علوم زمین
سال:1384 | دوره:14 | شماره:56 |تعداد مقالات:16

توده نفوذی آق دره، باتولیتی است با وسعت حدود 30 کیلومتر مربع که در شمال باختر ایران ) 34کیلومتری شمال شهرستان تکاب( واقع است. این توده در زون زمین ساختی ایران مرکزی قرار دارد و سنگهای پالئوزوییک را بریده است. سن پرتوسنجی باتولیت آق دره به روش K-Ar، 48.38 میلیون سال تعیین شده که با ماگماتیسم ائوسن همزمان است.توده نفوذی آق دره، از تونالیت، گرانودیوریت، فلدسپار قلیایی، گرانیت و مونزوگرانیت تشکیل شده و کانی تیره آن بیوتیت است. هیچ گونه آنکلاوی در آن دیده نمی شود.بررسی ویژگیهای نمونه های مورد مطالعه، نشان دهنده وجود دو گانگی زایشی بین آنها است. این توده در برخی از نمودارهای زمین شیمیایی، ویژگیهای گرانیتوییدهای تیپ I (کلسیمی - قلیایی) و در برخی از نمودارها، ویژگیهای گرانیتوییدهای تیپ A (قلیایی) را نشان می دهد. علت این امر، به آغشتگی مواد پوسته با ماگمای تشکیل دهنده اولیه این توده نسبت داده شده و ماگمای اولیه گوشته ای از نوع قلیایی فرض شده است.نمودارهای زمین شیمیایی عناصر کمیاب نشان می دهد که موقعیت زمین ساختی توده نفوذی آق دره، با گرانیتوییدهای پس از کوهزایی (POG) قابل مقایسه است.

حوضه کلوت (شمال خاور اردکان) در طی کوهزایی لارامید و در ابتدای پالئوسن تشکیل شده است. ضخامت نسبتا زیاد رسوبهای ترشیری که در مرکز این حوضه به 3800 متر می رسد، نشان دهنده فرونشست و تحرک بستر حوضه در این زمان است. این رسوبها، به جز در ائوسن میانی که رخساره دریای کم عمق را نشان می دهد، اغلب از نوع تخریبی - تبخیری و دارای رخساره قاره ای هستند. از نظر زمین ساختی، ویژگی اصلی این حوضه وجود ناودیس های باز با هسته رسوبهای آواری و تاقدیس های بسته با هسته نمک به سن ائوسن زیرین است. در مرکز حوضه کلوت توده های نمک اغلب به صورت دیاپیرهای سوراخ کننده در لایه های پوششی نفوذ کرده و در سطح زمین ظاهر شده اند که اغلب به طور هم روند با محور تاقدیس ها و یا در امتداد گسل های موجود در لایه های پوششی، تشکیل شده اند به سمت باختر و خاور حوضه، جایی که ضخامت لایه اولیه نمک کاهش می یابد، گنبدهای نمکی، توالی عادی رسوبی را نسبت به لایه های پوششی خود نشان می دهند. در پایانه خاوری و باختری حوضه، ساختارهای دیاپیری نمک پایان می پذیرند و توده های بر جای نمک در هسته چین خوردگی ها تشکیل برجستگی های کم ارتفاعی را می دهند. نکته قابل توجه، هم جهت بودن روند ساختارهای برجسته فوق با روند تاقدیس های دیاپیری در این حوضه است و چنین به نظر می رسد که برخی از دیاپیرها در محل ساختارهای برجسته قدیمی نمک تشکیل شده باشند. مسلما پتانسیل دیاپیریسم و خیزش نمک، با میزان برجستگی در توده اولیه نمک ارتباط مستقیم دارد.

برآورد روابط کاهیدگی پارامترهای حرکتی زمین از جمله مسایل مهم در ارزیابی خطر زمین لرزه و از موضوعات تحقیقاتی جالب در مهندسی زلزله است. در این مطالعه، نحوه کاهیدگی پارامترهای حرکتی زمین شامل شتاب، سرعت، جا به جایی و طیف پاسخ افقی و قائم در شرق ایران مورد بررسی قرار گرفته است. برای این منظور از مدل کاهیدگی Tanaka(1990) & Fukshima و تحلیل دو مرحله ای استفاده شده است. پارامترهای ثابت مدل کاهیدگی با استفاده از 128 رکورد مربوط به 54 زمین لرزه با بزرگی بیش از 4.5 ریشتر و شتاب 0.015 g  برای سه گروه مصالح مختلف تعیین شده است.

