پژوهشنامه امامیه
سال:1395 | دوره:2 | شماره:3 |تعداد مقالات:6

یکی از نظریات مطرح شده در سنت اسلامی در باب نحوه مواجهه با مفردات متشابه قرآن، نظریه وضع لفظ برای روح معنا است که نخستین بار غزالی به صراحت از آن سخن گفته است. این نظریه که در تاریخ اندیشه اسلامی در میان عرفا و پیروان حکمت متعالیه مقبول واقع شده، در نظر جوادی آملی بر اساس زنجیره ای از مبانی، مقبول افتاده و کاربست های متعددی یافته است. التزام حداکثری به قوانین زبان عربی در مواجهه با متون دینی، کفایت نکردن ادبیات عرب جاهلی برای تادیه معارف الاهی، رد تفسیر به رای و دیدگاه های هرمنوتیکی، اعتقاد به لایه های متعدد در هستی، و اصالت حقیقت در قرآن کریم از مبانی این نظریه نزد او است. وی نظریه را مبتنی بر حدس و به عنوان راهکاری برای انفتاح باب مفاهمه قرآن و مخاطبان قلمداد می کند. همچنین، در باب پاره ای واژگان موجود در کتاب و سنت به این نظریه تمسک جسته است، واژگانی همچون «یوم»، «مجیء»، «قلم»، «لوح»، «طعام»، «اصطفاء»، «کلام»، «کلمه»، «تجارت»، «مصباح»، «ذوق»، «صراط»، «باب»، «مفاتیح» و «کتاب».

حشر اکبر یکی از مسائل کلامی است که فرق اسلامی بر آن اتفاق دارند و معارف مربوط به آن از حیث سعه مفهومی، گستره، محل و کیفیت وقوع درخور توجه است. این معارف در مقاله حاضر با رویکردی عقلی نقلی از نگاه فریقین و به ویژه توجه به تحلیل و رای دو اندیشمند عقلگرا صدرالدین شیرازی و فخر رازی بررسی شده است. بدین منظور، به موازات صدق تعبیر «حشر اکبر» بر مرحله نخست قیامت کبرا تا تعمیم آن بر کل موقف قیامت در تحلیل مفهومی، توجه به تجرد نفس و نیز شعور و ادراک انسان و حیوان در کنار استشهادات قرآنی و روایی، فهم ضرورت و نیز گستره حشر را در تبیین عقلی، تسهیل می کند، چنانچه نطق زمین در محشر که از تصریحات قرآنی است، از مقدمات نقلی اثبات این گستره است. همچنین، با وجود اینکه تبیین عقلی درباره محل حشر اکبر رسا نیست، دلالت برخی آیات و روایات بر حضور همین زمین فعلی، با تغییر اوصاف عرضی آن است. کیفیت حشر اکبر نیز، هرچند در خصوص انسان، با ظهور صفات و ملکات نفسانی ناشی از اختیار و تکلیف محل تاکید است، اما این کیفیت به روشنی در خصوص حیوانات و نیز نباتات و جمادات تبیین نشده است.

جایگاه، ابعاد و نقش رهبری خاندان پیامبر (ص)، به ویژه امامان شیعه، از جمله مباحثی است که همواره در جامعه اسلامی و خصوصا در میان شیعیان از آن بحث می شده و کشمکش های فکری و اعتقادی، و سیاسی مختلفی را به دنبال داشته است. یکی از دیدگاه های درخور تامل، توجه افراطی به نقش باطنی و رهبری معنوی ائمه (ع) و نادیده انگاشتن بعد رهبری سیاسی ایشان و بی توجهی به قراین و شواهد منش سیاسی امامان b و توجه کافی نداشتن به نقش آفرینی آنها در تحولات و رخدادهای سیاسی است. این رویکرد در عصر حاضر بیشتر از همه به نام «محمدعلی امیرمعزی»، استاد دانشگاه سوربن گره خورده است. وجهه همت وی در آثار و تالیفات خود، معطوف به اثبات پیشوایی و رهبری باطنی و معنوی امام است. او می کوشد امام را شخصیتی معنوی و باطنی و در مجموع، به دور از جنبه های سیاسی و کلامی معرفی کند. این مقاله، به دنبال رد نظریه ایشان با عرضه برخی مستندات برای اثبات جنبه سیاسی جایگاه امام است.

