مدیریت مخاطرات محیطی
سال:1396 | دوره:4 | شماره:1 |تعداد مقالات:6

مخاطره شناسی فطری چیست؟مخاطره شناسی را باید علم جوینده سلامت دانست؛ از این رو نمی توان آن را جدا از دیگر علوم در نظر گرفت. این علم به عنوان دانشی نافع با بهره گیری از جغرافیا، فلسفه، ریاضیات، اقتصاد، روان شناسی و دیگر علوم خود را توانمند می کند. این علم هم به نظم فضایی پدیده های مخاطره آمیز و هم به خود پدیده و هم به انسان و محیط زندگی وی توجه دارد. نگاه فطری به مخاطرات، به خدمات مورد نیاز جوامع و افراد برای کاهش آن معنا می بخشد. تعادل بخشی به زیرساخت ها با توجه به الگوی فضایی آن ها برای کاهش مخاطرات، از تعادل فطری افراد و جوامع حاصل می شود.

هدف مقاله حاضر، یافتن قابلیت های رسانه های اجتماعی در جمع سپاری مدیریت مخاطرات طبیعی و به صورت خاص زلزله است. محققان در پی شناسایی این قابلیت ها در مراحل سه گانه پیش از زلزله، حین زلزله و پس از زلزله بوده اند تا بتوان از این گونه رسانه ها در جمع سپاری مدیریت مخاطره زلزله استفاده مطلوب به عمل آورد. روش اجرای پژوهش، دلفی کلاسیک؛ و جامعه مورد بررسی، مدیران و خبرگان دو حوزه مخاطرات و رسانه های اجتماعی بود که 22 نفر از این جامعه به روش نمونه گیری هدفمند انتخاب شدند. در دور اول دلفی، مصاحبه نیمه ساختاریافته با متخصصان انجام گرفت. سپس مصاحبه ها به کمک روش کدگذاری کیفی تحلیل و قابلیت ها استخراج شد. در مرحله دوم، پرسشنامه هایی بر اساس یافته های مرحله اول تهیه و برای متخصصان ارسال و میزان اجماع در پاسخ های ایشان ارزیابی شد. این روند در مراحل سوم و چهارم هم تکرار شد تا در نهایت مشارکت کنندگان در مورد قابلیت های پیشنهادی به اجماع رسیدند. یافته های پژوهش بر اساس دسته بندی مراحل سه گانه پیش از زلزله، حین زلزله و پس از زلزله مشخص شد: در مرحله پیش از مخاطره زلزله («ایده یابی و مساله یابی»، «اعلام خطر»، «امداد و نجات»، «نظارت بر عملکرد مدیران» و «آموزش پیش از مخاطره»)، در مرحله حین مخاطره زلزله یا 24 ساعت اول («اعلام خطر»، «درخواست کمک»، «مستندسازی»، «امداد و نجات»، «مشارکت های کالایی مردم» و «نظارت بر عملکرد مدیران») و در مرحله پس از مخاطره زلزله («امداد و نجات»، «نظارت بر عملکرد مدیران»، «ایجاد نقشه مخاطره»، «تخمین خسارت»، «اعلام کمبودها»، «مشارکت های کالایی مردم»، «شناسایی ساکنان اصلی منطقه زلزله» و «گردآوری اطلاعات فوت شدگان، گمشده ها، مجروحان و...»).

پیشگیری از مخاطرات همواره جایگزین بهتری از مدیریت و درمان آن است. کشور ما جزو ده کشوری است که با توجه به شرایط طبیعی و جغرافیایی در معرض بیشترین مخاطرات طبیعی قرار دارند. با توجه به وجود گسل های فعال فراوان، زلزله به عنوان مهم ترین مخاطره، تاکنون خسارات فراوانی را در ایران سبب شده است. به همین دلیل موضوع پیش بینی خطر زلزله و اتخاذ تمهیداتی برای کاهش آسیب پذیری بناها، از اولویت های طراحان و سازندگان کشور و آیین نامه های موجود است. از سوی دیگر، بناهای بلندمرتبه با توجه به وسعت زیربنا، اسکان جمعیت زیاد، تاثیر بر محیط پیرامون و ویژگی های خاص سازه ای، از اهمیت بیشتری در کاهش آسیب پذیری برخوردارند. در این مقاله، به شاخص های گوناگون معماری و سازه ای موثر بر بهینه سازی و پایداری بیشتر این بناها در برابر نیروهای واردشده اشاره شده و سپس به بررسی تاثیر شکل پلان معماری آنها بر افزایش کارایی سازه ای و پایداری بیشتر این بناها در برابر نیروی زلزله پرداخته شده است. پژوهش از نوع کمی است و با کمک فنون مدلسازی و شبیه سازی صورت گرفته است. برای سنجش و ارزیابی دقیق تاثیر شاخص ها، از نرم افزارهای معتبر معماری (Rhinoceros) و سازه ای (SAP2000) بهره برده شده است.بر اساس نتایج به دست آمده، گرچه تاثیر تعداد اضلاع پلان در برخی شاخص های پایداری چون جابه جایی نسبی میان طبقات و حداکثر جابه جایی طبقات سازه ای کمتر مشهود است، در زمان تناوب اصلی سازه و نیز وزن سازه ای واحد مساحت، تفاوت روشن تری را بیان می کند و رابطه عیان تری را میان تعداد اضلاع و وزن مصالح نشان می دهد. بر اساس نمودارها، به طور کلی اشکال پلان با اضلاع بیشتر، رفتاری با سختی کمتر و انعطاف پذیری بیشتر را نشان می دهند، اما در عین حال وزن سازه ای کمتری دارند و بر این اساس فرم های بهینه را تشکیل می دهند.