کانسار منگنز گراب در 185 کیلومتری شمال باختر تهران و 32 کیلومتری شمال خاور شهرک طالقان در زون البرز مرکزی باختری قرار دارد.عمده ترین واحدهای سنگی رخنمون یافته در منطقه، سنگهای آتشفشانی ائوسن بالایی و واحدهای آتشفشانی - رسوبی الیگومیوسن می باشند که به صورت کمربندی با روند شمال باختر - جنوب خاور گسترش دارند.کانه زایی منگنز لایه ای شکل در واحدهای آتشفشانی - رسوبی الیگومیوسن رخ داده است که بر حسب نوع سنگ درونگیر، موقعیت آن در ستون چینه ای و ساخت و بافت می توان به سه گروه دسته بندی کرد:الف - منگنز لایه ای شکل با سنگ درونگیر لیتیک توف سرخ )افق اصلی منگنز گراب - افق (I. ب - منگنز عدسی شکل با سنگ درونگیر آهک توفی )افق II محدوده معدنی گراب(.ج - منگنز با بافت لامینه و دانه پراکنده با سنگ درونگیر لیتیک توف سرخ متمایل به قهوه ای )افق دهدار، افق (III.شکل هندسی کانسنگ منگنز لایه ای - عدسی شکل بوده و در گستره ای به طول 25 کیلومتر (طالقان تا گچسر) قابل ردیابی است.بافتهای لامینه، نواری، توده ای، افشان، بوتیروییدال، کلرفرم و پرکننده فضاهای خالی از بافتهای اصلی کانه زایی بوده و کانه های همراه آن پسیلوملان، براونیت، پیرولوزسیت، کریپتوملان و هاسمانیت می باشد.بر اساس مطالعات میکروترمومتری میانبارهای سیال اولیه، دمای همگن شدگی بین 180 تا 190 درجه سانتی گراد و درجه شوری 18.6 تا 23.4 معادل درصد وزنی کلرید سدیم است.این کانسار بر اساس مقایسه با ویژگیهای تیپهای مختلف از کانسارهای منگنز آتشفشانی - رسوبی، از جمله محیط زمین شناسی ته نشست، محیط تشکیل، نوع سنگهای میزبان و همراه، ژئومتری، بافت و ساخت و کانی شناسی، بیشترین شباهت و مطابقت را با کانسارهای منگنز تیپ کوبا نشان می دهد.بر اساس شواهد ساخت و بافت، ژئومتری، سنگ درونگیر، محیط تشکیل کانسار، زمین شیمی و مطالعه میانبارهای سیال، به نظر می رسد کانه زایی منگنز در واحدهای آتشفشانی - رسوبی الیگومیوسن در اثر فعالیتهای بروندمی در یک محیط کافتی قاره ای تشکیل شده است.

مطالعات پالئوایکنولوژی در رسوبات ناحیه چهکند (شمال بیرجند) منجر به شناسایی 46 عدد رد پا شده است. این رد پاها متعلق به دو راسته از علفخواران منقرض شده به نامهای پانتودونتها و دینوسراتاها بوده و معروف ترین جنسهای آنها کوری فودونتها از راسته پانتودونتها و یوئینتاتریس ها و تیتانوتریس ها از راسته دینوسراتاها می باشند که از اواخر پالئوسن تا اواخر ائوسن می زیسته اند. مطالعات چینه شناسی و سنگ نگاری نشان می دهد که این ناحیه عمدتا از رسوبات سیلیسی آواری و کربناته و همچنین آذر آواری شامل 3 مجموعه رخساره ای و 8 رخساره تشکیل شده است. رد پاها در ناحیه مورد مطالعه عمدتا در گل های آهکی که در حاشیه ساحل بر جای گذاشته شده اند، وجود دارند.

در مطالعات ساختاری، استفاده از روشهای آماری مناسب که توانایی تفسیر داده های فراوان را داشته باشند، اهمیت بسیار دارد. روش آماری ویژه مقدار و ویژه بردار یکی از روشهایی است که در مطالعات ساختاری امکان تفسیر بهتر داده ها را فراهم می کند. در این تحقیق، افزون بر تشریح این روش و ذکر مثالهایی از داده بردارهای جهت یافتگی ترجیحی شبکه بلوری الیوین و آمفیبول، نموداری برای مقایسه شکل چین خوردگی ها و مقادیر K و C ارایه شده است.

