تحقیقات جغرافیایی
سال:1383 | دوره:19 | شماره:3 (پیاپی 74) |تعداد مقالات:10

آمایش و ساماندهی سرزمین و فضای جغرافیایی در ایران برمبنای نظریات سرمایه داری طراحی شده است. به همین جهت مناطق کشور به صورت نامتعادل توسعه یافته است و این امر یکی از دلایل افزایش تضاد طبقاتی در ایران است. در صورتی که قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران بحث عدالت اجتماعی و تعادل های منطقه ای را مطرح می کند، مقاله می خواهد نظر جغرافیدانان در کاربرد ایدئولوژی ها و اندیشه های سیاسی در طراحی فضا و آمایش سرزمین را جلب کند، و نشان دهد جغرافیای فاقد تفکر فلسفی به بیراهه می رود و جغرافیدانان فاقد تفکر فلسفی در حد یک ابزار علمی بیش نیستند. مقاله مثال هایی را از ساماندهی فضای کشاورزی- روستایی- شهری و معدنی کشور برمبنای نظریات سرمایه داری و طرح های مصوب دولت 1332 به بعد نشان می دهد و از جغرافیدانان ایران می خواهد برنامه های فضایی و آمایشی کشور را مورد نقد و بحث قرار دهند تا راهکارهای مناسب برای رعایت عدالت اجتماعی و تعادل های منطقه ای پیدا شود.  

در این مقاله، کوشش شده است استدلال گردد که نوزاد انسان در بدو تولد نه حقوقدان است و نه رفتار ضدّاجتماعی دارد ولی هرگاه محیط خانوادگی و اجتماعی او ناسالم باشد، احساسها و شناختهای او نسبت به خود، دیگران و مقرّرات اجتماعی ناسالم خواهد شد. پردازش احساسها و شناختها را «نگرش» خوانده ایم و با اجرای دو طرح پژوهشی در استان یزد به این نتیجه رسیده ایم که بزهکاران نوجوان اکثراً قربانیان جهل خانوادگی و جبر محیط اجتماعی خود هستند، به طوری که می توان آنان را « بزه دیده » نامید. نظر به این که در همه کشورهای جهان به طور نسبی این بزه دیدگان کم سال وجود دارند، سازمان ملل متّحد (یونیسف) اخیراً (در سال 1999) این افراد را در طرحی به نام « طرح حکمیّت برای کودکان » مورد حمایت قرار داده است. در استانهای ایران می توان با اجرای صحیح اصل سی ام قانون اساسی و نظارت مداوم بر اجرای ماده 77 «آیین نامه اجرایی مدارس» میزان بزهکاری کودکان و نوجوانان و گرایش بی رویه آنان به کجروی های اجتماعی را کاهش داد.  

دریاچه نئور از نظر تکتونیکی یک گرابن یا چاله فروافتاده است که در اثر تأثیر عوامل تکتونیکی به وجود آمده است. گسل نئور و گسل غرب دریاچه عامل اصلی در تشکیل و تکوین چاله نئور بوده است، که بعد از دوره ائوسن فعال بوده است. با توجه به این که گسل های مزبور سنگهای دوره ائوسن را شکسته، سن تقریبی چاله دریاچه ائوسن بالایی می باشد. به دنبال این حوادث، در دوران سرد یخچالی درجه حرارت و تبخیر کمتر از حال بوده است، ورودی آب به دریاچه بیشتر شده و موجب پر شدن آن گردیده است. در نتیجه حوضه دریاچه نئور به شبکه زهکشی خارجی (قره سو) پیوسته است. به علت ارتفاع زیاد منطقه از سطح دریا (2500-3200 متر) سیستم فرسایش شبکه آبراهه ای زیر حوضه های قره سو و پریگلاسیر در گذشته با شدت بیشتری عمل کرده است و هم اکنون نیز فعال است. اما شدت فعالیت آنها به اندازه گذشته نیست. تخریب سنگهای آندزیتی و بازالتی و ایجاد لندفرمهای گوناگون در حوضه آبریز دریاچه نئور مانند مخروط افکنه ها که در محل اتصال دریاچه به کوهستان تشکیل شده، مخروط واریزه ها، پدیده نیواسیون و ... حاصل این فرسایش است. در این مطالعه می خواهیم نحوه تکامل و عوامل مورفوژنز لندفرمها و عوارض ژئومورفولوژی منطقه نئور را مورد بحث و بررسی قرار دهیم.  

