مطالعات جامعه شناختی
سال:1395 | دوره:23 | شماره:1 |تعداد مقالات:12

تاکنون دورکیم به عنوان نظریه پرداز حوزه جامعه شناسی سیاسی در ایران شناخته نشده است و در غرب نیز این امر با تاخیر زیادی صورت گرفته است. یکی از دلایل این تاخیر این است که کتاب های سیاسی دورکیم ازجمله کتاب مهم «درس های جامعه شناسی» دیرتر از بقیه آثار او گردآوری و ترجمه شده است. آرای سیاسی دورکیم به شکل ویژه مربوط به ماهیت و کارکرد دولت، نقش دولت در توسعه فردگرایی اخلاقی، و تنظیم رابطه دولت و جامعه در قالب دموکراسی است. اهمیت این نظریات به خصوص در تعاریف ویژه ای است که او از دولت، اخلاق مدنی، و دموکراسی ارائه می دهد. همچنین جامعه شناسی سیاسی نودورکیمی که در دهه های اخیر در آثار جفری الکساندر نمود پیداکرده است، به عنوان یکی از ارکان شکل گیری چرخش فرهنگی در جامعه شناسی سیاسی شناخته می شود. در این مقاله ضمن بیان آرای دورکیم در مورد مباحث مذکور، به نسبت آرای دورکیم با مکاتب گوناگون جامعه شناسی سیاسی و برخی مباحث متاخر مرتبط با جامعه شناسی سیاسی دورکیم نیز پرداخته می شود.

در این مقاله قصد داریم به بررسی نظرات پدیدارشناسانه ی کاپوتو در مورد دین بپردازیم. برای این منظور در ابتدا با بنیان های نظری وی آشنا می شویم که مهمترین آن ها رویکرد پدیدارشناسانه ی هایدگری، لویناسی می باشد. او در رویکرد خود با قایل بودن به حذف هرگونه متافیزیک و به تبع آن مفاهیم مطلق انگار در حوزه ی مطالعات دین شناختی به دنبال سوژه زدایی از معرفت دینی است و برای این مهم از رویکرد پدیدارشناسانه ی لویناس و رویکرد آنتولوژیک هایدگر برای تقرب به هستی دین مدد می جوید. در نهایت این که نبایستی رویکردهای دین شناختی پسامتجدد را جدای از فلسفه های پسامتجدد سده ی اخیر در نظر گرفت و این که این حوزه تا چه اندازه در معرفت بخشی مطالعات دینی شخص موثر است وابسته ی با نسبتی است که وی با پساتجدد و نظرات پیرامون آن برقرار می کند و این که چنین رویکردهایی تا چه اندازه در مقام اثبات ادعای خود برامده اند، وابسته به چنین نسبتی است و اصولا هم در چارچوب معرفت شناختی چنین نسبتی بایستی درک شود.

هدف این مقاله کاوش در واقعیت های زیسته تجربه بیماری مزمن و در اینجا بیماری ام. اس. است. پرسش مقاله معطوف به کاوش در جایگاه بیماری در تاریخ زندگی فرد بیمار و تداوم آن از طریق دردها و ترس ها و انتظارات از آینده در متن اجتماعی است. ایده نظری مقاله این امر است که فضای اجتماعی به واسطه بازنمایی های بیماری و تحمیل محدودیت ها بیماری را تشدید و بیمار را طرد می کند، بنابراین بایستی مفهوم سازی بیماری مزمن مبتنی بر واقعیت های زیسته بیمار صورت گیرد و نه تجربه ذهنی. پس از مروری بر نظریه های تجربه بیماری در نهایت مفهوم سازی میشل بوری از بیماری مزمن به عنوان گسست زندگی نامه ای مبتنی بر برجسته کردن تجربه ذهنی بیماری بدون توجه به شرایط ساختاری و فرهنگی و اجتماعی را به چالش می کشیم. این مقاله با مطالعه مضمونی تجربه بیماران مبتلا به ام. اس. در میدان وبسایت تخصصی ام. اس. سنتر، مفهوم شیوه زندگی را به عنوان فضای تعامل بین بیماری و معالجه آن، شرایط ساختاری (از ایجاد بیماری تا داغ ننگ) و بازنمایی بیماری در جامعه و مقاومت در برابر آن را برای مفهوم سازی بیماری مزمن به کار می گیرد. مفهوم شیوه زندگی برخلاف مفهوم گسست زندگی نامه ای مبتنی بر امکان های ساختاری زندگی با بیماری مزمن است و همزمان مواجهه با بیماری را از مواجهه ای صرفا فردی به موقعیت زندگی اجتماعی گسترش می دهد.