امروزه کیفیت محیط از مهم ترین دغدغه های نهادهای مدیریتی و برنامه ریزی در شهرها محسوب می شود. سنجش و ارزیابی آن به ویژه در زمینه حد رضایتمندی ساکنان، در شناسایی وضع موجود و آگاهی از ضعف ها و قوت های محیط شهری مفید خواهد بود. بدون شک تمایل جمعیت در سرتاسر جهان برای یافتن مکان های با کیفیت مناسب، از دلایل اصلی پژوهش در زمینه کیفیت محیط است. این پژوهش با هدف بررسی کیفیت محیط شهری از نگاه شهروندان در نواحی پنج گانه منطقه 18 و به روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است. ساکنان منطقه 18 شهر تهران، جامعه آماری تحقیق را تشکیل می دهند که از این جامعه، با استفاده از روش تعیین حجم نمونه کوکران، 300 نفر بر اساس روش نمونه گیری خوشه ای احتمالی فضایی انتخاب شدند. روش ها، فن و ابزار جمع آوری داده ها و اطلاعات به ترتیب کتابخانه ای- میدانی، پرسشگری و پرسشنامه بوده است. در مرحله تجزیه وتحلیل از آزمون تک نمونه ای، کولموگروف- اسمیرنوف، آزمون فریدمن، رگرسیون چندمتغیره و آزمون کروسکال استفاده شد. همچنین برای تحلیل فضایی کیفیت محیط در نواحی پنج گانه (مبتنی بر خروجی آزمون کروسکال)، سیستم اطلاعات جغرافیایی به کار گرفته شد. بر اساس یافته ها، کیفیت محیط شهری منطقه 18 از دیدگاه شهروندان در سطح 2.45 یعنی کیفیت متوسط رو به پایین قرار دارد. در بین معیارها، معیار عملکردی منطقه 18 نسبت به معیارهای زیست محیطی و زیباشناختی در سطح پایین تری قرار دارد. تحلیل فضایی در بین نواحی پنج گانه نیز نشان داد که به ترتیب کیفیت محیط در ناحیه 1 در رتبه اول، در ناحیه های 2 و 3 در رتبه دوم و در ناحیه های 4 و 5 در رتبه سوم قرار دارد. این مساله، بر این نکته تاکید دارد که کیفیت محیط شهری مقوله ای چندبعدی است. رضایت از کیفیت محیط زمانی تحقق می یابد که کیفیت در چارچوب مدیریت یکپارچه محیطی، در همه ابعاد محقق شود. علاوه بر این، کیفیت محیط شهری، صرفا جنبه عینی ندارد، بلکه جنبه ذهنی را نیز شامل می شود. هر یک از شهروندان، فهم و ادراک مشخصی از محیط خود دارد که توجه به این فهم می تواند به ارتقای کیفیت محیط منتهی شود.

