مطالعات زبان فارسی (شفای دل)
سال:1399 | دوره:3 | شماره:5 |تعداد مقالات:12

در این مقاله به روایات و مباحثی که در متون پهلوی درباره ی گرشاسب آمده است می پردازیم. در متون پهلوی، نابودی ضحاک به دست گرشاسب صورت می گیرد. این پژوهش، به بررسی گرشاسب پهلوان حماسی گرشاسب نامه در روایت پهلوی و دیگر متون زبان پهلوی می پردازد. در فصل هشتم روایت پهلوی، سخن از ظهور موعودان زردشتی است که هرکدام به فاصلة هزار سال و طبق عقیدة مزدیسنان، پس از هزار و پانصد سال ظهور می کنند. یکی از این موعودان «هوشیدر» از فرزندان زردشت است. پس از این که هوشیدر عدالت، راستی و پاکی را در زمین برقرار کرد، اهریمن با آفرینش دیو «ملکوسان» که باران بر می انگیزد، جهان را زیر سلطه خواهد برد و بر راستی چیره خواهد شد. در روایت پهلوی که متنی بازمانده به زبان فارسی میانه است، اَعمال گرشاسب از زبان خود وی، برشمرده شده و تقریباً مانند داستانی است و عنوان آن «داستان روان گرشاسب» می باشد. در متن های پهلوی از روان گرشاسب گناهکار به سبب آزردن آتش بازخواست می شود و با میانجی گری زردشت بخشوده می شود.

این مقاله در صدد است به این پرسش پاسخ دهد که نمایشنامه به عنوان یک قالب ادبی، چگونه می تواند جلوه ای گفتمانی پیرامون وقایع تاریخی و مسائل اجتماعی باشد. به نظر می رسد ضرورتی فراتر از تاریخ، یعنی نیاز به تفکّر پیرامون گذشته و فهم و ادراکِ تاریخ، زمینه ساز پیوند میانِ فضای ذهنی مؤلّف و مخاطب در زمان حال و نیز وقوعِ رخدادها در گذشته می باشد. هدف این پژوهش بررسی و شناخت الگوهای گفتمان نمایشی پیرامون تاریخ و پدیده های اجتماعی از منظر ایده ی فراتاریخ نگاریِ هایدن وایت است. از آن جاکه داستان پردازی و ظرفیت های زبانی، از شاخصه های گفتمان در نظریه ی فراتاریخ نگاری هستند، فرض بر این است که نمایشنامه از طریقِ امکاناتِ روایی و زبانی، گفتمان پیرامون گذشته ی تاریخی را در زمان حال ممکن می سازد. این پژوهش به روش کتابخانه ای و از طریق جمع آوری و تحلیل اطّلاعات انجام پذیرفته است. یافته های این مطالعه نشان می دهد که نمایشنامه قادر است به واسطه ی ایجاد نظمی زبانی و کلامی، محدوده ی رسمیِ دستورِ زبان روایت را شکسته و از طریقِ امکانات روایی و ظرفیت های زبان، مرزهای گفتمان میان گذشته و حال را گسترش دهد.

قرآن بزرگ ترین معجزه ی پیامبر اسلام و نشانه ی حقّانیت دین مبین اسلام است. در اعجاز قرآن همین بس که از زمان نزول آن تا کنون کسی نتوانسته است آیه ای همانند آن بیاورد. با واکاوی ابعاد مختلف قرآن، همواره افق هایی تازه در برابر پژوهشگران گشوده می شود. یکی از مهم ترین بحث های زبان و ادبیّات فارسی تأثیرپذیری شاعران و نویسندگان از ظاهر و باطن قرآن است. در میان ادبا، حافظ شیرازی یکی از شاعرانی است که تأثیرپذیری فراوانی از قرآن دارد؛ این اثرپذیری نه فقط در محتوا که در لفظ، وزن و حتّی بحور عروضی است. ما در این جستار برآنیم تا با مطالعه ی تطبیقی اوزان و بحور پربسامد حافظ و قرآن کریم به میزان اثرگذاری بحور قرآنی بر شعر حافظ دست یابیم. برآیند تحقیق اثبات می کند که بحور رمل، مضارع، هزج، متقارب و رجز از جمله بحرهای مشترک شعر حافظ و قرآن کریم می باشد و حافظ از این نظر نیز تحت تأثیر قرآن است. نکته ی دیگر این که بحور قرآنی بسیار شبیه به شکل عروض اشعار فارسی هستند و بسیاری از اوزان عروضی که در عربی غالباً به شکل مسدس و مربع به کار می روند، در قرآن کریم به شیوه ی اوزان فارسی به صورت مثمن استفاده شده اند و این امر اثبات می کند که نه تنها محتوای قرآن متعلّق به کل جهان است و فقط اختصاص به جهان عرب ندارد، وزن و ظاهر آن نیز اختصاص به زبان عربی ندارد و می تواند فرازبانی باشد.

