محیط شناسی
سال:1385 | دوره:32 | شماره:40 |تعداد مقالات:16

رشد جمعیت، توسعه شهرنشینی و تغییر در روش زندگی مردم موجب بروز مشکلاتی، از جمله آلودگی های محیط زیست شده است. امروزه شهرهای بزرگی مثل تهران با مشکلات زیادی از جمله آلودگی هوا که روز به روز افزایش می یابد مواجه هستند. مطالعه آلودگی هوا شامل بررسی مشخصه های کیفیت هوا در محیط های بسته و باز است. از آنجایی که بخش اعظم زمان مردم در منازل و فضاهای بسته سپری می شود، توجه به کیفیت هوای داخل وشناسایی عوامل آلوده کننده هوا در چنین محیط های دارای اهمیت ویژه ای می باشد. ذرات معلق هوا یکی از مواد آلاینده هواست که آثار بهداشتی متعددی، نظیر آلرژی را برای سلامت انسان به دنبال داشته و در تحقیق حاضر مدنظر قرار گرفته است. بدین منظور میزان غلظت این آلاینده در منازل مسکونی 1 و 5 شهرداری در 20 ایستگاه (موقعیت اندازه گیری در منازل مسکونی) مورد سنجش و بررسی قرار گرفته است. براساس اندازه گیری های انجام شده، به طور کلی میزان ذرات معلق (PM10) در ایستگاه های مجاور خیابان بیش از ایستگاه های داخل کوچه در هر دو منطقه بوده است. میانگین غلظت ذرات معلق (PM10) در ایستگاه های تعیین شده در منطقه 5 بیش از منطقه 1 بوده است. میزان ذرات معلق (PM10) در ایستگاه های تعیین شده در منازل مسکونی یک طبقه از طبقات دیگر بیشتر بوده است. در دو منطقه مذکور مقادیر ذرات در دو اندازه 2.5 و 1 میکرون ارزیابی شده که مقادیر مربوط وجود ارتباط معنی دار بین PM10 و PM 2.5 و PM1 را مشخص کرده است. به نحوی که هنگامی که مقادیر PM10 بالا بوده، مقادیر PM2.5 و PM1 نیز بالا بوده و بیشترین غلظت مربوط به ذرات با اندازه 1 میکرون و کمترین غلظت مربوط به ذرات با اندازه 1 میکرون بوده است. روش های کنترل آلاینده مذکور شامل کنترل منابع تولید کننده ذرات، تهویه مناسب، پاکیزه نگه داشتن منازل، استفاده از تجهیزات مناسب برای بهبود کیفیت هوای داخل منازل، حل کردن مشکلات طراحی و ساخت و نگهداری ساختمان است.

مقررات اجرایی قانون مدیریت پسماند اخیرا تصویب و ابلاغ شده است که می تواند فصل جدیدی بر تدوین مقررات مربوط به مدیریت مواد زاید جامد باشد. یکی از اجزای محل های دفن، روکش کف آنهاست که تعیین کننده ترین نقش را در کنترل انتشار آلودگی از محل های دفن داراست. در حال حاضر در کشور به علت عدم وجود قوانین و مقررات روشن، غالب محل های دفن به صورت گودهای کنترل نشده اداره می شوند که آسیب های جبران ناپذیری به محیط زیست وارد می کنند. این نوشتار در ابتدا روکش ها کف مورد استفاده و مشخصات فنی مورد نیاز هر یک را مورد بررسی قرار داده و سپس با بررسی مقررات مرتبط به محل های دفن در کشورهای توسعه یافته و کشورهای در حال توسعه سعی کرده است که زمینه مناسب برای تدوین مقررات در مورد روکش های کف را فراهم کند. همین طور در این بررسی به شرایط محلی موثر بر انتخاب روکش کف در ایران پرداخته شده و در مجموع، دو عامل نوع پسماند و میزان شیرابه هیدرولوژیک به عنوان عوامل تعیین کننده در انتخاب پسماند شناخته شده و براساس این دو عامل مشخصات حداقل برای روکش کف پیشنهادی در گستره وسیعی از لایه 30 سانتیمتری رس کوبیده شده تا روکشی ترکیبی از ژئوممبرین با یک متر خاک رس برای شرایط مختلف ساختگاهی معرفی شده اند.