بی سازمانی اجتماعی حاکم بر محله هرندی زمینه را برای شکل گیری انواع آسیب ها و مسائل اجتماعی فراهم کرده است. مطالعه حاضر به بررسی بی سازمانی اجتماعی در محله هرندی (دروازه غار) در شهر تهران و یکی از آسیب های اجتماعی پنهان در آن (قماربازی) می پردازد. داده های این تحقیق از طریق روش تحقیق کیفی و با استفاده از تکنیک های مصاحبه و مشاهده گردآوری شده است. حجم نمونه 35 نفر و تعداد این حجم، با رسیدن به اشباع نظری پایان یافت. نتایج نشان می دهد که قماربازان اکثرا مرد هستند و قماربازی در سر چهارراه ها و داخل کوچه های محله و همچنین در داخل خانه ها به صورت سازمان یافته انجام می شود. می توان قماربازان را به چهار دسته، قمارباز محلی (ساکن در محل)، قمارباز گذری، قمارباز بی خانمان و قمارباز حرفه ای تقسیم بندی کرد. در نهایت نتایج تحقیق نشان می دهد که قماربازی با انواع آسیب های اجتماعی دیگر مانند اعتیاد، سرقت، اختلافات خانوادگی و... ارتباط دارد. مساله قمار و قماربازی از جمله آسیب های اجتماعی است که با ساختار محله بی سازمان محله هرندی در ارتباط است. بنابراین بی سازمانی اجتماعی محله، زمینه ساز این آسیب پنهان شهری است.

پژوهش های کیفی این امکان را به پژوهش گر می دهند تا کنش های روزانه افراد را بر اساس تعریف خود کنش گران دریافت و تحلیل کند. بر این اساس، پژوهش حاضر با محورقراردادن داده های میدانی درصدد مطالعه معنای ذهنی کنش های اقتصادی در بین زنان شهرستان پاوه، شناخت زمینه های اجتماعی فرهنگی مؤثر بر این کنش ها و پیامدهای آن است. روش شناسی این پژوهش، مبتنی بر روش تحقیق کیفی است. در این پژوهش با استفاده از فنون مصاحبه عمیق و مشاهده مشارکتی اطلاعات گردآوری شد. همچنین به منظور تحلیل داده ها از تکنیک تحلیل چارچوب طی پنج مرحله ی آشناسازی، شناسایی چارچوب موضوعی، نمایه سازی، جدول بندی و ترکیب داده ها استفاده شد. یافته های پژوهش حول پنج درون مایه ی اصلی با عناوین "بسترمند شدن کنش های اقتصادی"، "بسترمندی الگوهای پس انداز"، "الگوی اشتغال ضرورت گرا"، "هم یاری خانوادگی در تولید" و "باز تعریف جایگاه و منزلت زنان" سازماندهی شدند که هر یک از درون مایه های مزبور دو درون مایه ی فرعی را پوشش می‏دهند. در پایان با مرور و ترکیب درون مایه های استخراج شده به چارچوب نظری نهایی دست یافتیم. بر اساس "چارچوب نظری نهایی" می توان گفت که کنش های اقتصادی در بین زنان شهرستان پاوه مبتنی بر مجموعه ای از "کنش های نیت مند" است و از پیامدهای بارز این کنش ها می توان به "ساختارزدایی در نقش های زنانه" اشاره کرد و به همین ترتیب، پیامد نهایی کنش های اقتصادی در جامعه مورد مطالعه، "زنانه شدن اقتصاد خانگی" است که این مقوله می تواند به لحاظ معنایی سایر درون مایه های فرعی و اصلی برآمده از یافته های پژوهش را پوشش دهد.

