دانشکده ادبیات و علوم انسانی (تهران)
سال:1382 | دوره:2 | شماره:5 (زبان و ادبیات عربی و قرآنی) |تعداد مقالات:18

شاعران عرب اشعار خود را به هنگام ظهور اسلام به سبک شاعران جاهلی می سرودند تا اینکه به اسلام گرویدند. پس از بعثت پیامبر گرامی (ص)، دو دسته از شاعران پیدا شدند، قریش در مقام تحدی با پروردگار و رسول خدا بر آمد و همین امر موجب شد که مهاجرت ازمکه به مدینه پیش آید تا جایی که قریش و یاوران آنها در سویی صف آرایی کردند و پیغمبر (ص) و کسانی که با آن حضرت (ص) به مدینه مهاجرت نموده در سویی دیگر قرار گرفتند. شاعرانی از قبیر ضراربن خطّاب فهری و هبیره بن ابی وهب مخزونی در مقابل پیغمبر (ص) و مهاجران و یاران آن حضرت صف آرایی نمودند و شاعرانی مانند حسان بن ثابت انصار، عباس بن مِرداس، اوس بن بجیر طائی در دفاع از اسلام و پیامبر (ص) و مسلمانها اشعار موثری به نظم درآوردند در این مقاله علاوه بر بررسی شعر متعهد در صدر اسلام به موضوعات برجسته شعری این دوره نیز اشاره می شود.

شرف الدین رامی تبریزی یکی از ادیبان فرزانه سده هشتم هجری بوده، و در نیمه دوم آن در گذشته است. رامی پیرامون علوم بلاغی سه یا چهار اثر ارزنده به زبان فارسی تالیف نموده و در نگارش آنها توانایی ابداع و ابتکار خود را نشان داد: طبقه بندی موضوعی صور خیال اندام آدمی یکی از شیوه های ابداعی او است که در کتاب ارزشمند «انیس العشاق» به تبیین آن پرداخته است. در آثار بلاغی فارسی و عربی تاکنون کسی صور خیال اندام آدمی را بدین گونه دسته بندی نکرده است.

اگرچه همه سوره های قرآن کریم ارجمند و عالی قدرند، لیکن به شهادت اخبار و روایات و اسرار و قراءات، سوره مبارکه حمد را مقامی برتر و مرامی دیگر است. چه جای دیگران را در نماز گیرد و دیگران جای آن را نگیرند و صلوه بر آن بپاست که صلوه نامیده شده و گفته اند که نام اعظم خدای تعالی در آنست و باز روایت کرده اند که هر سوره ایی که هفت حرف ( ث - ج - خ - ش - ظ - ز- ف) در آن نباشد بزرگترین نام خدا در آن است و این سوره را کلید بهشت گفته اند از جانب دیگر چکیده قرآن است و در دریای عرفان و دارای نامهای عالی قدر فراوان و فراوانی عنوان بر منزلت صاحب نام و عنوان دلالت می کند و سوره مبارکه حمد را 20 و پیش از آن، نام است پس نگارنده بیاد نامها با ذکر دلایل و اثبات مقاصد آنها به همراه آیات و شواهد پرداخته تا خوانندگان به اهمیت سوره ای که خلاصه قرآن است بیش از پیش پی بردند و به هنگام نماز به معانی آنها با دیده دل بنگرند.

عروض علمی است که شعر صحیح از ناصحیح به وسیله آن شناخته می شود. موضوع علم عروض تفاعیل عروضی می باشد که معیاری است برای شناخت بحور شعری و تشخیص اوزان شعر و عوارضی که برای آنها وارد می شود.واضع علم عروض خلیل بن احمد فراهیدی است که پانزده بحر تاکنون کشف کرد. پس از او اخفش اوسط یک بحر بر آنها افزود. این شانزده بحر تاکنون برای سنجش اشعار عرب به قوت خود باقی است.تغییراتی که بر تفعیله های عروضی وارد می شود بر دو نوع است:1- زحاف 2- علتزحاف بردو نوع است: زحاف مفرد و زحاف مرکب.علت نیز بر دو نوع است: علت زیادت و علت نقص.