در این تحقیق ابتده یک واحد بیوگاز مدل چینی با حجم 1.8 مترمکعب گاز تولیدی در روز و زمان ماه 50 روز با مخزن تخمیری به قطر 3 متر از آجر و سیمان و کانال خروجی در اندازه 1.35×0.65×1.20 متر طراحی و ساخته شد. سپس با توجه خاص بر سادگی عملکرد دستگاه، یک همزن مکانیکی از نوع پارویی (Paddle Mixer) طراحی و بر روی واحد مربوط نصب شد. میزان بارگیری این دستگاه در ابتدا بالغ بر 50 تن فضولات گاوی و زواید گیاهی است که به صورت مساوی و با همان مقدار آب مخلوط شده و در دستگاه تخلیه شده است. از آن پس بنا به روال فوق به مدت 4 هفته، روزانه 49 کیلوگرم کود گاوی و زایدات گیاهی به دستگاه اضافه شد. نتیجه این که میزان گاز تولیدی این دستگاه (به وسیله گاز متر خشک هرهفته یک بار اندازه گیری شده است) پس از استفاده از همزن تا حدود 42 درصد افزایش یافته است. جداسازی بخار آب و کاهش میزان COD و BOD تا حدود 90.2 و 89.2 درصد و pH=7.5 از جمله نتایج دیگر این تحقیق است. اضافه می شود که میزان فشار گاز در این بررسی در طول 4 هفته تا حدود 25 سانتیمتر ستون آب اندازه گیری شده است.

پراکنش های مواد باستان شناختی در روی زمین سیماها، دارای الگوهای ویژه توزیع مکانی اند. شناخت ساختار این الگوها و تغییرات آنها در تخمین تافانومی زمین سیماها که تحت تاثیر عوامل انسانی و طبیعی حاصل می شوند، از اهمیت ویژه ای در مطالعات "زمین سیما باستان شناسی" محسوب می شود. امروزه باستان شناسان و همچنین متخصصان سایر علوم ذی ربط علاقه مند به حفظ محیط های فرهنگی و طبیعی، گرایش مثبتی را به منظور شناخت فرایندهای تافانومیک زمین سیماها - که طی آن تغییرات و تهدیدات فاحشی در زمین سیماها حادث شده و باعث از بین رفتن اطلاعات زمینه ای آنها می شوند - از خود نشان می دهند. شناخت فرایندهای تافانومیک نیاز به آگاهی از مباحث نظری مربوط و نیاز به استفاده از روش های کمی، روش های طبقه بندی و تحلیلی دارد. در این مقاله با یک رویکرد روش شناختی حل مساله، و در چارچوبی تحلیلی، و با استفاده از مدل های کمی، تاثیر عوامل انسانی در تغییرات زمین سیماها مورد بررسی قرار می گیرد. چند نوع از بافت های کاربری از زمین، در منطقه مورد مطالعه مورد سنجش قرار گرفته و دامنه تغییرات دریک دوره پنجاه ساله با استفاده از مدل زنجیره ای ماکوف تخمین رده می شود. نتایج حاصل تغییرات، جابه جایی یا انهدام آثار فرهنگی را روی سطح نشان می دهند.