کلیله ودمنه از جمله متون تعلیمی است که از زمان ترجمه شدن آن به زبان فارسی مورد توجّه بسیاری از پژوهشگران و محقّقان قرار گرفته است. ترجمه ها و تحریر هایی که در طول زمان های متفاوت و به زبان های مختلف بر روی آن صورت گرفته است، باعث شده که مترجمان آن ها بر حسب ذوق و سلیقه ی خود تصرف هایی در آن به وجود آورند؛ بنابراین چه به لحاظ محتوا و چه به لحاظ ساختار تفاوت هایی باهم پیدا کرده اند. یکی از وجوه این تفاوت ها، اسامی خاص به کار رفته در حکایت های این کتاب است. در این پژوهش اسامی خاص به کار رفته در باب «بومان و زاغان» در کتاب های پنچاتنترا، کلیله ودمنه، داستان های بیدپای، انوارسهیلی و عیاردانش بررسی شده است. در این میان کتاب پنچاتنترا که منشأ اصلی هندی کتاب های دیگر به شمار می رود، مبنا قرار گرفته، اسامی خاص به کار رفته در دیگر کتاب ها با آن مقایسه شده است. نتایج پژوهش نشان از آن دارد که در این کتاب ها هفده مورد اسم خاص به کار رفته است که بیش ترین کاربرد آن در کتاب پنچاتنترا و بیش ترین تغییرات مربوط به کتاب های انوارسهیلی و عیاردانش است.

آداب سیر و سلوک عرفانی را می توان مجموعه ی دستورالعمل ها و ارشادهایی دانست که بزرگان متصوّفه در رساله ها و کتاب های خود برای تربیت سالکان نوپا آورده اند. شهاب الدین سهروردی، عارف نامدار قرن هفتم هجری و کمال الدین حسین خوارزمی، عارف قرن دهم ازجمله ی کسانی بودند که به ترتیب در کتاب های «عوارف المعارف» و «ارشادالمریدین» به راهنمایی سالکان پرداخته و اصول و روش های سلوک را بیان کرده اند. مقاله ی حاضر به شیوه ی توصیفی-تحلیلی می کوشد این آداب را در این دو رساله بررسی کند. برای سهولت بررسی، آداب سلوک به دو دسته ی کلّی آداب ظاهری و باطنی طبقه بندی شد. منظور از آداب ظاهری مواردی نظیر نماز، روزه، شب-زنده داری و. . . و منظور از آداب باطنی خصیصه ها و خصلت هایی است که سالک باید برای رسیدن به حقیقت به آن ها متحلّی و آراسته گردد. پژوهش حاضر به این نتیجه دست می یابد که سهروردی در عوارف المعارف آداب ظاهری را با تفصیل بیشتری مطرح ساخته و در مقابل، خوارزمی عمدتاً به آداب باطنی نظر داشته است.

در این مقاله نقش و کارکرد داستانی قهرمانان و شریران در قصّه های عامیانه با توجّه به حکایت های هزار و یک شب و بر اساس نظریه ی پراپ مورد بررسی قرار گرفته است و همچنین به دسته بندی یا الگو قراردادن قهرمانان و شریران و تحلیل و تبیین نقش و کارکرد داستانی قهرمانان و شریران در حکایت های مذکور پرداخته شده است. هزار و یک شب کتابی است سرگرم کننده که ریشه در ادبیات هندی و ایرانی دارد. این کتاب در حدود قرن دهم هجری در مصر تدوین کامل یافته و در دوره ی قاجاریه توسط عبداللّطیف طسوجی تبریزی به فارسی برگردانیده شده است و از آن جایی که در قصّه های عامیانه ساختار متن در جهت نوعی تقابل بین قهرمان و شریر هویّت پیدا می کند و نقش قهرمانان در قصّه ها سرکوبی شخصیّت های شریر و جادوگران است و نقش شریران در قصّه ها به هم زدن آرامش خانواده ی خوشبخت و ایجاد یک نوع خراب کاری است، بر این اساس نقش و کارکرد داستانی قهرمانان و شریران در حکایت های هزار و یک شب توصیف و تحلیل شده است.