افزایش جمعیت و مهاجرت بی رویه به شهر تهران و در پی آن گسترش ساخت و ساز، مواجهه این کلان شهر با مخاطرات طبیعی را افزایش داده است. قرارگیری تهران با بافت های تاریخی و فرسوده گسترده در دامنه های جنوبی البرز و دارا بودن گسل های فعال، سبب افزایش مخاطره ناشی از رخداد یک زمین لرزه بزرگ شده است که ممکن است پیامدهای جبران ناپذیری داشته باشد. کلانشهرهایی چون تهران در پی رخداد یک زمین لرزه بزرگ، با مخاطراتی چون آتش سوزی، فروریزش، نشت آب و از کار افتادن بسیاری از خدمات روبه رو خواهند بود. سیستم های هشدار سریع زلزله، یکی از راه های کاهش مخاطرات زمین لرزه در کلانشهرهاست که در دو دهه اخیر در جهان مطرح شده و همچنان موضوعی در حال تحقیق است. تعداد محدودی از کشورها مانند ژاپن، آمریکا، مکزیک و رومانی، سیستم هشدار را به طور کامل به اجرا درآورده اند که در حال بهره برداری است و برخی کشورهای دیگر مانند ایتالیا، سوئیس، ترکیه، کره جنوبی و چین در حال اجرای نمونه پایلوت، راه اندازی یا تحقیق در این زمینه اند. به منظور کاهش مخاطرات احتمالی زلزله های بزرگ، مقاله حاضر به بررسی ممکن بودن یا نبودن به کارگیری یک سامانه هشدار سریع برای شهر تهران پرداخته است. در این مطالعه، امکان پذیری یک شبکه ایده آل بررسی شده است. همچنین به بحث امکان سنجی سامانه هشدار سریع زلزله تهران و اینکه آیا اساسا هشدار وقوع زمین لرزه در تهران با توجه به گسل های اطراف امکان پذیر است، پرداخته شده است. همچنین حساسیت برخی از پارامترهای مورد استفاده در سامانه های هشدار سریع تجزیه وتحلیل شده و در برخی از پارامترها، مقدار بهینه و برای دیگر پارامترها میزان حساسیت آنها برای شبکه هشدار سریع بیان شده است. در نهایت این نتیجه حاصل شد که با توجه به گسل های اطراف تهران، برای بسیاری از زمین لرزه های مخرب امکان هشدار، حداقل برای چند ثانیه وجود دارد.

رواناب شهری از پدیده هایی است که اغلب سبب تخریب سازه های شهری می شود. سازه ها و تجهیزات سازمان آب و فاضلاب (آبفا) در منطقه یک تهران از جمله تجهیزات آسیب پذیرند که در پهنه شمالی تهران گسترده شده اند.محدوده اخیر به دلیل وسعت حوضه های بالادست، شیب زیاد و افزایش شدت و حجم بارش نسبت به سایر نواحی تهران، تسطیح زمین و ناتوانی مسیل ها در هدایت جریان آب با مشکل رواناب های شدیدی در هنگام بارندگی مواجه است. این پژوهش با استفاده از داده های رقومی ارتفاعی 10 متر منطقه (DEM)، نقشه زمین شناسی 1:100000، نقشه خاک منطقه، آمار و داده های هواشناسی و هیدرومتری سال های 1351 تا 1392، آمار جمعیت 1385، داده های مکانی از مراکز درمانی- امدادی (پایگاه امداد، آتش نشانی، پایگاه مدیریت بحران، مراکز درمانی و بیمارستان)، مراکز خطر (گاز، پمپ بنزین، خطوط برق، مخازن)، کاربری اراضی انجام گرفته است. در مراحل تحقیق، ابتدا زیرمعیارهای موثر بر آسیب پذیری منطقه تحقیق، تعریف شده و به روش AHP-FUZZY وزن دهی شدند و در نتیجه میزان تاثیر هر کدام بر آسیب پذیری شاخص های مورد نظر مشخص شده و با به کارگیری مدل TOPSIS توزیع شدند. نتایج مطالعات نشان داد شاخص های تراکم مراکز خطر (ایستگاه گاز و خطوط انتقال نیرو)، بافت فرسوده، شیب، تراکم نسبی جمعیت، شرایط تاسیسات (از لحاظ قطر و عمق کار گذاشتن) و وجود مسیل های شمال تهران (درکه، دربند، ولنجک، مقصودبیک، جمشیدیه، دارآباد و لارک) که مانع دفن تاسیسات در عمق زیاد به منظور محافظت و امنیت بیشتر است، در افزایش آسیب پذیری دخیل اند. همچنین مقایسه یافته ها آشکار کرد که در منطقه مرکزی و شمالی محدوده تحقیق که تراکم تاسیسات آبرسانی بیشتر است، در صورت رخداد حادثه فضایی مناسب برای استقرار تاسیسات آبرسانی اضطراری یافت نمی شود و در قیاس با آن در بخش های جنوبی این منطقه که تراکم تاسیسات آبرسانی کمتر است، فضاهای مناسب از جمله فضاهای سبز شهری بیشترند.