خداوند برای هدایت بشر کتابی به نام قرآن را نازل فرمود. در این کتاب، اصول کلی اعتقادات اسلامی آمده است اما جزییات بسیاری از مسایل ذکر نشده است.خداوند آن جزییات را به صورت مفصل برای پیامبر (ص) شرح فرمود و پیامبر هم به علی (ع) دستور دادند تا همه را بنویسند. در این مقاله اثبات شده است که قرآن کریم بدون آن جزییات نمی تواند مورد استفاده کامل قرار گیرد زمانی می توان قرآن را فهمید که آن شرح ها و جزییات هم که حدیث نامیده می شوند مورد استفاده واقع شوند.

قرآن کریم، سند نبوت و معجزه جاویدان خاتم پیامبران است؛ مسلمانان موظف به خواندن آن بزبان عربی شده اند. از زمان روی آوری غیر عربها به دین اسلام، موضوع ترجمه قرآن کریم و میزان ترجمه پذیری آن چهره نمایانده است و تاکنون نیز ادامه دارد.نگارنده در این نوشتار سعی برآن دارد با اشاره به اهمیت بررسی موضوع ترجمه قرآن، به بررسی تاریخی سیر ترجمه قرآن در جهان و دلایل ضرورت ترجمه قرآن پرداخته و میزان ترجمه پذیری آن را از دیدگاه مذاهب گوناگون تبیین نماید؛ سپس با ذکر استنادات شرعی و ارایه نظرات مراجع تقلید دیدگاه مکتب تشیع را درباره موضوع ترجمه قرآن کریم گزارش نماید.

با عنایت به اهمیت و تاثیر این خطبه بسیار مفید و ارزنده در تهذیب اخلاق و تزکیه نفوس قشرهای مختلف جامعه به خصوص قشر جوان، نگارنده بر آن شد تا با مراجعه و بررسی واژه تقوی در چند کتاب فرهنگ لغات معتبر و اصیل و شروح گوناگونی از کتاب شریف (نهج البلاغه) مقاله ای تهیه و ارایه نماید و آن را درآمدی به تحقیق و بررسی خطبه (فی وصف المتقین) قرار دهد، باشد خواننده پیش از اینکه بشناسد متقی کیست، بداند تقوی چیست؟

محمود سامی البارودی یکی از پیشروان نهضت جدید در شعر عربی است. او از جمله کسانی است که شعر کلاسیک را احیا کرد و به آن قوت و حیات تازه بخشید و وظیفه شعر را در برابر زمان و جامعه به خوبی فهمید. از این رو باب موضوعات اجتماعی از جمله عدالت، مساوات و شوری را در شعر گشود، و در این ابتکار راهگشای شاعرانی چون حافظ ابراهیم و احمد شوق و دیگران گردید. زندگی و اشعار بارودی نشانگر حسن ایمان و اخلاص اوست. در اندیشه او نهضت واقعی در ابعاد گوناگون آن به ویژه در ادبیات تنها در سایه دین امکان پذیر است. لذا در دیوانش کمتر قصیده ای است که در آن اشارات مختلفی به دین و مفاهیم آن نباشد. او معلم قرآن بود و آنچه را که از این کتاب مقدس آموخته بود در اشعارش به خوبی به تصویر کشیده است. خصوصا در آنجا که به اقتضای حال به ستایش از خداوند و یا بیان صفات او پرداخته است.

در این مقاله نخست به شرح حال زندگی توفیق الحکیم پرداخته، سپس انگیزه علاقه او نسبت به نمایش و نمایش نامه نویسی را از نظر گذرانده و در این رهگذر به انواع نمایش هم دوره او در مصر اشارت می کنیم و آنگاه تحولات و ابتکارات فکری او را در نمایش نامه عربی به ویژه نمایش نامه مصری مورد پژوهش قرار می دهیم و در ادامه گفتار، سیر نمایش نامه نویسی وی را به مراحلی چند دسته بندی نموده و آثار او را بر می شمریم.