الفاظ و معانی احادیث به صورت های گوناگون در زندگی مسلمانان، رفتار، گفتار و کردار آنان تأثیر داشته است. یکی از بارزترین موارد این تأثیر سروده های شاعران است. نظامی نیز یکی از شاعران بزرگی است که از علوم مختلف زمان خود بهره مند بوده و مضامین عالی قرآن و حدیث به اشکال مختلف در آثار او راه یافته است. شعر او هم از نظر صورت و هم از نظر معنا در اوج هنر شعری است. نظامی برای تبیین مفاهیم دینی و اخلاقی مورد نظرش در اشعار خود به وفور از آیات و احادیث بهره گرفته است. در این پژوهش گونه های مختلف اثرپذیری از حدیث در شعر نظامی به شیوة توصیفی تحلیلی بررسی شده است. از میان انواع مختلف شیوه های اثرپذیری، اثرپذیری ساختاری سبکی و اثرپذیری شیوه ای در آثار نظامی دیده نمی شود و اثرپذیری واژگانی و الهامی-بنیادی بیشترین کاربرد را در اشعار او داشته است.

نقد و تحلیل آثار برجستة ادبیّات داستانی ایران و شناخت دقیق این حوزه از ادبیّات، افق های جدیدی را برای محقّقان و نویسندگان می گشاید و اهمّیّت به سزایی در ارتقاء و اعتلای ادبیّات فارسی دارد. یکی از مهم ترین راه های شناخت در این بخش از ادبیّات، بررسی داستان های ادبیّات فارسی از جهت کاربرد مکاتب بزرگ ادبی جهان در نگارش آن هاست. در بین نویسندگان حوزة ادبیّات داستانی، محمّد حجازی چهره ای برجسته محسوب می شود و نوآوری های وی در خلق آثار ادبی موجب شده تا جایگاه بزرگی را در خلق مکتب ادبی به وی اختصاص دهند. پژوهش حاضر به شیوه ی توصیفی-تحلیلی به بررسی و تحلیل رویکرد مکتب های ادبی در مجموعه داستان سرشک حجازی پرداخته است. اگرچه نقد ادبی را نمی توان یکی از شاخه های علوم انسانی محسوب کرد، امّا از جنبه های مختلف می توان نشان داد که در نقد ادبی به طور عام و در نقد تحلیل داستان و رمان به طور خاص، روش علمی تا حدود زیادی به کار گرفته می شود.

شعر و موسیقی، زبان دل و احساس اند. شعر تسلّی بخش ناکامی ها و موسیقی مونس و غم خوار دوران تنهایی و سختی های بشر بوده است. تصنیف، تلفیق ماهرانة این دو هنر است؛ به گونه ای که بر دل مخاطب اثری شگرف داشته باشد. در این پژوهش سعی بر این است که این موضوع در ادب فارسی از آغاز تا مشروطیّت بحث و بررسی شود و معانی و مفاهیم مختلف آن در طی دوره های تاریخی و نمونه هایی از چهره های برجسته ای که به این مقوله پرداخته اند، نقل و تبیین گردد. روش تحقیق در این پژوهش به شیوة توصیفی-تحلیلی و بر مطالعات کتابخانه ای استوار است. نتایج تحقیق حاکی از آن است که تصنیف سرایی در تمامی دوره های حیات ایرانیان وجود داشته است؛ زیرا به طور مستقیم با آمال و عواطف اقوام ایرانی مرتبط بوده و درون مایة اصلی زبان ملّی ما را رقم زده است. تصنیف از قرن دهم به بعد رواج بیشتری یافت و در دورة مشروطیّت با شاعرانی چون عارف و ملک الشّعرا و. . . به اوج رسید.

فرهنگ را می توان از مفاهیم نسبتاً جدید در عرصه ی علوم انسانی در نظر گرفت. ویژگی بارز این مفهوم ارتباط میان هسته های متفاوت فرهنگی است که در نتیجه ی تعاملات متقابل بشری شکل می گیرد. مهم ترین عنصری که در ایجاد این گونه تعاملات نقش دارد، جغرافیاست؛ چرا که وجود شرایط گوناگون جغرافیایی در پدید آمدن حوزه های متفاوت فرهنگی نقش برجسته دارد. البته این حوزه ی نوین علوم انسانی و اجتماعی که به مطالعه ی تأثیر و تأثّرات فرهنگی و تعامل و ارتباط میان ساختارهای گوناگون فرهنگ و جغرافیا می پردازد، تحت عنوان جغرافیای فرهنگی قرار می گیرد. شایان ذکر است فرهنگ به عنوان مهم ترین ریشه و آبشخور ادبیّات در تعاملی متقابل سبب بالندگی، استقرار و استحکام هویّت فرهنگی یک ملّت می شود. یکی از ارکان سازنده در ساختار فرهنگی-ادبی تمدّن های کهن، وجود نماد به عنوان شاخصه ای مهم در نشانه شناسی یا کنش خاصّ میان فرهنگی است که می تواند به بازخوانی ذهنی اقوام گوناگون از یک مفهوم واحد منجر شود. در این معنا، نماد فرهنگی گل نیلوفر آبی به عنوان موجودیّتی نمادین، مفهومی شاخص دارد. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی و تاریخی به تجزیه و تحلیل این نماد کهن فرهنگی ایران در دو عصر هخامنشی و ساسانی پرداخته است. نتایج نشان می دهد نماد نیلوفر آبی از عصر هخامنشیان تا عصر ساسانی بروز و ظهور گوناگون داشته و به عنوان هسته ای نمادین، انبوهی از معانی انتزاعی و مفاهیم خاصّ ذهنی از جمله صلح جهانی، عبادت، زیبایی، عشق و. . . را گرد خود فراهم نموده است.