غلظت فلزات سنگین در رودخانه تجن استان مازندران در یازده ایستگاه و در قسمت های مختلف حوزه و پایین دست منابع آلودگی در طول سال 1380 مورد بررسی قرار گرفت. میانگین غلظت کادمیم، مس، منگنز، نیکل، سرب، روی، کبالت و آهن در ایستگاه های مختلف رودخانه در فصل زمستان به ترتیب 9.7، 4.5، 28.5، 10.9، 20.3، 49.8، 23.1، 391.5، بهار 12.1، 5.8، 35، 13.2، 24.9، 62.8، 27.9، 465، تابستان 80.3، 29.3، 74.5، 28.5، 58.5، 66.7، 22.1، 1767.7 و پاییز 62.5، 24.9، 63.1، 22.3، 41.3، 58.6، 22.9 و 985.7 میکروگرم در مترمکعب اندازه گیری شد. میانگین غلظت های فلزات کادمیم، نیکل و سرب در رودخانه بخصوص در فصول تابستان و پاییز از حداکثر غلظت قابل قبول آژانس حفاظت محیط زیست آمریکا و توصیه شده سازمان بهداشت جهانی و در آب آشامیدنی به طور چشمگیری بالاتر است. نتایج همچنین نشان داد که غلظت تمامی فلزات بجز کبالت در رودخانه در فصول کم آبی بویژه تابستان، بیش از سایر فصول است. ترتیب بزرگی غلظت فلزات در رودخانه در فصول سال به این شکل است: زمستان، بهار، پاییز، تابستان. اثر آلایندگی منابع آلودگی اصلی رودخانه از جمله شهرسازی و کارخانه چوب و کاغذ مازندران بخصوص در فصول کم آبی بر بالا رفتن غلظت آلودگی در رودخانه ردیابی شد.

مجموعه تصمیمات مردم ساکن هر شهر، شکل آن شهر را می سازد. ولی شهر باید کنترل شود، چون زندگی شهر با هرج و مرج و بدون سازوکارهای انتظام بخش و قابل اجرا رو به انحطاط خواهد رفت. بر همین اساس همه جوامع برای کنترل تصمیمات مردم و عملکرد صحیح و آسان نیاز به قوانین و مقررات دارند تا همان مردم بااطمینان زندگی کنند و به کار خود بپردازند و بدانند که از دیگران هم می توان انتظار پیروی از این مقررات را داشت. ضوابط و مقررات شهرسازی، آن بخش از تصمیمات مردم را که بازتاب فضایی و کالبدی دارد، کنترل و هدایت می کند و قدر مسلم «توسعه، پایدار» که مفهوم عدالت را در طول زمان و همچنین در عرض زمان دربردارد، می تواند به عنوان آرمان و مقصد نهایی این نوع از ضوابط و مقررات قرار گیرد. در واقع، اگر ضوابط و مقررات شهرسازی، به نحو کارآمدی به منظور تحقق اهداف و آرمان های توسعه، پایدار تدوین شوند و در صورتی که به نحو کارامدی هم به اجرا درآیند، «تضمین کننده» شکل گیری نوع سکونتگاه (شهر) با آرمان های توسعه، پایدار خواهد بود. حال آنکه مطالعه انجام یافته در خصوص ضوابط و مقررات ملاک عمل شهر تهران با استفاده از روش های تحقیق گونه شناسی آرمانی و تحلیل مقایسه ای، حاکی از آن است که از ضوابط و مقررات ملاک عمل فعلی شهر تهران، به دلیل عدم انطباق مطلوب این مقررات و با ویژگی های بنیادی و تبعی گونه، آرمانی پایدار (ضوابط و مقررات شهرسازی)، نمی توان تحقق کامل اهداف و آرمان های شهرسازی و توسعه پایدار را انتظار داشت.

