نامه انسان شناسی
سال:1402 | دوره:20 | شماره:36 |تعداد مقالات:12

خانواده، بنیادی ترین و اصلی ترین واحد اجتماعی است. توجه به خانواده و رفع نیازهای اعضای آن در بالاترین سطوح، به ویژه نیاز به فراغت، از مظاهر فرهنگ ایرانی و اسلامی است که باعث پرورش افرادی سالم برای نسل های آتی می شود. امروزه مجتمع های تجاری، تجلی تحولات فرهنگی و رفتاری در حوزه مصرف و فراغت محسوب می شوند. این مراکز در شهرهای بزرگ کشور، با پذیرش عملکردهای اجتماعی، فرهنگی و تفریحی علاوه بر کارکرد اقتصادی، به فضاهایی با کاربری مختلط و متنوع تبدیل شدند و در رقابت با یکدیگر در تلاش هستند تا پذیرای گروه های متنوع جامعه نظیر زنان و جوانان و مناسب برای همه افراد خانواده گردند. از این رو، توجه به گونه ای از گذران فراغت خانواده ها که خاص زندگی شهری و مدرن است، یعنی بازدید و استفاده از امکانات تجمیع شده در مجتمع های تجاری و پژوهش درباره مؤلفه هایی از معماری مجتمع های تجاری که این مراکز را به فضاهای دوستدار خانواده تبدیل می کند، هدف اصلی این پژوهش است. روش پژوهش، نظریه پردازی داده بنیاد با رهیافت نظام مند استراوس و کوربین است. داده ها از طریق انجام مصاحبه های نیمه ساختاریافته با 57 مراجعه کننده به برخی مجتمع های تجاری منتخب و تحلیل الگوهای رفتاری استفاده کنندگان از این مراکز در حوزه های خرید، سرگرمی و فراغت به دست آمده است. یافته های این پژوهش در قالب مقوله های به دست آمده از تحلیل مصاحبه ها، در 6 حوزه اصلی یعنی مقوله محوری، شرایط علّی، راهبردها، زمینه، شرایط مداخله گر و پیامدها طبقه بندی شده اند. نتایج این پژوهش نشان می دهد با انتخاب تجربه خرید خانوادگی به عنوان مقوله محوری، می توان پیامدهای تجربه خرید خانوادگی در دو حوزه خانواده و مجتمع تجاری را در شهر تهران به دست آورد. همچنین مؤلفه های مؤثر در معماری مجتمع های تجاری دوستدار خانواده از دیگر نتایج پژوهش حاضر است که بیشتر در بخش شرایط علّی و از پیش نیازهای تجربه خرید خانوادگی قرار می گیرد.

جادوی شباهت یا تقلید، مبتنی بر این اندیشه است که برای رسیدن به یک هدف یا واقعیت باید به شبیه سازی یا تصویرسازی آن واقعیت پرداخت تا طبیعت به تکرار و تقلید آن عمل ترغیب شود. این پژوهش که از نوع مطالعات کیفی است، می کوشد با روش کتابخانه ای و میدانی به بررسی و طبقه بندی باورها و آداب و رسوم شکل گرفته بر اساس جادوی شباهت در فرهنگ عامه شهرستان ایوان بپردازد. روش نمونه گیری، گلوله برفی بوده که با استفاده از مصاحبه نیمه ساختاریافته، آداب و رسوم شهرستان ایوان را در هفت روستای آن بررسی کرده است. نتایج این پژوهش که طی پنج ماه انجام شد، نشان می دهد که برخی از باورها و آداب و رسوم در فرهنگ عامه ایوان بر پایه جادوی شباهت شکل گرفته اند که این موارد در دَه بخش یعنی باورهای مرتبط با ازدواج، بارداری، تولدِ نوزادان، درمان و بلاگردانی، باروری و برکت بخشی، عزاداری، خال کوبی، جادوی سیاه، اشیاء و حیوانات گمشده و دفع مهمان ناخوانده بررسی و تحلیل می شود که از این میان به ترتیب، باورهای مرتبط با نوزادان، باروری و برکت بخشی، درمانی و بلاگردانی، ازدواج و بارداری انعکاس بیشتری نسبت به سایر باورها دارد. به نظر می رسد این امر ریشه در اهمیت فرزندان به عنوان نیروی کار و عامل حفظ کیان خانواده و به نوبه خود خیر و برکت در زندگی روستایی و معیشت جامعه کشاورزی دارد.