گسل قم - زفره با طولی حدود 220 کیلومتر، پهنه آتشفشانی ارومیه - دختر را در بخش های میانی بریده است. بر اساس روند و سازو کار، این گسل را می توان به سه تکه شمال باختری، میانی و جنوب خاوری تقسیم کرد. تحلیل هندسه ساختارهای مرتبط با گسل قم - زفره و سینماتیک آنها (همچون قطعه گسل نطنز)، نشانگر حرکت چیره امتداد لغز راستگرد با مولفه کم معکوس (در پاره هایی از گسل قم - زفره) است. روند گسلهای معکوس و راندگی در ارتباط با گسل قم - زفره، به همراه موقعیت هندسی چینهای گسترش یافته با این گسلها، نشانگر تاثیر حرکت امتداد لغز گسل قم - زفره در زایش و تکوین آنهاست. این حرکت، باعث به وجود آمدن ساختار گل گونه مثبت (positive flower structure) در دو منطقه قرینه فشاری، یعنی جنوب کاشان و جنوب اردستان شده است. در مقایسه با آن، دو منطقه دشت شمال کاشان در شمال باختری و دشت جنوب زفره - باتلاق گاو خونی در جنوب خاوری، به صورت قرینه متاثر از محلهای کششی این گسل انتداد لغز راستگرد بوده اند. انواع سنگهای آذرین مانند گرانیت کرکس و واش در مناطق کششی محلی در طول تکوین برشی - خمشی این سامانه گسلی نفوذ کرده اند. این گسل به عنوان یکی از گسلهای پی سنگی با روند کلی شمال- شمال باختر ارزیابی می شود که با رویداد زمین ساختی بسته شدن اقیانوس تتیس جوان فعال شده است. شواهد ریخت زمین ساختی، مانند قطع و جا به جا شدن آبراهه ها و مخروط افکنه های جوان در مسیر گسل، از دلایل پتانسیل بالای جنبا بودن گسل قم - زفره است.

سامانه پشتیبان تصمیم (DSS: Decision Support System) ارایه شده در این تحقیق، انجام عملیات برنامه ریزی برای کنترل زمین لغزش ها را مورد بحث قرار می دهد. هدف از این سامانه، ارایه روش بهینه کنترل زمین لغزش است. بدین منظور، در این سامانه تلاش شده با استفاده از اطلاعات جمع آوری شده از منابع متعدد و بانک اطلاعاتی زمین لغزش های ایران تصمیمهای مفیدی برای مقابله با این معضل گرفته شود. پس از گردآوری اطلاعات لازم، الگوریتم ها و مدل نهایی با استفاده از یکی از نرم افزارهای سامانه پشتیبان تصمیم، به نام آلس (ALES: Automated Land Evaluation System) نوشته شده است.برنامه به گونه ای تهیه شده است تا کاربر بتواند به آسانی و با وارد کردن ویژگیهای زمین لغزش مورد نظر، مناسب ترین گزینه کنترل را مشخص کند. بررسی موردی زمین لغزش باریکان، توسط این مدل صورت گرفته است؛ زهکشی سطحی و زیرسطحی به عنوان ماسب ترین گزینه کنترل برای این زمین لغزش معرفی شده اند. این گزینه با روش های ارایه شده که پس از بررسی جامع زمین لغزش صورت پذیرفته، تطابق دارد.

سازند شمشک با بیش از 2000 متر ستبرا در شمال خاور شهر جاجرم، به خوبی رخنمون دارد. پالینومورف های خشکی (گرده و هاگ) این سازند در منطقه جاجرم برای نخستین بار مورد مطالعه قرار گرفته و معرفی می شوند. مجموعا 50 گونه پالینومورف خشکی شناسایی شد که از این میان، 29 گونه هاگ، متعلق به 21 جنس و 17 گونه گرده متعلق به 13 جنس است. بر مبنای انتشار چینه شناسی پالینومورف های خشکی، سه زیست زون (biozone) برای این برش معرفی می شود. بر مبنای ارزش چینه شناسی پالینومورف های مورد مطالعه، سن رتین - باژوسین زیرین برای رسوبات این سازند در برش جاجرم معرفی می گردد.