یکی از مهم ترین ویژگی های متغیر و بارز عرفان و آثار عرفانی و آثار منثور غنایی، شخصیّت متغیّر است. سیر شخصیّت متغیّر نیز از مهم ترین مسائل عرفان و آثار منثور غنایی است؛ تا آنجا که شخصیّت متغیّر با سیری بغرنج به تکامل شخصیتی نزدیک می شود. تکامل شخصیتی شخصیّت متغیّر به اشکال گوناگونی در آثار عرفانی و آثار منثور غنایی به ویژه مقالات شمس تبریزی نمود می یابد. شخصیّت متغیّر عرفانی در مقالات شمس همچون پهلوان ژانر حماسی، ابزارهای گوناگونی در اختیار دارد، ولی در عین حال از پهلوان حماسی متمایز است. مکمّل شخصیّت متغیّر در مقالات شمس، سیر عرفانی اوست. او برای رسیدن به تکامل یا وصال باید این سیر را آغاز کند، امّا آغاز سیر در مقالات شمس منوط به گذر از مراحل دیگر است. این مراحل، شخصیّت متغیّر را با یک ندای درونی فرامی خواند؛ تا آنجا که شخصیّت متغیّر دچار یک ناخودآگاهی می شود. پس از عبور از مراحل مذکور، شخصیّت متغیّر به سیری پرمانع گام برمی دارد، این موانع در سیر عرفانی او متمایزند و به اشکال گوناگونی در مقابل شخصیّت متغیّر عرفانی قرار می گیرند. گاه حرکت شخصیّت متغیّر خود مانعی در مقابل اوست، این بی ثباتی موانع، موجب تمایز شخصیتّی شخصیّت متغیّر نیز می شود. این پژوهش به شیوة توصیفی-تحلیلی مبتنی بر تحلیل ساخت گرایانه با تکیه بر مقالات شمس تبریزی می کوشد تا شخصیّت متغیّر را در سیر تکاملی مورد مطالعه قرار دهد و به فرضیه های تکرار آغاز شخصیّت متغیّر در پایان سیر و عدم ایستایی شخصیّت متغیّر در سیر تکاملی دست یابد.

مقاله ی حاضر پیشینه ی مضامین سیاسی و اجتماعی را در اشعار نادرپور از شاعران شعر معاصر مورد بررسی قرار داده است؛ درحالی که مضامین سیاسی و اجتماعی او در پژوهش های معاصر مغفول مانده است. اگر نادرپور را شاعر تصویرها بنامیم، سخنی به گزافه نگفته ایم. زمینه ی اصلی مضامین شعر نادرپور، فردی یا انسانی فلسفی است و خیلی متمایل به اندیشه های سیاسی و اجتماعی نیست، امّا در دفتر سرمه ی خورشید و در دفترهای بعدی گاهی به سراغ مضامین سیاسی و اجتماعی به صورت سمبلیک می رود. مصداق های عاطفی شعر او از عواطف رمانتیکی سیاه آغاز شده و به سوی عاطفه های اجتماعی حرکت می کند و سرانجام به عاطفه های اندوهگین ناشی از غربت و مرگ اندیشی خیام گونه پایان می پذیرد. رمانتی سیسم فردگرایانه ی نادرپور در دهه های 30 تا 50 تبدیل به رمانتی سیسم اجتماعی انقلابی می شود و شعر عاشقانه ی رمانتیکی را با شعر سیاسی انقلابی در هم می آمیزد. در پس زمینه های شعری او هراس، عصیان، انتقام، شکست های عصبی، اجتماعی و سیاسی بسامد بالایی دارد. در برخی اشعار نادرپور ما شاهد نگاه نو شاعر به انسان و اجتماع و مفاهیمی چون عشق، آزادی، عدالت و مسائل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جهان معاصر هستیم.