هدف این مقاله بررسی موقعیت میدان روشنفکری و موضع آن در مواجهه با فرآیند دموکراتیزه شدن فرهنگ در سطوح فرمال و محتوایی و نوع این رابطه براساس میانجی گری میدان طبقات اجتماعی و میدان قدرت است. بدین منظور از نظریه میدان های بوردیو به عنوان چارچوب مفهومی و برخی شاخص‏های دموکراتیزه شدن فرهنگ از منظر کارل مانهایم استفاده شده است. لذا ابتدا ویژگی های میادین قدرت، روشنفکری و طبقات اجتماعی توصیف شده است و همچنین زیرمیدان ادبیات به مثابه میدان شاهد برای پیگیری تحولات دموکراتیک یا غیردموکراتیک مورد بررسی قرار می گیرد. برای پیگیری و دستیابی به مختصات این میادین روش مطالعه اسنادی کتابخانه‏ای و راهبرد نمونه گیری هدفمند یا معیار محور اتخاذ گردید. در پایان، تبیین مختصات و ویژگی های میادین مذکور به صورت مناسبات دوتایی انجام می شود. بر مبنای این تبیین می توان گفت: میدان روشنفکری در مواجهه با پدیده دموکراتیزه شدن فرهنگ دچار انفعال و عدم تاثیرگذاری شده و چه‏بسا نوعی سردرگمی در قالب گفتمان های روشنفکری دیده می شود که نتیجه عدم ایجاد تقابل قطب‏های دولت‏مدار و مستقل و لذا چیرگی ساختاری ساحت دولت سیاست است. بدین دلیل خود میدان روشنفکری نه تنها از لحاظ تاثیر ایجابی دچار شکست می شود بلکه ویژگی های قطب‏بندی، تمایز و هویت یابی دموکراتیک را هم درونی نمی‏سازد.

این پژوهش به دنبال مطالعه «نفرین در ترانه های عامه پسند ایرانی» است. بدین منظور موسیقی فارسی در ایران در سال های 1380 ‏تا 1394 ‏تحلیل شده است. رویکرد پژوهشی مورد استفاده کیفی است. پژوهش از آن جاکه به مطالعه موسیقی مردم پسند به عنوان بخشی از فرهنگ عامه پسند می پردازد در حوزه جامعه شناسی هنر و فرهنگ قرار می گیرد.روش اصلی مورداستفاده در این پژوهش «گراندد تئوری ساختارگرا» است. از این روی، به جای استفاده از نظریه های موجود به عنوان چارچوپ نظری، پژوهشگر به دنبال تولید نظریه خودبنیاد و بومی از دل داده های میدان بوده است. بدین منظور با استفاده از شیوه نمونه گیری نظری، داده های لازم از منابع مختلف گردآوری شده است. در گردآوری داده ها از تکنیک های متعددی مانند مصاحبه، مشاهده، مشاهده آنلاین، گردآوری اسناد و متون بهره گرفته شده است. آنگاه همه داده ها با استفاده از دستورالعمل های کدگذاری سه گانه باز، محوری و انتخابی، کدگذاری شده اند. در نهایت از میان داده ها، 88 مفهوم و20 مقوله استخراج شده اند و «شرایط زندگی اجتماعی وتناقضات درونی روابط انسانی» به عنوان مقوله مرکزی مشخص شده است.به عنوان روش دوم، تحلیل گفتمانی به کار گرفته شده و 5 ‏گفتمان موجود در موسیقی نفرینی شناسایی شده اند و دال مرکزی و وقته های هر کدام مشخص شد.در پایان نیز با استفاده از دو معیار اطمینان پذیری و کثرت گرایی، به عنوان بدیل هایی برای روایی و پایایی در پژوهش کیفی و همچنین پاسخ گویی به سوالات هفت گانه اشتراوس و کوربین درباره تجربه در مطالعه، پژوهش موردارزیابی قرار گرفته است.