بخش معدن در بازار جهانی نقش بسیار عمده ای ایفا می کند. رقابت تنگاتنگ در بازار بین المللی و وجود ریسک بالا در عملیات معدنی، موجب شده است تا سرمایه گذاران و پژوهشگران به توسعه روشی پردازند که بتوان فرصت های سرمایه گذاری را ارزیابی نموده و آنها را رتبه بندی کرد. هدف از این تحقیق، رتبه بندی اقتصادی - راهبردی مواد معدنی معادن در حال بهره برداری ایران است. در این مطالعه، 19 ماده معدنی با استفاده از روش تاکسونومی عددی رتبه بندی شده اند. همچنین با به کارگیری شاخص های مختلف، فرصت های سرمایه گذاری در صنعت معدنکاری ارزیابی شده است. برخی از شاخص های مورد استفاده در این تحقیق عبارتند از: سهم ارزش افزوده هر ماده معدنی در تولید ناخالص داخلی، ارزش افزوده صادرات مواد معدنی، سوددهی، بزرگی بازار ماده معدنی و پتانسیل سرمایه گذاری.

در این پژوهش اثر پارامترهای مختلف بر روی سرعت انتشار امواج الاستیک (تراکمی و برشی) و نتایج اعمال نظریه های گاسمن، بیوت و وایلی بر روی داده های آزمایشگاهی برای هشت نمونه سنگ کربنات یکی از مخازن هیدروکربنی جنوب ایران بررسی شده است. اندازه گیری های آزمایشگاهی بر روی کلیه نمونه ها در حالت خشک و اشباع انجام شده است. فشار سیال درون حفره های اشباع از نفت سفید، برابر 5 MPa و مقادیر فشار موثر از5 MPa  تا 60 MPa انتخاب شده است. بسامد مرکزی برای موج P برابر 1 MHz و برای موج S برابر 0.6 MHz بوده و تمام اندازه گیری ها در دمای اتاق انجام گرفته است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که سرعت انتشار امواج تراکمی در اثر اشباع افزایش می یابد ولی سرعت امواج برشی در سنگ های اشباع از سیال، تغییرات ناچیزی را نسبت به همان سنگ ها در حالت خشک نشان می دهد. افزایش فشار موثر در هر دو حالت خشک و اشباع باعث افزایش سرعت می شود، اما آهنگ افزایش سرعت امواج تراکمی بیشتر است. با افزایش تخلخل نمونه ها، سرعت کاهش و با افزایش چگالی نمونه ها سرعت ها افزایش می یابند. با به کارگیری نظریه های گاسمن و بیوت مشاهده شد که این نظریه ها همخوانی بسیار خوبی با داده های آزمایشگاهی دارند. انحراف پیش بینی شده در نظریه گاسمن از داده های آزمایشگاهی بین -%3 تا +%1 است. پاشش بیوت برای سرعت امواج تراکمی کمتر از 0.3 درصد و برای سرعت امواج برشی کمتر از 0.5 درصد است. همچنین مشاهده شد که معادله میانگین زمانی وایلی همخوانی خوبی با داده های آزمایشگاهی ندارد.

در این مقاله، سنگواره محفظه تخمی جدیدی از ماهیهای شیمرا به نام Chimaerotheca farsensis n.sp. معرفی گردیده که مشخصات آن به شرح زیر می باشد:شکل کلی آن پروانه مانند بوده و شامل سه بخش است. محفظه اصلی در مرکز، باله های کناری و دم. این نخستین گزارش از ماهیهای تریاس در ایران است.