در خلال حیات نسبتا طولانی حکومت اسلامی در اندلس، سلسله ای به نام موحدین با راه انداختن یک قیام دینی توانستند امپراتوری بزرگ خود را میان سالهای (524 ه .ق تا 667 ه . ق) بر آن سرزمین حاکم نمایند. در پرتو حکمرانی این سلسله، اوضاع فکری، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی جامعه شاهد بروز تحولاتی اساسی بود. از نقطه نظر ادبیات عربی در پرتو سلسله موحدین، ظهور نوعی شعر که نگارنده از آن به "نعلیات" یاد نموده - پدیده ای بارز و مقوله ای در خور تحقیق و مطالعه است. در این فرصت تلاش شده است تا با ذکر شواهد متنوع، تحلیل ویژگیهای محتوایی این نوع سروده ها و بیان انگیزه سرایندگان آنها به معرفی پدیده ادبی "نعلیات" پرداخته شود.در این میان با طرح سه سوال اساسی، چهارچوب بحث در مسیری معین، هدایت و از آن پس به موضوع "تمثال نعل" پرداخته شده و هر چند ماهیت تحلیلی موضوع و کندوکاو در سوده هایی خاص چندان مستلزم ذکر ارجاعات پیاپی نیست ولی همیان امر از نگاهی دیگر موید این نکته است که "نعلیات"- به طور خاص- پس از "مقری تلمسانی" جز از سوی دکتر محمد تاویت مورد بحث واقع نشده است.

در عصر اموی پنچ حزب عمده فعالیت داشتند که عبارتند از: شیعه، خوارج، زبیریان، مرجئه و حزب اموی. برخی از این احزاب فعالیتشان را کم و بیش در عصر عباسی پی گرفتند. اما احزابی هستند که در عصر عباسی سر برآوردند. این گروهها در عصر اموی یا وجود خارجی نداشتند و یا از فعالیت چندانی برخوردار نبودند؛ از جمله این احزابند: حزب عباسی، شعوبیگری، زندقه، معتزله.چنانکه علمای احزاب عصر عباسی با یکدیگر در ستیز فرهنگی بودند، شاعران هر گروه نیز نقش برجسته ای را در گرم نمودن بازار مجادله ادبی بر عهده داشتند. از میان این گروهها، (شیعه) بیشترین سراینده را به خود اختصاص داده است. گروه "مرجئه" از ثروت شعری کمتری نسبت به دیگر مذاهب قرن دوم هجری بهره مند است.

ملاعلیخان قاری در بین سالهای 1160 تا 1180 ه . ق در یک خانواده که به علم و ادب معروف بودند در دزفول بدنیا آمد. او عالم و عارفی بود که ساده زیستی و زهد و تقوی او تا به امروز زبانزد خاص و عام است. او هرگز از خود سخن نگفت و دوست نمی داشت که دیگران درباره شخصیت علمی و عرفانی او سخنی بگوید. او تالیفاتی داشته که متاسفانه از بسیاری از آنها اطلاعی در دست نیست.دو اثر گرانبها از او بدست آمده یکی مصحفی است بخط مولف در دو جلد با حاشیه هایی در مورد کلمات و آیات از نظر صرفی و نحوی و بلاغی.اثر دیگر کتابی است در باب قرائات مختلف و روایات آنها اختلاف قرائات بین حفص و شعبه که هر دو راویان عاصم بوده اند.

به هنگام جستجو درباره فن مقابله به عنوان صنعتی بدیعی در کتابهای بلاغت، به دیدگاهای متفاوت و گاه مشابهی از علمای بلاغت دست می یابیم ولی با این حال، ابعادی از موضوع همچنان ناگفته باقی مانده است.نگارنده ضمن تامل در دیدگاه ها و نظرات ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه، با وسعت دیدگاه این مولف در تشریح جنبه ها و مسایل گوناگون این فن بدیع (مقابله) و نظر صائب او روبرو شد. از آنجا که وی جمیع آرا مختلف در این باب را به بحث و داوری گذاشته است، بر آن شد تا به طبقه بندی حاصل از تاملات ابن ابی الحدید بپردازد و آنها را در محورهای زیر جمع بندی کند و مورد بحث قرار دهد:1) تعریف مقابله، 2) کاربرد مقابله و شرایط آن، 3) دیگاه شخصی ابن ابی الحدید و نقد ابن الاثیر، 4) تقسیم مقابله از نظر تعداد، 5) نتیجه گیری و ارزیابی نهایی.