هدف اصلی این پژوهش بررسی تغییرات زمانی درجه حرارت و بارندگی در ایران و پیش بینی مقادیر آتی برای فاکتورهای اقلیمی مذکور می باشد. بدین منظور ابتدا با استفاده از داده های آماری 41 ایستگاه سینوپتیک به روش تحلیل خوشه ای تعداد پنج منطقه اقلیمی همگون مشخّص گردیده و سپس برای هر یک از مناطق مذکور یک ایستگاه معّرف انتخاب شده است. تغیرات حدّاقل و حداکثر دمای ماهانه و مجموع بارندگی ماهانه در فاصله سالهای 1966 تا 1995 با استفاده از مدل  فصلی میانگین متحرک تجمعی ضربی (SARIMA) برای ایستگاههای منتخب مورد بررسی قرار گرفته است. از روش واریانس تغییرات و تست F نیز برای یافتن تغییرات اقلیمی ایستگاهها استفاده شده است. پیش بینی مقادیر آتی فاکتورهای اقلیمی با طرح مدلهای آماری برای هر ایستگاه انجام گرفته است. نتایج این بررّسی ها نشان می دهند که تغییرات اقلیمی در مناطق مورد مطالعه در طول دوره آماری فوق یکسان نمی باشد به طوری که مقادیر حداقل دما در مناطق شمالی (سواحل دریای خزر) و نواحی کوهستانی ایران دارای تفاوتهای قابل ملاحظه ای بوده ولی در مناطق دیگر کشور تغییرات زیادی ندارد. از طرف دیگر مقادیر حدّاکثر دما در کلّیه مناطق به جز نواحی جنوبی کشور (مجاورت خلیج فارس و دریای عمّان) دارای تغییرات زیادی است. مجموع بارندگی ماهانه به جز در مناطق حاشیه ای کویرهای مرکزی تغییرات آماری معنی داری ندارند. عدم وجود روند کاهشی یا افزایشی در عناصر اقلیمی مورد مطالعه، نتایج مطالعات مشابه را تایید می کند. 

آذرتنه گچی قلعه سی، به صورت یک عارضه منفرد، در دامنه شمالی رشته کوهستانی میشوداغ آذربایجان (شمالغرب ایران) واقع شده است. مطالعات ژئومورفیکی انجام گرفته در گذشته در این منطقه بیشتر در بزرگ مقیاس بوده، لذا اطلاعات مربوط به پدیده های دامنه ای کواترنری ناکافی است. در تحقیق حاضر مورفولوژی نهشته های دامنه ای و فرآیندهای ژئومورفیکی دیرینه مؤثر در آنها مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس یافته های این تحقیق، بین سنگهای داسیتی- تراکی داسیتی متلاشی شده توده آذرین گچی قلعه سی با اشکال سطحی دامنه های خود کوه و دامنه های مجاور آن، از قبیل نهشته های سنگی دامنه ها (پشته های سنگی، روانه های سنگی و دامنه های بلوکی) و تالوس، ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. وجود چنین اشکالی در سطح دامنه ها نتیجه حاکمیت آب و هوای سرد و مرطوب در دوره های سرد گذشته می باشد که به شدت متأثر از اثر جهت گیری دامنه و طول مدت تابش بوده است. نهشته های منفصل کواترنری به صورت پوششی بر روی دامنه های اطراف کوه جای گرفته اند و یخچالهای سنگی و حرکات توده ای به ویژه لغزش لایه های رسوبی دوران سوم نقش عمده ای در انتقال این عناصر پوششی به طرف پائین دست داشته اند. در حال حاضر نتیجه فعالیت ذوب و یخبندان فصلی در سطح دامنه های منطقه به صورت تشکیل سطوح شیبدار، نوارهای سنگی، جوشهای گلی و مغزه یخی در داخل نهشته ها ظاهر می شود.