ریزپهنه ساختاری لانیز که میان بین گسلهای آهار - میگون در شمال و امام زاده داوود در جنوب قرار دارد، یکی از ریزپهنه های ساختاری جنوب البرز مرکزی است که بین گسلهای اصلی راندگی همروند با راستای رشته کوه تشکیل شده است. در این مقاله، هندسه ساختاری ریزپهنه لانیز به عنوان نمونه ای از این ریزپهنه ها و بر مبنای نتایج به دست آمده از تحلیل هندسی و جنبشی ساختارهای آن و میزان کرنش عامل دگرشکلی، تبیین شده و الگوی ساده شده ای از مراحل تکامل ساختاری آن که می تواند قابل تعمیم برای تکامل ساختاری جنوب البرز مرکزی باشد، ارایه گردیده است. تحلیل هندسی و جنبشی ساختارها بر مبنای بررسی ها و برداشتهای صحرایی نشان داد که گسلهای راندگی با مولفه های کوچک تر راستالغز و جهت شیب و رانشهای متفاوت شمالی و جنوبی، از ساختارهای اصلی کنترل کننده دگر شکلی این ریزپهنه هستند. هندسه این گسلهای راندگی با رانشهایی در جهت های مختلف، به که واحدهای قدیمی تر که در بخشهای میان آنها به سطح رسیده اند، شبیه به هندسه ساختارهای بالا رانده بوده و در دیگر ریزپهنه های ساختاری جنوب البرز مرکزی نیز دیده می شوند. همه این گسلها، با تاق ریختهای فرادیواره ای و ناوریختهای فرودیواره ای نامتقارن همراه بوده و بر مبنای تحلیل هندسی، از نوع چینهای تشکیل شده در اثر انتشار گسلهای راندگی هستند. این گسلهای راندگی اصلی به وسیله گسلهای با راستای تقریبا شمالی - جنوبی و با مولفه چبره تر راستالغز جابه جا شده اند و اثر دگرشکلی آنها همچنین موجب چرخش و خمیدگی ناحیه لولایی چینهای همراه با گسلهای راندگی اصلی شده است. به نظر می رسد این گسلهای تاخیری، در مراحل تکامل ساختاری البرز در اثر برهم کنش این رشته کوه با پهنه مقاوم خزر در ترشیری پسین و با تغییر رژیم زمین ساخت فشارشی به ترافشارشی، فعال شده اند. میزان پایین مقادیر کرنش اندازه گیری شده، نازک پوسته بودن این زمین ساخت را نشان می دهد.

نهشته های فرازنین در ایران (ایران مرکزی و البرز) گسترش زیادی دارند و بازوپایان (بویژه رینکونلیدها) از فسیل های شاخص آنها هستند. جنس های Cyphoterorhynchus, Ripidiorhynchus, Paropamisorhynchus,  Coeloterorhynchus, Lateralatirostrum و Ladogilina رینکونلیدهای فرازنین ایران هستند که گسترش چینه شناسی و جغرافیایی آنها مورد مطالعه قرار گرفت و زیست زون بندی آنها نیز بر اساس زیست زون بندی (Brice,1977) در افغانستان است. دو جنس Ripidiorhynchus و Cyphoterorhynchus دارای گونه های زیادتر و گسترش وسیع تری در ایران هستند پس ارزش زیست چینه شناسی آنها نیز بیشتر است. هم چنین جنس Coeloterorhynchus دامنه سنی کوتاه تری (فرازنین پسین) نسبت به بقیه جنسها دارد.در نتیجه، رینکونلیدها به دلیل دامنه سنی کوتاه و گسترش جغرافیایی وسیع، کاربرد فراوانی در مطالعات زیست چینه شناسی ایران و حتی جهان دارند.

در این مقاله تحلیل دو بعدی تنشی - کرنش در اطراف سنگ حفریات زیرزمینی در صورتی که محیط اطراف حفریات زیرزمینی زیر بار اعمال شده رفتار الاستو - پلاستیک از خود نشان دهند، مورد بررسی قرار گرفته است. برای تحلیل تنش در این حالت نرم افزاری به نام برنامه اجزای محدود (FEP) تهیه شده است که اساس کار آن روش اجزای محدود است. در این راستا، ابتدا اساس کاربرد روش اجزای محدود (FEM) برای تحلیل تنش بیان گردیده و از این روش در حل معادلات اساسی مکانیک جامدات یعنی اصل انرژی پتانسیل کلی استفاده و روابط نهایی برای تحلیل ارایه شده است. سپس به بیان روابط اساسی پلاستیسیته پرداخته شده است. در نهایت با تلفیق این روابط با عبارات حاصل از حالت الاستیک، روابطی جهت تحلیل الاستو - پلاستیک به شیوه اجزای محدود حاصل شده است. اصلی ترین نتایج حاصله، محاسبه تنشها و کرنشها در شرایط الاستو - پلاستیک غیرخطی می باشد. برای بررسی عملکرد برنامه، مثالهای فرضی و کاربردی توسط برنامه FEP تحلیل شده و نتایج حاصل با روشهای دیگر تحلیل تنش موجود مقایسه گردیده است. انطباق خوبی بین نتایج برنامه FEP با دیگر برنامه های رایانه ای و روش تجربی دیده می شود. مهم ترین ویژگی نرم افزار FEP نسبت به دیگر نرم افزارها تعریف معیارهای قابل استفاده در مکانیک سنگ کاربردی است.