در مطالعه و طراحی فضاهای سبز عمومی شهری، توجه به موضوعاتی چون فرهنگ، سابقه تاریخی، هویت، زیبایی و شرایط محیطی از چنان اهمیتی برخوردار هستند که غفلت از هر کدام سبب می شود تا کلیت طرح، به عنوان فضایی مطلوب و با هویت و اصیل و کارآمد برای جامعه ای با فرهنگ خاص (برای هر یک از این مفاهیم معنای ویژه خود را قایل است) مخدوش شود. با عنایت به اهمیت موضوع، در این فرصت سعی بر آن خواهد بود تا با توجه به مبانی معنوی فرهنگ ایرانی، و با بهره گرفتن از تجارب غنی این فرهنگ و تمدن، مبانی کلی، برای طراحی یک فضای سبز شهری، (تحت عنوان "باغ هستی") ارایه شود. این "طرح کلی" با استفاده از نظر فرهنگ ایرای در مورد "هستی" (و بویژه مراحل حیات و هستی انسان) ارایه شده است و طی آن مراتب "هستی" یا مراتب زندگی انسان به شکلی نمادین در آن به نمایش درآمده است. موضوعات مورد نیاز نیز با عناوین زیر مورد بحث و مطالعه قرار خواهند گرفت: مقدمه و کلیات اجمالی از مراحل هستی، هندسه کلی "باغ هستی"، ورودی "باغ هستی"، محدوده دوم یا هسته اصلی "باغ هستی"، کاربری های قلمروهای مختلف "باغ هستی"، اصول و مبانی نمادها، نکاتی در باب مدیریت "باغ هستی" و نتیجه گیری.

امروزه حفظ محیط زیست به دغدغه اساسی بسیاری از دولتها و سازمان های منطقه ای و بین المللی تبدیل شده است. با این هدف و به منظور حمایت کارآمدتر از محیط زیست، شهروندان باید از اطلاعات لازم در این زمینه برخوردار باشند تا بتوانند در این فرآیند مشارکت نمایند. در این زمینه، دیوان اروپایی حقوق بشر و سایر نهادهای اروپایی با تفسیر گستره و پویای معاهده اروپایی حقوق بشر بر آن هستند تا حق برخورداری شهروندان از اطلاعات محیط زیست را گسترش دهند و آن را نهادینه کنند. در این مقوله ابتدا باید به اهمیت وجود اطلاعات ضروری در زمینه محیط زیست پی برد و این که حق دسترسی شهروندان به این اطلاعات از چه جایگاه والایی برخوردار است. به علاوه آگاهی به دیدگاه معاهده اروپایی حقوق بشر نسبت بدین حق نیز ضروری است. سپس به روش های دیوان اروپایی حقوق بشر در شناسایی و حمایت از این حق می پردازیم. بی شک، تحلیل مواردی چند که در این دیوان مطرح شده اند و دیوان با استنباط های بدیع از معاهده فوق موجب گسترش این حق شده است، بر غنای بحث می افزاید.

عناصر مختلف اقلیمی دارای و نوساناتی در طول زمان هستند که باید این نوسانات بررسی و شناخته شوند بعضی از این نوسانات از الگوهای خاصی پیروی می کند و بعضی دارای الگوهای نوسانی منظم نیستند. این نوسانات نامنظم، تغییرات تصادفی نامیده می شوند. براین اساس برای سنجش و پیش بینی تغییرات تصادفی در بارش فصلی و سالانه ایران از مدل های تغییرات تصادفی استفاده شد. با توجه به سنجش و پیش بینی مدل ها، بارش فصلی تمامی ایستگاه ها دارای تغییرات تصادفی بودند. در سنجش بارش سالانه ایستگاه ها، بارش سالانه ایستگاه تبریز بدون تغییرات تصادفی بود و بارش سالانه ایستگاه های دیگر تحت تاثیر تغییرات تصادفی می باشند. همچنین بارش فصلی ایستگاه های اهواز، بندر انزلی، تبریز و یزد از مدل های متغیر پیروی می کنند و بارش فصلی ایستگاه های اصفهان، بندر عباس، خرم آباد، زاهدان و مشهد از مدل های ثابت پیروی می کنند.