مطالعات ارزیابی زیست محیطی طرح ساماندهی آبراهه کارون پس از جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات، جهت بررسی اثرات مختلف پروژه بر محیط زیست منطقه با روشهای شبکه، صورت ریز ساده و ماتریس تصویری به صورت اختصاصی برای طرح ساماندهی کارون انجام گرفته است. در این مطالعه، وضعیت موجود محیط زیست در محدوده بلافصل و پیرامون طرح تشریح  شد و پارامترهای کمی و کیفی با استانداردهای ملی و در صورت عدم وجود استاندارد در برخی موارد براساس میزان تغییر نسبت به وضع موجود و تأثیر بر عناصر حساس زیست محیطی و در مواردی قضاوت تخصصی و کارشناسی، مورد مقایسه و سنجش قرار گرفته است. در این روش اطلاعات مربوط به گزینه فنی اجرایی با توجه به اهداف سه گانه طرح (شامل کنترل سیلاب، برنامه ریزی منابع آب و کشتیرانی) ابتدا با روش شبکه ارتباطات به طور جداگانه غربال گردیده و سپس انواع اثرات در صورت ریزهای ساده و نیز شدت و اهمیت آثار توسط ماتریس های تجسمی ارزیابی شده اند. ضرایب انتخابی جهت ارزش گذاری اثرات برحسب شدت و اهمیت آنها، درصد تأثیرپذیری عناصر زیست محیطی، فعالیتهای برجسته طرح و فاکتورهای حساس محیط زیست موجود تعیین شده اند. جهت تلفیق اهداف سه گانه طرح و تعیین عوامل مشترک تحت تأثیر پروژه، از یک ماتریس تلفیقی توسعه یافته در گروه مطالعات ارزیابی بهره گرفته شده است. در این ماتریس، عوامل مشترک براساس ضریب ارزش فعالیت، اثر و عنصر زیست محیطی غربال شده و یکایک اثرات مثبت و منفی هر فعالیت برجسته بر هر عنصر شاخص زیست محیطی، محاسبه گردیده است. نتایج حاصل از روشهای فوق الذکر، بیانگر بیشتر بودن آثار مثبت گزینه برتر فنی طرح نسبت به آثار منفی آن می باشد. جهت کاهش اثرات سوء زیست محیطی پروژه، روشهای مدیریت زیست محیطی مانند دقت در نحوه اجرای عملیات، احیاء زیستگاههای بستر رودخانه و زون های اراضی از طریق بازکاشت پوشش گیاهی، حفاظت از بسترهای تخم ریزی آبزیان و جلوگیری از احداث دایک در بیشه زارها پیشنهاد گردیده اند و پس از آن راهکارهایی جهت کنترل و پایش پارامترهای کیفی محیط زیست و دستورالعمل های دقیق جهت کنترل هر فاکتور زیست محیطی ارائه شده است تا بدین ترتیب محیط موجود کمترین خسارت را متحمل شده و بتوان اهداف نهایی اجرای طرح ساماندهی آبراهه کارون را محقق ساخت.  

