پژوهشهای تفسیر تطبیقی
سال:1396 | دوره:3 | شماره:1 (پیاپی 5) |تعداد مقالات:10

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

موافقان وقوع نسخ در قرآن، ناسخ و منسوخ را جزو دستورات الهی می دانند که پروردگار با علمی که بر مصلحت بندگانش دارد، آن را جاری ساخته و در مقابل، مخالفان نسخ معتقدند، کتاب خدا قانون فراگیر و همیشگی داشته و از اختلاف و باطل به دور است. در حقیقت نسخ در دیدگاه منکران، نوعی قصور در علم خداوند یا نقص تلقی می شود. فخر رازی و شیخ طوسی گرچه به لحاظ کلامی دارای دو خاستگاه فکری اند اما با توجه به رویکرد عقل گرایانه خود در تفسیر، در قلمرو نسخ دارای دیدگاه های خاصی اند.مواجهه با نسخ از سوی این دو مفسر به ویژه با مد نظر قراردادن انگاره فردی مانند ابومسلم اصفهانی- به مثابه بارزترین عالم مسلمان منکر نسخ- در مباحث تفسیری از جمله نسخ، قابل مطالعه است. شیخ طوسی در مقدمه تفسیر تبیان ضمن تشریح نسخ و اقسام آن هر سه قسم نسخ را صحیح می شمرد، اما فخر رازی همراه با ذکر اقوال درباره نسخ برخی آیات، اهتمام ویژه ای به ذکر آرای ابومسلم اصفهانی داشته و در اغلب موارد آنها را صحیح دانسته است که با توجه به اشعری بودن فخر غیر قابل انتظار می نماید. فخر در موضوع نسخ به آرای وی تمایل دارد. شیخ طوسی نیز در پاره ای موارد، در حوزه نسخ دارای دیدگاهی است که با نظریات دیگر عالمان شیعه متفاوت است.

تحقیق حاضر به بررسی تطبیقی مفهوم عصبیت مذموم در تفاسیر فریقین با روش توصیفی و تحلیلی است. این تطبیق بین تفاسیر المیزان علامه طباطبایی (ره)، مجمع البیان طبرسی، نمونه مکارم شیرازی، مفاتیح الغیب فخررازی، درالمنثور سیوطی، روح البیان بروسوی و کشاف زمخشری انجام شده است. حاصل تطبیق این تفاسیر این است که همه مفسرین مذکور متفق القول، عصبیت مذموم را محکوم کرده و درباره عواقب و پیامدهای خطرناک آن هشدار داده اند، عواقبی چون داشتن حجاب بر دیدگان، کافر و مشرک شدن، کر و لال و در ظلمات بودن، محشور شدن با اعراب جاهلی، تبعیت از شیطان، گرفتار شدن درآتش دوزخ، تفرقه و از بین رفتن وحدت بین مسلمانان. برای در امان ماندن از این پیامدهای، مخصوصا برای حفظ وحدت بین مسلمانان باید از دامن زدن به اختلافاتی که موجب بروز تعصبات بی مورد می شود، خودداری کرد و برای جلوگیری از پیدایش این صفت رذیله و یا درمان آن می توان از عواملی چون قیام لله، تفکر، تقوا، توجه به پیامدهای شوم عصبیت، جهت دادن و هدایت کردن تعصبات مذموم به سوی تعصبات مطلوب و ممدوح، صبر، تسلیم در برابر حق، بالا بردن سطح فرهنگ و ایمان انسان ها استفاده کرد.

آسمان های هفت گانه از جمله مفاهیمی است که در آیات متعددی از قرآن کریم مورد استفاده قرار گرفته است. اندیشمندان در تفسیر هفت آسمان و تبیین مفهوم آن بر دیدگاه واحدی اتفاق نظر ندارند. صدرالمتالهین بر این باور است که شناخت هفت آسمان از طریق ابزارهای حسی و مادی امکان پذیر نیست و تنها با تمسک به قرآن و حدیث می توان به حقیقت آن دست یافت. وی هفت آسمان را منطبق بر عالم مثال می داند. از سوی دیگر فخر رازی در تفسیر هفت آسمان به هیات بطلمیوسی متمسک شده و تعریفی بر اساس نظر منجمین ارائه داده است. بر اساس دیدگاه وی هفت آسمان، هفت فلک مادی اند که به گرد سیاره زمین قرار دارند. در این مقاله پس از تبیین دیدگاه ملاصدرا و فخر رازی در باب هفت آسمان، دیدگاه فخر مورد نقد قرار گرفته و نظریه ملاصدرا مبتنی بر آیات و روایات است، مورد تاکید قرار می گیرد.