مساله اصلی این مقاله استخراج گفتمان های قوم گرایی نزد دانشجویان دانشگاه های ایران است. بر این اساس استدلال می کند قوم گرایی منازعه ای معنایی است و فهم آن موکول به بررسی و تحلیل گفتمانی این مساله خواهد بود. بر این قیاس روش نوشته حاضر تحلیل گفتمان فوکویی به روایت لاکلائو و موفه است. از آنجا که دانشگاه عرصه بازنمایی پدیدارهای اجتماعی است، متن مورد مطالعه از مطالب نشریات دانشجویی دانشگاه های سراسر کشور انتخاب شده است. وجه غالب تحلیل در این مکتوب اکتشافی است لذا نتایج تحقیق حاوی توصیف گفتمان های قوم گرایی و گزاره های مفصل بندی شده در آن ها است. این نوشته ادعا می کند قوم گرایی پیرو مناسبات سیاست جدید، رقابت بر سر معنا و تعریف هویت است و همچنان که ویژگی های هر گفتمان را به دست می دهد، نشانه های مورد استفاده در هر زمینه برای توجیه قوم گرایی را نیز معرفی می کند.

طبقه متوسط مدرن در ایران با محوریت شهر تهران تحت تاثیر شروع فرایند های مدرنیزاسیون توسط پهلوی اول مجال ظهور و بروز پیدا کرد. این طبقه که بسیاری از محققان آن را محصول فرایند ه های مدرنیزاسیون می دانند, در تاریخ معاصر ایران نقش عمده و تاثیرگذاری ایفا کرده است. این نوشته تلاشی است برای ارائه تحلیلی طبقاتی گفتمانی بر مبنای نظریه گفتمان لاکلائو و موف از شرایط شکل گیری و تکامل طبقه متوسط مدرن در شهر تهران. در این نوشته تلاش شده که اولا تعریفی از طبقه ارائه شود که منطبق با چارچوب نظری برگزیده شده است و بعد بر مبنای این تعریف به شرایط زمینه ای بپردازد که شکل دهنده به هویت این طبقه در مقاطع مختلف تاریخی بوده است. این تحقیق با دوره بندی های مشخص از دوران پس از انقلاب، در تلاش است تا استدلال کند که سوژگی مد نظر گفتمان جمهوری اسلامی برای بسط در میان طبقه متوسط مدن شهری، در دوران مختلف پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی و بر مبنای گونه های مختلف مفصل بندی این گفتمان با توجه به شرایط زمینه ای مختلف، حاوی شاخصه های مختلف و متفاوتی بوده است که بعضا دربرگیرنده تضادی درونی در موقعیت ایده آل سوژگی گفتمان جمهوری اسلامی ایران است.

هدف از این مطالعه نشان دادن ابعاد اجتماعی تصوف، با تاکید بر دو طریقت نقشبندی و نعمت الهی است. با بهره گیری از تیپ شناسی وبر از دو تیپ عارف و زاهد، فهم جهت گیری طریقت های صوفیانه (دو طریقت مذکور) در حوزه های سیاسی و اقتصادی مطمح نظر بوده است. دوره تاریخی مورد بررسی دوره تیموری است. این پژوهش با روش تحلیل اسناد تاریخی انجام شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که دو طریقت نقشبندی و نعمت الهی در حوزه های سیاسی و اقتصادی بسیار فعال بوده اند و به نظر می رسد تیپ شناسی وبر برای فهم جهت گیری های طریقت ها در تصوف اسلامی، ابزار کارآمدی نیست. از نظر وبر جهت گیری صوفیانه از تیپ جهت گیری عارفانه است. اما نتایج این تحقیق نشان می دهد که جهت گیری طریقت های نقشبندی و نعمت الهی در حوزه های اقتصادی و سیاسی متفاوت از تیپ شناسی وبر است. به نظر می رسد برای فهم جهت گیری صوفیانه در امور دنیوی تیپی مستقل از دو تیپی که وبر صورت بندی کرده مورد نیاز است. نتایج حاصل از این تحقیق موید نفوذ تصوف در دوره میانی در حیات اجتماعی است.