بسیاری از پرسش ها درباره تنوع و غنای گونه ای بی پاسخ مانده است. از آنجا که حراست از فرایندهای اکوسیستم و عملکرد های منتج از آن به درک اتفاقاتی که در اکوسیستم ها جریان می یابد، دارد؛ در این تحقیق در بخشی از علفزارهای سارال کردستان در دو بخش با شدت چرای متوسط (رویشگاه یک) و شدت چرای سنگین (رویشگاه دو) به بررسی رابطه غنای گونه ای با تولید و همچنین مدل کوهان شکل بین غنای گونه ای و تولید پرداخته شده است. در دو رویشگاه مجموعا 209 پلات به روش تصادفی نظام مند نمونه برداری شد. از آنالیز رگرسیون برای بررسی همبستگی بین غنای گونه ای و تولید استفاده شد. نتایج نشان داد که در رویشگاه نوعی غنای گونه ای فقط با تولید کل رویشگاه، همبستگی معنی دار خطی و درجه دو داشت (p<0.50). بین غنای گونه ای و تولید علف گندمیان رویشگاه دو و کل منطقه رابطه معنی داری وجود نداشت (p>0.50). غنای گونه ای با تولید پهن برگای علفی و تولید کل رویشگاه دو و همچنین غنای گونه ای با تولید پهن برگای علفی و تولید کل منطقه، رابطه خطی مثبت و درجه دو معنی داری داشت (p=0.000). در بررسی همبستگی ها، هیچ گونه رابطه خطی منفی مشاهده نشد. همبستگی نزدیک به شکل کوهان مانند برای رابطه غنای گونه ای با تولید پهن برگای علفی (فرم رویشی غالب) رویشگاه دو و تولید کل منطقه تشخیص داده شد؛ که مبین آن است که غنای گونه ای وقتی در بالاترین مقدار خود قرار می گیرد که تولید از مقادیر کم به طرف مقادیر بالاتر افزایش پیدا کند. بنابراین تحت چرای متوسط با تولید بهینه، ضمن بهره برداری معقولانه، تنوع و غنای گونه ای نیز حفظ خواهد شد؛ و این موضوع می باید در راهبرد مدیریت علفزارها لحاظ شود.

به منظور بررسی وضعیت کمی و کیفی جنگل های ارس، توده های جنگلی آن در دامنه های کپه داغ خراسان انتخاب شدند. سپس نقشه های شیب، جهت جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا تهیه و پس از تلفیق نقشه های فوق، واحدهای شکل زمین نیز آماده شد. با توجه به تیپ بندی بهتر واحدهای اراضی بر مبنای ویژگی های فیزیوگرافیک و از سوی دیگر به دلیل اینکه استفاده از روش استراتیفیکاسیون که در تیپ بندی موجب می شود نتایج مشخصه های مورد بررسی در قطعات نمونه، انحراف معیار زیادی نداشته باشند و همگنی مناسبی داشته باشند، از روش استراتیفیکاسیون (مونه بندی) برای نمونه برداری استفاده شد. از آنجایی که به دلیل همگن بودن شرایط درون هر یک از واحدهای اراضی برای مقایسه میانگین های مربوط به مشخصه های کمی پیوسته از لحاظ آماری وجود حداقل سه تکرار ضروری است. بنابراین با در نظر گرفتن شرایط صعب العبور منطقه مورد بررسی در این پژوهش به برداشت سه قطعه نمونه مربع شکل (به عنوان سه تکرار) به مساحت 2500 مترمربع در هر واحد شکل زمین به صورت منظم تصادفی اقدام و در مجموع 45 پلات برداشت شد. در هر قطعه نمونه، مشخصه های تعداد، قطر برابر سینه، ارتفاع کل درخت، ارتفاع تاج، سطح تاج پوشش درختان ارس، تعداد در هکتار، رویه زمینی، قطر سطح مقطع متوسط، ضریب قدکشیدگی، نسبت ارتفاع تاج به ارتفاع کل، میزان زادآوری، درصد درختان سالم و شاداب و درصد درختان ارس دارای تنه واحد اندازه گیری و ثبت شد. بررسی نمودار پراکنش درختان در طبقات قطری رویشگاه مورد بررسی نشان می دهد رویشگاه مورد بررسی دارای ساختار ناهمسال است. توده های ارس رویشگاه در مقایسه با سایر رویشگاه های ارس ایران تنک بوده و تعداد در هکتار پایه های ارس در این رویشگاه بسیار کم است. درصد تاج پوشش ارس بسیار کم است. فاصله درختان در برخی مناطق بحدی است که در واقع منطقه حالت جنگلی بودن خود را از دست داده است. تخریب های شدید صورت گرفته در منطقه، وجود خاک سطحی و فرسایش یافته و کاهش نزولات آسمانی در چند ساله اخیر، سبب ایجاد ضعف فیزیولوژیک در پایه ها شده، به طوری که استعداد ابتلای آنها به آفات و امراض بیشتر به نظر می رسد.