پژوهش حاضر در صدد مقایسه تفسیر المنار و المیزان در زمینه تفسیر آیه «اولی الامر» (نساء/ 59ا) است. تفسیر المیزان مصداق «اولی الامر»را در این آیه، امامان معصوم دانسته و امر به اطاعت از پیامبر و «اولی الامر» را در این آیه، دارای وزان واحد، مطلق و بی قید و شرط تلقی کرده و این آیه را اثبات کننده عصمت رسول (ص) و «اولی الامر» به شمار آورده است و علت تکرار «اطیعوا» را تفاوت قلمرو اطاعت محسوب کرده است و نه تاکید ومخاطبان را در «فان تنازعتم» مسلمانان دانسته و نه «اولی الامر». تفسیر المنار نیز امر به اطاعت از پیامبر و «اولی الامر» را مطلق و لازمه آن را عصمت آنان دانسته است، با این تفاوت که از نظر عبده مصادیق «اولی الامر» اهل حل و عقد و اجماع نظر آنان به دور از خطا است، اگر چه رشید رضا این اجماع را معصومانه نمی داند. به نظر او، مخاطبان «فان تنازعتم» شامل «اولی الامر» هم می شود. در این مقاله علاوه بر مقایسه دو تفسیر، اشکالات برداشت های صاحب المنار مطرح و ایرادات ایشان به برداشت مفسران شیعه پاسخ داده شده است.

روایات اسباب نزول، نقشی محوری در تفسیر و تبیین معارف قرآنی دارند. منتها در نقل این روایات، تحلیل و بررسی لازم در متن و سند انجام نشده است. با توجه به تاثیر مستقیم روایات اسباب نزول در فهم و تفسیر قرآن، نقد و بررسی این روایات اهمیت ویژه ای پیدا می کند. این پژوهش به تحلیل روایات اسباب نزول هفت آیه کلیدی از سوره بقره می پردازد. در آن، پس از ذکر آیات دارای سبب نزول و نقل روایات مربوط به آن به بررسی آرای مفسران شیعه و سنی در مورد این روایات و نیز نقد آنها پرداخته شده است. از مهمترین دلایل عدم پذیرش روایات اسباب نزول عبارت اند از: عدم مطابقت محتوای آنها با قرآن، روایات صحیح، تاریخ مسلم، مسلمات عقلی، ضرورت های کلامی مسلمانان و اجماع.

بسیاری از مفسران شیعه و شماری از مفسران اهل تسنن، از دیرباز با تکیه بر روایات شان نزول به تطبیق آیات بر اهل بیت (ص) اهتمام ورزیده اند که زمخشری و حسکانی در میان اهل سنت و فیض کاشانی در میان شیعه از آن جمله بوده اند.در این پژوهش تلاش شده است، تطیبق آیات بر اهل بیت (ع) در این تفاسیر واکاوی شود. نتایج پژوهش حاکی از آن است که زمخشری اسباب نزول ها را به تفصیل بیان کرده است، اما در حوزه فضایل اهل بیت، تنها به حدود 10 درصد (21 آیه از 200 آیه) پرداخته و در مواردی اندک به فضایل ایشان در ذیل آیات اشاره می کند. او نه تنها از ذکر برخی اسباب نزول مشهور و متواتر ذیل آیات مربوط به فضایل اهل بیت خودداری کرده، بلکه هیچ تحلیلی از چنین آیاتی به دست نداده و پیامدهای اجتماعی مربوط به آنها را بیان نکرده است، اما حسکانی در تفسیر شواهد التنزیل با بیش از 1200 روایت در ذیل 210 آیه به فضایل اهل بیت از طرق عامه و فیض کاشانی در تفسیر صافی نیز از طرق خاصه به شرح و تبیین فضایل پرداخته است.