صفت علم و آگاهی در کنار عصمت دو مولفه اصلی شکل دهنده ویژگی های شخصیتی جانشین پیامبر از نگاه شیعه است. مکتب امامیه امام را علاوه بر عهده داربودن مرجعیت دینی و علمی دارای حق انحصاری الاهی در این حوزه می داند. این نگاه با توجه به جایگاه امامت در منظومه باورهای شیعه استحکام یافته است. چرایی این اعتقاد با نظر به ارتباط امام با عالم غیب و پذیرش مبادی خاص و الاهی برای امام پاسخ داده می شود. بر این اساس، نگاشته حاضر با رویکردی تحلیلی کوشیده است پس از تقسیم منابع دانش امام، با استناد به گزارش ها و روایات (فریقین) به آگاهی و علومی بپردازد که از طریق پیامبر (ص) به امام علی j انتقال یافته است. مطابق رهنمود آیات و روایات، علم به احکام و حلال و حرام و همچنین علم به قرآن به واسطه پیامبر اکرم (ص) به ائمه اطهار (ع) منتقل شده است و امام نقش تبیینی و تفسیری در خصوص این موضوعات دارد. از مبادی دانش امام که رسول خدا (ص) در بهره مندی از آن یا انتقالش نقشی تعیین کننده دارد، می توان به آگاهی از ظاهر و باطن قرآن، کتاب الجامعه، الف باب و جفر ابیض اشاره کرد که نگاشته حاضر در مقام تبیین و تحلیل آن است.

دست بوسی نوعی الگوی رفتار اجتماعی و میان فردی است که نمادی از ابراز محبت یا ادای احترام و توجه ویژه انسان به همنوع خود به شمار می رود. به دلیل بهره مندی رفتار دست بوسی از نیت های پیشینی و اهداف پسینی و همچنین برخورداری از خودآگاهی بیشتر، این کنش، نوعی الگوی رفتار رسمی و دارای بار معنایی عمیق به شمار می آید. خاستگاه معرفتی و پیامدهای اجتماعی این رفتار موجب شده است در آموزه های اسلامی نیز توجه ویژه ای به آن مبذول شود. ماهیت کاملا فرهنگی این رفتار و اثرپذیری آن از ترجیحات و گرایش های متغیر اجتماعی، پذیرش محدود و نظام مند آن را در اسلام در پی داشته است. قرارگرفتن در چارچوب نظام معنایی توحیدی، و همچنین حفظ کرامت ذاتی انسان، دو ویژگی مهم برای تایید رفتار دست بوسی در آموزه های اسلامی است. ظهور و بروز این رفتار در جامعه مسلمان عصر حضور ائمه اطهار (ع) نیز تابع حفظ شرایط دوگانه مذکور بوده است. اما از بررسی گزارش های تاریخی و روایات اسلامی نمی توان به توصیه و ترجیح این الگوی رفتار در برابر سایر انواع و شیوه های ابراز محبت و احترام دست یافت.

روایات جری و تطبیق که به معنای اخص آن، گویای تطبیق شماری از آیات قرآن کریم بر اهل بیت (ع) است، نشان از دانش ژرف ایشان در فهم بواطن قرآن دارد. اینکه چگونه می توان این روایات را فهم کرد و تبیین آنها بر کدام مبانی استوار است، پرسشی است که کمتر پاسخ درخور یافته است. نوشتار حاضر، برای پاسخ به این پرسش، به نقش «آموزه وساطت فیض» به عنوان مبنایی معرفتی برای روایات مزبور پرداخته است. در این روایات، از واژگانی همچون «اسماء»، «کلمات»، «ابواب»، «والدین» و «رحمت» استفاده شده که هر کدام به گونه ای بر آموزه وساطت دلالت دارند. بر اساس این آموزه، سلسله علل طولی در نظام هستی فیض خداوند را به تمامی موجودات می رسانند و در این میان، انسان کامل به عنوان خلیفه خدا و بالاترین مجرای فیض حق تعالی، در بالاترین رتبه نسبت به سایر مجاری فیض حق قرار دارد.