آموزه های تربیتی در قرآن و حدیث
سال:1395 | دوره:2 | شماره:1 (پیاپی 3) |تعداد مقالات:7

به طور کلی، چگونگی رفتار در هر سبکی از تربیت، بر جهان بینی حاکم بر آن سبک و نوع نگاه به انسان، مبتنی است و بدون شناخت انسان، شناخت خدا، هستی و چگونگی رفتار انسان در جامعه تبیین نخواهد شد. از-این رو، این پژوهش به شیوه توصیفی_ تحلیلی و به روش کتابخانه ای، به بررسی این موضوع از دیدگاه قرآن و حدیث می پردازد. از نظر انسان شناسی اسلامی، انسان موجودی دو بعدی (مادی و روحانی)، دارای اختیار، مسوول، الهی و فطرت محور، برخوردار از عقل، حقیقت گرا و زیبا گراست، بدین صورت که انسان در حوزه تربیت اجتماعی با واکنش مسوولانه نسبت به پدیده های پیرامون خویش، با تکیه بر الهی بودن، پیروی از وحی، مراجعه به فطرت، به کارگیری عقل و با بهره گیری از اراده، اختیار و حاکمیت عقل بر احساس و جهت دادن فطرت زیبایی گرایی، می تواند به هدف خود، یعنی رشد اخلاقی و انسانی و سعادت دنیا و آخرت دست یابد. از این رو، انسان کامل و توسعه یافته، همان انسانی است، که با حرکت بر محور انسانیت و اصول فطرت، تکامل می یابد و با یاری جستن از سه منبع عقل، وحی و تجربه، راه تعمیق و گسترش اصول انسانی را، در عرصه های حیات خود باز می کند.

برای نیل به عزت، اقتدار و پیشرفت، مهم ترین نیاز پیش روی جوامع اسلامی، اعتدال خواهی و اعتدال پذیری است. فراوانی کانون ها و مراکز تاثیرگذار فرهنگی، که لایه هایی از افراط و تفریط به درون آنها راه یافته، دستیابی به این مهم را دشوار کرده است، بنابراین برای تحقق و گسترش فرهنگ مشترک، در معنای آرمانی آن، تعامل میان این کانون ها و توافق آنها بر شاخص های اعتدال، در فضای عمومی جوامع اسلامی، که امروز با خطر انحطاط مواجه اند، الزامی است. این رفتار، سیره روشن انبیاء و اولیای الهی است، که در قرآن و حدیث، به وضوح بیان شده است، بنابراین، باید به دقت فهمیده شود و الگو قرار گیرد. در این مقاله، تلاش شده است، که پس از معنا شناسی اعتدال فرهنگی، الزامات، راه دستیابی و برجسته ترین راهبردهای تربیتی آن، از منظر قرآن و حدیث در ساحات گوناگون فردی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و تعاملات بین المللی، تحلیل، تبیین و ارائه گردد.

تربیت مقایسه ای از مهم ترین و پرکاربردترین روش های تربیتی قرآن است. در این روش، قرآن کریم دو امر متضاد مانند کفر و ایمان را مقابل هم می نهد، به آثار و نتایج هر دو اشاره می کند، آن گاه از متربی می خواهد که دو طرف را با هم مقایسه کند و به اختیار خود، یکی را برگزیند. اصلی ترین مبنای خاص تربیت مقایسه ای، از وجود تضاد در مجموعه جهان هستی حکایت دارد.این مقاله به روش توصیفی_ تحلیلی، با هدف کشف اصول و قواعد روشی تربیت مقایسه ای در آموزه های قرآنی، تهیه شده و با دقت و امعان نظر در مبنای خاص آن، به اصول ذیل دست یافته است: اصل اثبات و نفی، اصل ارائه معیار، آزادی و عدم اجبار، اصل رنج و گنج، درمان درد با ضد آن، اصل روشنگری، معیار خیر و شر، عملی کردن وعده و اجرایی نکردن وعید، ضرورت توجه به حیات طیبه و آخرت گرایی در برابر دنیا گرایی.

قرآن کریم، جهان شمول است و داستان هایش با هدف تعلیمی_ تربیتی بیان شده است. در میان داستانهای قرآنی، داستان حضرت یوسف (ع) و زلیخا، ماجرای دلدادگی زنی به پسری جوان است. بسیاری از جوانان در اعصار مختلف، به این مساله مبتلا می شوند، که گاهی این امر، تهدیدی برای جوامع بشری بوده است. پژوهش حاضر، با موضوع نقش تربیتی حضرت یوسف و زلیخا در قرآن، بر آنست، که با بررسی کنش و واکنش حضرت یوسف، به عنوان مربی ای که نقصی در علم و رفتارش راه ندارد، و زلیخا، به عنوان متربی ای که از جامعه ای بیمار برخواسته است و نیز، با معرفی نمونه ای به مربیان و متربیان، در جهت کاهش ناهنجاری های اجتماعی این بحران و تبدیل آن به فرصت، تلاشی داشته باشد. در این مقاله، تاثیر نیازها بر رشد و بسترهای رشد شخصیت که عبارتند از: وراثت، محیط و عوامل فردی، همچنین تاثیر آنها بر روی دو شخصیت اصلی داستان، بررسی شده است. این پژوهش، پاسخگوی دو سوال است: زلیخا چگونه دچار آسیب شد؟ حضرت یوسف چگونه او را پرورش داد؟ نتایج پژوهش حاکی از این امر است، که زلیخا، با وجود تاثیرات محیط و وراثت، با آموزش های صحیح حضرت و تقویت عوامل فردی، بر شرایط محیطی غلبه کرد و به تعالی رسید.