چارلز تیلور، یکی از مهم ترین متفکرانی است که به چگونگی شکل گیری جهان مدرن و هویت انسان مدرن، پرداخته است. این مقاله سعی دارد تا به بررسی دیدگاه وی در باب پیامدهای مدرنیته برای معنویت گرایی بپردازد. به این منظور، ابتدا شرحی از تحلیل وی از چگونگی شکل گیری جهان مدرن ارائه و سپس به پیامدهایی از مدرنیته پرداخته می شود که بر جریان معنویت گرایی تاثیرگذار بوده است، پیامدهایی چون گردش به درون، استقلال معنویت از دین، تنوع گزینه های معنوی و رقابت معنویت دینی و غیر دینی. پس از گزارش دیدگاه تیلور، انتقاداتی نسبت به دیدگاه وی طرح شده است که از جمله می توان به عدم امکان تفکیک معنویت از دین و نیز ناممکن بودن معنویت الهی در چارچوب مادی اشاره کرد. در نهایت اگرچه دیدگاه تیلور در باب پیامدهای مدرنیته برای معنویت، دارای اشکالاتی دانسته شده است که آن را نیازمند اصلاح می کند ولی همچنان کلان تحلیل تیلور، ارزشمند و در بسیاری از موارد کارآمد ارزیابی شده است. روش پژوهش در این مقاله نیز بر اساس روش تحلیل محتوای هرمنوتیکی است که بر اساس آن، محتوای آثار تیلور مورد بررسی قرار گرفته است و مفاهیم کلیدی و چارچوب های مفهومی آن ها استخراج شده است و با تحلیل و بررسی آن ها سعی بر پاسخ دادن به پرسش این مقاله بوده است.

انقلاب مشروطه نقطه عطفی در شکل گیری نظام حقوقی ایران است. نخستین بار در ایران تلاش شد چارچوبی مشخص برای حکمرانی ارائه شود. در تبدیل حکومت خودکامه به حکومت قانون، مفهوم «قانون»، خود بیش از هر موضوع دیگری نیازمند تبیین و تشریح بود. در میان آرای ارائه شده در باب تاریخ اندیشه سیاسی و حقوقی مشروطه ایران، نظریات دکتر سیدجواد طباطبایی از انسجام بیشتری برخوردار است. طباطبایی مواجهه نقادانه با سنت قدمایی را راهی برای دست یابی به یک نظام فکری جدید می خواند و تنها سنت باقی مانده را فقه و شریعت معرفی می کند.او دو چهره شاخص عصر مشروطه، مستشارالدولدوله و نایینی را به عنوان نمایندگان شاخص این سنت فکری مورد بررسی قرار می دهد. این پژوهش در درجه نخست بر این باور است که سنت قدمایی مورد نظر دکتر طباطبایی امکان شکل گیری و تداوم نداشته است و تلاش برای بازسازی آن نیز ره به جایی نخواهد برد. چهره هایی که طباطبایی به عنوان سنگ عیار تشخیص نظریات مشروطه استفاده کرده است، برخلاف ظاهر اولیه، دارای بنیان های اندیشه متضادی هستند. اندیشه مستشارالدوله، در ادامه سنت غربی، بر اصالت خرد بشری بنا شده، درحالی که بنیان اندیشه نایینی اصالت تعبدگرای شریعت است.در نهایت، نظریات میرزاملکم خان ناظم الدوله مورد تاکید قرار گیرد که به نوعی پدر فکری و سرچشمه اولیه آرای مستشارالدوله نیز بود، اما برخلاف او در دام خلط بنیان های اساسی مفاهیم گرفتار نشد.