معجزه امری خارق العاده است که مافوق توان بشری بوده و گواه صدق ادعای پیامبری است. برخی آیات قرآن کریم به تبیین معجزه و نوع آن در داستان انبیاء پرداخته اند. آیات توصیف گر معجزه به روشنی گاه از فاعلیت خداوند در تحقق این امر فوق توان بشری سخن می گویند و گاه تحقق آن را به خواست نبی اما به اذن الهی می خوانند. در این مقاله مواجهه مفسران فریقین در برابر شماری از این آیات مورد بررسی قرار گرفته است. برخی به تفکیک آیات، در بعضی موارد خداوند و در موارد دیگر انبیاء را فاعل معجزه می خوانند، اما گروه دوم بدون در نظر گرفتن صراحت آیات بنابر ادله عقلی و یا استدلالهای کلامی سخن گفته اند. دسته ای از ایشان معجزات را فعل انبیاء خوانده و صدور افعال مادی را از خداوند غیرممکن می دانند و دسته دیگر، تحقق معجزه را تنها از جانب ساحت کبریایی امکان پذیر می دانند. نگارنده در این مقاله در پرتو 3 اصل، چگونگی تحقق امر فوق بشری از سوی پیامبرانی که در آیات قرآن، بشر خوانده شده اند را امکان پذیر می داند: اول. اعطای مقام ولایت تکوینی به ایشان از سوی خداوند، دوم. مظهریت اوصاف و صفات الهی در جایگاه خلیفه الهی، سوم. صدور معجزه در پرتو اذن خداوند.

یکی از پرسش های بنیادین پیرامون وحی محمدی، این است که «این وحی چه گستره ای دارد؟»، به دیگر سخن، کدام دسته از سخنان پیامبر گرامی اسلام (ص)، آبشخورش وحی الهی بوده و کدام دسته بر پایه اجتهاد یا به فراخور زندگی روزمره ایشان گفته شده است؟ آیات سوم و چهارم سوره نجم، یکی از داده های مهم درباره پرسش پیش گفته است که دانشوران علوم اسلامی، اطلاعات گوناگونی در این باره از آن به دست داده اند.این جستار، پس از بازنمودن دیدگاه درست درباره گستره وحی محمدی بر پایه این آیات، دیدگاه های تفسیرنویسان را در این باره بازآورده و آنها را داوری کرده است. در این پژوهش از رهگذر تفسیر قرآن به قرآن، باز نموده شده است که آیات سوم و چهارم سوره نجم، تنها، گویای وحیانی بودن قرآن است، نه قرآن و فراتر از آن، آن سان که برخی تفسیرنویسان سخنان غیرقرآنی پیامبر (ص) را نیز با استناد بدین آیات وحیانی خوانده اند و نه چیزی به جز قرآن، آن سان که برخی این آیات را گواه وحیانی بودن سخنان پیامبر (ص) درباره جانشینی حضرت علی (ع) شناسانده اند.

درباره مکی یا مدنی بودن سوره معارج دو دیدگاه مشهور و غیر مشهور وجود دارد. طرفداران دیدگاه مشهور معتقدند که کل سوره معارج مکی است. در مقابل، طرفداران دیدگاه غیر مشهور، تاکید می کنند، کل یا دست کم بخشی از این سوره مدنی است. هر یک از دو گروه، ادله مختلفی را برای اثبات دیدگاه خود مطرح نموده اند. در این مقاله تلاش شده است، با روش توصیفی و با بررسی تفاسیر مختلف شیعه و سنی و نیز بررسی شان نزول آیات این سوره و تبیین ارتباط یا عدم ارتباط آیات با یکدیگر، به ارزیابی مدعا و ادله طرفین پرداخته شود. البته، در این باره، عمدتا بر منابع اهل سنت تمرکز شده است. بررسی ها نشان داد، نظر مشهور حجیت مطلق نداشته و دیدگاه مکی بودن کلیت سوره معارج نادرست است و اصرار برخی از طرفداران دیدگاه مشهور بر مکی بودن این سوره عمدتا با تکیه بر انگیزه های کلامی، مذهبی یا فرقه ای صورت گرفته است.