در روند تکامل و تربیت انسان، تهدید هایی چالش برانگیز وجود دارد، که خاستگاه آنها شیطان است. او، دشمن قسم خورده و پیوسته در کمین انسان است، تا او را از هدف باز دارد. رهایی از شیطان، دشوار و پس از چیرگی، بسیار دشوارتر است. نجات از دست شیطان، مستلزم مبارزه با فرایند چیرگی و خنثی سازی آن است، که بایستی آن را شناخت. مساله مهم، تبیین چگونگی تسلط شیطان است. پژوهش پیش رو، با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی فرایند مزبور از منظر قرآن و حدیث می پردازد. انتباه جدی افراد به وجود شیطان، ارتقاء باور به آن، شناخت شگرد های دام گذاری و شناخت فرایند دفع و رفع چیرگی، آشنایی با راهکارهای پیروزی بر او، از اهداف مهم پژوهش حاضر است. پس از طرح مساله، چگونگی چیرگی شیطان از راه نفوذ در عواطف و احساسات بررسی می شود، سپس نحوه چیرگی وی، از طریق نفوذ در ادراک بیان می گردد. شیطان در آغاز، هیچ تسلطی بر انسان ندارد. تنها ابزارش وسوسه است. فرایندچیرگی اش، تدریجی و با ترفند وعده دادن، ترساندن، ناامید ساختن، غمگین کردن، دلسوز نمایی، آراستن گناهان و... است. او تلاش می کند، با به کارگیری ابزار ادراکی، به تدبیر باطن فرد بپردازد. اگر، عقل انسان در اختیارش باشد و بر اساس دستورهای آن عمل کند، به دام نمی افتد، از این رو، شیطان می کوشد، عقل را در اختیار بگیرد و آن را تضعیف کند. او، پیوسته، آدمی را به انجام هرچه بیشتر گناه تشویق می کند. انجام گناه و تکرار آن، به مرور، قوه عاقله را به اسارت هوای نفس درمی آورد. افزایش گناهان، باعث افزونی چیرگی اوست، به گونه ای که، تمام وجود انسان، ابزار شیطان می شود.

تفسیر انفسی قرآن کریم، شیوه ای از تفسیر به منظور تعالی بشر، از نشاه کثرات، به عوالم روحانی و رسیدن به وحدت شخصی وجود است. مفسر در این روش می کوشد، قدم در سیر انفسی گذاشته و در شگفتی های نفسانی غرق شود، بنابراین با یاری گرفتن از آیات الهی و روایت معصومین، درهای غیب را به روی خود می گشاید. خدا، محور تفسیر انفسی است و فهم کلام الهی، موضوع آن و شناخت و تعالی انسان، هدف آن است. پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی، ضمن بیان نمونه هایی از تفسیر آیات از حسن زاده آملی و جوادی آملی، تفسیر انفسی را شامل عرفان عملی، عرفان نظری و مبانی فلسفی نفس انسان می داند، که در قالب برهان به مخاطب عرضه می شود. از ویژگی های تفسیر انفسی می توان به فرا زمان و فرا مکانی در تفسیر آیات، قابلیت های نفس جهت مشاهده حقایق، رابطه عارفانه بین بنده و محبوب حقیقی و اثرات رابطه فوق در کاهش گناه و رهایی از تنهایی است، که موجب افزایش ایمان و عمق بخشی به باور دینی خواهد شد.

در تعالیم الهی و تفاسیر قرآنی، به شناخت و ابعاد مختلف آن و نیز موضوع زیبایی و گستره آن در ابعاد وجودی انسان، به مناسبت های مختلف و در جایگاه های متعدد توجه شده است، به گونه ای که می توان میان شناخت و زیبایی، پیوند عمیق و تفکیک ناپذیری را مشاهده کرد. علامه طباطبایی، از مفسران بزرگ شیعی، با ژرف اندیشی در قرآن و آموزه های تربیتی آن، توجه به ادراک حسی (سمع و بصر) را، مقدمه و منشا علوم حصولی (تصورات) می داند و فواد را برابر با قوه عقل و مبدا تصدیق و تعقل بر می شمرد. این نوع نگاه به ابزار معرفت، پایه اصلی بعد خاصی از تربیت با عنوان «تربیت زیباشناختی» است. در پژوهش حاضر که، به شیوه توصیفی_ تحلیلی و با مراجعه به منابع دست اول و منابع کتابخانه ای، به ویژه تفسیر المیزان انجام شده است، ضمن تبیین برخی از دیدگاه های معرفت شناسی و زیبایی شناسی علامه طباطبایی و پیوند میان آنها، نوع خاصی از تفکر در اهداف آموزشی، با عنوان «تفکر چندوجهی» در تربیت زیباشناختی مطرح می شود، که حاصل آن، توجه توامان به عقل و اندیشه، احساس بیرونی و درونی و عاطفه و ایمان و حق پذیری است. بنابراین، توجه و تقویت پرورش کیفیات حسی و ذائقه زیبایی شناختی فراگیران، به موازات پرورش و تقویت عقل سلیم و توجه به دل و فطرت سالم، بایستی در اولویت برنامه های نظام آموزشی قرار گیرد.