یکی از موانع عمده دستیابی به اهداف توسعه پایدار در برخی کشورهای جهان ازجمله ایران، محدودیت منابع آب است. در مقابل پروژه‏های افزایش بارش به عنوان یکی از راهکارهای نوین تأمین منابع آب مطرح می‏باشد. زمینه لازم برای اجرای پروژه‏های افزایش باران، انجام یک سری بررسی های علمی و تحقیقاتی است تا شرایط و توانهای بالقوه و بالفعل مناطق مختلف جهت اجرای موفقیت آمیز این پروژه‏ها شناخته شود. اگرچه قسمت عمده این مطالعات را اقلیم شناسی ابر و بارش تشکیل می‏دهند، ولی از آنجایی که جریان های جوی و بادها در ترازهای مختلف جو در هر تیپ هوای غالب از ویژگی های خاصی برخوردارند و در شرایط سینوپتیکی و ترمودینامیکی مختلف، جریان های جوی ویژه‏ای با سرعت ها و جهت های مختلفی می‏وزند، همچنین غلبه یا ضعف برخی از شرایط باد و جریان های هوا خود می‏تواند به عنوان شاخصی از شرایط ویژه هوا مانند پایداری ها و ناپایداری ها محسوب شوند، بنابراین مطالعه این گروه پارامترهای جوی در هر منطقه می‏تواند آگاهی طراحان را جهت اجرای این پروژه‏ها افزایش دهد. این تحقیق در منطقه شیرکوه یزد و با استفاده از داده‏های باد و رطوبت ایستگاه های جو بالای بندرعباس، کرمان و شیراز و داده‏های باد سطح زمین ایستگاه های سینوپتیک بندرعباس، کرمان، بافت، یزد و شیراز انجام پذیرفته است. نتایج تحقیق نشان می‎دهد که در ماههای سرد و بارشی سال در این منطقه، بیشترین رخداد بادها و جهت و سرعت جریان های هوا در سطوح استاندارد جو، غربی و جنوب غربی است. در روزهای بارشی جهت بادهای غالب سطح زمین بین 170 و 360 درجه است، در تراز700 هکتوپاسکال بیش از 80 درصد بادها غربی و در ترازهای میانی و فوقانی جو این ایستگاه ها جهت بادهای غالب به طور عمده بین 180 تا 330 درجه است. با توجه به جنوب و جنوب غربی و حتی جنوب شرقی بودن این بادها در بندرعباس در روزهای بارشی و اینکه این جریان های جوی از آبهای جنوب کشور عبور می‎کنند، پس از کسب گرما و رطوبت و برخورد به شیب های جنوبی ارتفاعات منطقه مورد مطالعه، می‎توانند در افزایش بارش و ناپایداریها نقش مؤثری داشته باشند. بنابراین برای پیش‏بینی روزهای بارشی در راستای مقابله با مشکل کم آبی و اجرای پروژه‎های افزایش بارش در این منطقه، لازم است که از امتیازات مثبت مذکور به خوبی استفاده شود.  

فرسایش خاک از جمله معضلات مهم آبخیزهای کشور به حساب می آید که می توان به عنوان یکی از مهمترین موانع دستیابی به توسعه پایدار کشاورزی و منابع طبیعی از آن نام برد. رسوبات ناشی از فرسایش حوزه های آبخیز معمولاً پس از بارندگی ها به رودخانه رسیده و با رسوبات ناشی از فرسایش دیواره و بستر رودخانه همراه می شوند و تأسیسات آبی موجود در مسیر رودخانه ها را تحت تأثیر قرار داده و عمر مفید مخازن سدها را کاهش می دهند. از این رو مطالعه کمی و کیفی رسوبات جهت برنامه ریزی درازمدت در سازه های آبی امری ضروری است. با توجه به اینکه پروژه احداث سدی بر روی رودخانه چیخواب (دشت موسیان در استان ایلام) در دست مطالعه می باشد، در این مقاله کیفیت  و کمیت فرسایش و رسوب حوزه فوق با استفاده از روش اصلاح شده پسیاک و در محیط GIS  مورد ارزیابی قرار گرفته است. در این راستا پس از گردآوری، آماده سازی و ورود لایه های اطلاعاتی به محیط GIS و تلفیق این لایه ها، حوزه به 576 واحد رسوب زا تفکیک گردید که 504 واحد آن در بالا دست سد واقع شده است. حداقل و حداکثر میزان رسوب تولیدی در این واحدها به ترتیب 6/1 و 3/27 تن در هکتار در سال برآورد گردید. میزان رسوب تولیدی حوزه 3/505737 تن در سال و میزان بار رسوبی حوزه در محل سد 3/397298 تن معادل 5/264865 مترمکعب در سال محاسبه گردید. از نظر کلاسهای فرسایشی و شدت رسوبدهی حوزه به چهار کلاس کم، متوسط، زیاد و خیلی زیاد تفکیک و کل حوزه در کلاس فرسایشی زیاد قرار می گیرد.  