اکوسیستم مرتعی از قطعات متنوعی تشکیل شده است که میزان عملکرد هر یک از آنها به یکدیگر تفاوت می کند. خصوصیات ساختاری و عملکردی قطعات مرتعی در اثر فعالیت های مدیریتی تغییر کرده و از این خصوصیات می توان برای تفسیر آثار مدیریت استفاده کرد. شخم اراضی ونیز شدن چرا از مهمترین عوامل تخریب کننده مرتع بوده و باعث کاهش عملکرد مرتع می شوند. برای مقایسه قطعات با یکدیگر و بررسی تغییرات آنها در اثر فعالیت های مدیریتی، دو منطقه زرند ساوه و طالقان انتخاب شده، سپس در هر منطقه، 5 تیمار مدیریتی شامل 3 شدت چرایی (سبک، متوسط، سنگین) و دو تیمار شخم اراضی (اراضی شخم خورده در سال جاری و اراضی رها شده) انتخاب شد. منطقه دارای چرای سبک به عنوان منطقه مرجع انتخاب و سایر تیمارها با آن مقایسه شد. در هر یک از تیمارها 5 ویژگی ساختاری شامل: تعداد قطعات، سطح کل قطعات، شاخص سطح قطعات، شاخص سازمان یافتگی چشم انداز و میانگین فاصله بین قطعات (طول میان قطعات) و نیز 3 ویژگی عملکردی شامل: پایداری، نفوذپذیری و چرخه عناصر تعیین شد. نتایج نشان داد که با افزایش شدت چرا، ساختار قطعات تخریب شده و فواصل بین قطعات افزایش می یابد و از طرف دیگر موجب کاهش نفوذپذیری نیز می شود. شخم اراضی نیز سبب افزایش نفوذپذیری و کاهش پایداری شد. با گذشت زمان و مستقر شدن قطعات گیاهی ویژگی های عملکردی در اراضی رها شده بهبود پیدا کرد.

تنوع زیستی ماهیان رودخانه تالار (یکی از زیرحوزه های مهم حوزه جنوبی دریای خزر) از سال 1377 تا 1383 در 18 ایستگاه بررسی شد. 33 گونه از 14 خانواده شناسایی شده که بیشترین تنوع گونه ای به خانواده کپورماهیان اختصاص داشته است. نسبت گونه های ساکن در این مطالعه از گونه های مهاجر بیشتر بوده و تنوع گونه ای از قسمت بالا دست رودخانه به سمت پایین دست رودخانه افزایش می یابد. مطابق طبقه بندی IUCN قره برون (A.percius) ازون برون (A.stellatus) و قزل آلا خال قرمز (S.t.fario) در طبقه آسیب پذیر(Vu) ، 2 گونه اردک ماهی (E.lucius) و سس ماهی بزرگ سر (B.capito) در طبقه وابسته به حفاظت (cd) و گونه های دهانگرد دریای خزر (C.wagneri)، سس ماهی (B.lacerta)، سس ماهی لب کلفت (B.mursa)، شاه کولی (C.chalcoides) و سیاه کولی (V.vimba) در طبقه شرع تهدید (nt) قرار دارند. به لحاظ ارزشی اکثر گونه های این رودخانه دارای ارزش صید ورزشی هستند.