان زیست‎محیطی و منابع غیرقابل احیاء بوده است. این عامل متوجه انواع توسعه‎ها و ساخت و سازها می‎شود که در مورد شهرهای جدید نمودی قوی تر دارد. دوم: اعلام این مطلب که از سوی وزارت مسکن و شهرسازی که این شهرها بدون کمک دولت ساخته می‎شوند و در نتیجه هیچ یک از بخش ها و دستگاه های دولتی تعهدی برای پاسخگویی به نیازهای این شهرها ندارد. این امر سبب بار مالی سنگینی برای مدیران شهرهای جدید شده است. سوم: مهمترین مشکل شهرهای جدید در تمام دنیا فقدان هویت است؛ در مورد شهرهای جدید ایران نیز از آن رو که فاقد یک خصیصه متمایز هویتی است هیچ انگیزه غرورآمیزی برای شهروندان آن که خود را وابسته به آن بدانند ایجاد نکرده است.