در حدود 90% از مساحت پیکره ارتفاعات دیوان داغی- دره دیز از سازندهای رسوبی (مانند انواع سنگ آهک، دولومیت، شیل، مارن و ...) تشکیل شده است. عملکرد شدید نیروهای زمین ساختی به ویژه در سازندهای مقاوم و شکننده (سنگ آهک، دولومیتها و ...) با ایجاد تراکم گسلی بالا (km.km2 1.70)، ریزگسل ها و ... این منطقه را به صورت خرد و له شده در آورده است.  به موازات اثرات نوزمین ساخت، و حاکمیت سیستم فرسایش پریگلاسیر، به ویژه از ارتفاع 1700 متر به بالا، با تخریب و پسروی پرتگاه ها، جریانهای واریزه ای مجزا و ممتد بسیار تیپیک در سطح وسیعی شکل گرفته است. اغلب جریانهای واریزه ای منطقه در محل اسکارپ های حاصل از گسل های فعال، زیر بری آبراهه ها و رودخانه ها و محل ترانشه جاده ها، بسیار فعالند. جابجایی مداوم آنها هر از چند گاهی موجب مسدود شدن جاده و راه آهن بین المللی مرند- جلفا می شود. جریانهای واریزه ای منطقه عمدتاً از نوع مجزا می باشند و در اغلب نقاط منطقه توسط فعالیت های انسانی، به شدت تحریک و جابجا می شوند. بعد از مورفومتری واریزه ها جهت تحلیل روابط همبستگی بین ابعاد مختلف آنها از رگرسیون خطی استفاده شد. نتایج تحلیل های کمی نشان داد که همبستگی بالا با ضریب تبیین مناسب بین پارامترهای مختلف واریزه ها وجود دارد. در نهایت راهکارهای اساسی جهت کنترل و کاهش جابجایی آنها ارایه شده است.  

برهم کنش پدیده های اقلیمی باعث کاربرد روزافزون تکنیک های آماری چند متغیره در بررسی های اقلیمی شده است. یکی از کاربردهای این روش بررسی تغییرات مکانی عناصر اقلیمی (مثلا بارش) است. کاربرد صحیح این تکنیک ها مدل بندی و شبیه سازی متقن تری را امکان پذیر می سازد. از این قبیل می توان به رابطه یک عنصر اقلیمی با عوامل یا عناصر دیگر اشاره نمود. در این نوشتار ضمن ارایه رهیافت بالا و به منظور تحلیل تجربی، تغییرات مکانی بارش سالانه استان اصفهان طی دوره آماری 1969-2000 براساس سه عامل طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع مورد بررسی قرار گرفت. از آنجا که بین طول و عرض جغرافیایی و ارتفاع رابطه خطی وجود داشته است، لذا بخشی از واریانس بارش به طور مشترک به وسیله سه عامل توجیه می گردد. بنابراین برای دستیابی به واریانس همپوش و از بین بردن همخطی، از روش رگرسیون ریج برای توجیه تغییرپذیری مکانی بهره گرفته شده است. بدین ترتیب روش قابل قبول تری نسبت به رگرسیون معمولی حاصل گردید و مدل نهایی از لحاظ بررسی فرض ها مورد آزمون و مقبولیت قرار گرفت.