لرستان از استان های واقع در غرب ایران است که در منطقه طبیعی-فرهنگی زاگرس مرکزی قرار گرفته است. این استان به دلایل مختلف از جمله شرایط زیست محیطی و پتانسیل های بالای معیشتی، از دیرباز مورد توجه و اسکان جوامع بشری بوده است. یکی از بااهمیت ترین شواهد ردپای انسان در پهنه سرزمین لرستان نقوش صخره ای آن است. در جریان بررسی باستان شناسی شهرستان چگنی در سال 1395 به منظور ثبت آثار باستانی شهرستان چگنی، مجموعه ای نقاشی و نقش کنده صخره ای شناسایی شد. این نقوش بر روی دیواره یک پناهگاه صخره ای و صخره های پیرامون آن در ضلع شمالی روستای نرگسه از توابع شهرستان چگنی ایجاد شده اند. مجموعه مورد بحث، ترکیبی از رنگین نگاره ها و نگارکندها هستند که رنگین نگاره ها با دو رنگ قرمز (اخرایی) و سیاه ایجاد شده اند که از این نظر با نقاشی های صخره ای معرفی شده در غارهای میرملاس و هومیان در شهرستان کوهدشت و دوشه در شهرستان چگنی قابل مقایسه هستند. نگارکندها هم به دو شکل کنده شدن بر سطح صخره ها و ایجاد خطوط به صورت خراشیده ایجاد شده اند. موضوع اصلی این نقوش صحنه شکار حیوانات وحشی بومی منطقه همچون بز کوهی توسط انسان با سلاح گرز و احتمالاً نیزه با همراهی و کمک سگ است. انسان در این میان در دو حالت پیاده و سواره نقش شده است. با بررسی این مجموعه متنوع از نقوش صخره ای و تکیه بر اطلاعات مردم شناسی از مردم لرستان، نگارنده معتقد است به تصویر کشیدن صحنه شکار بز کوهی توسط انسان دلیلی بر اهمیت جانوران شکاری در سبد غذایی آنها و جایگاه اجتماعی برتر و اسطوره ای افراد و شکارچیانی است که دارای مهارت و توانایی در امر شکار هستند.

ایل شاهسون، بزرگ ترین ایل کوچ نشین امروزی در شمال غرب ایران است. این ایل هر ساله از بخش های شمالی استان اردبیل به سمت شمال، یعنی مراتع ییلاقی کوه ساوالان حرکت می کند و حدوداً نیمی از سال را در این نواحی، به زندگی کوچ نشینی می پردازد. پژوهش حاضر به واسطه یک بررسی میدانی قوم باستان شناسی گسترده در دشت مشگین شهر و دامنه های غربی و شمالی ساوالان انجام شده است. فرضیه اصلی این پژوهش، بر این موضوع استوار است که ایل راه های امروزی ایل شاهسون، قدمتی سه هزار ساله دارند و این مسیرهای کوچ، پیش از این اقوام، توسط اقوام کوچ گر عصر آهنی در حدود اواخر هزاره دوم پیش از میلاد مورد استفاده قرار گرفته اند. چنین فرضیه ای با یک بررسی میدانی باستان شناسی در طول ایل راه های امروزی ایل شاهسون به بوته آزمایش گذاشته شده است. در حوزه مورد مطالعه، تعداد پانزده ایل راه امروزی متعلق به شاهسون ها شناسایی شد. بررسی میدانی باستان شناسی نشان داد که تعداد بی شماری از محوطه های باستانی عصر آهن به صورت طولی و در یک خط الرأس، به موازات ایل راه های امروزی قرار گرفته اند. بیش از 90 درصد این محوطه ها، گورستان های عصر آهن هستند که بدون ارتباط با محوطه های استقراری هستند و به اقوام کوچ گر عصر آهنی تعلق دارند و این محوطه هم در طول مسیر ایل راه ها و هم در محل ییلاق های امروزی شاهسون ها واقع شده است. بر اساس نتایج پژوهش، شاهسون ها با اندکی تغییر مسیر، وارث همان مسیرهایی شده اند که اقوام عصر آهن از آن برای رسیدن به دامنه های ساوالان استفاده کرده اند.

ارائة بحثی نظری، مقایسه­یی و اسنادی دربارة مهم­ترین رویکردهای نظری که مردم­نگاری از آغاز تاسیس دانشگاهی رشتة مردم­شناسی به خود دیده، هدف نوشتة حاضر است. تقسیم­بندی و بررسی سیر تحول این رویکردها از مبانی هستی­شناختی و معرفت­شناختی تا ویژگی­های آشکارتر هر یک صورت گرفته و برای هر یک، مثال یا مثال­هایی از بخش­هایی از مردم­نگاری­های معتبر کلاسیک یا متاخری ارائه شده که در ادبیات مردم­شناسی موجود است. واقع­گرایی، تفسیر­گرایی، کاربرد­پذیری برای مردم (نه برای قدرت­ها)، اخلاق­گرایی و انتقادی یا سیاسی بودن در مردم­نگاری، از مهم­ترین مفاهیم مورد بحث هستند که در چهارمین رویکرد (مردم­نگاری/ مردم­شناسی ستیزنده) به اوج خود می رسند. مهم­ترین نتیجه این است که فلسفه و زیست­شناسی توانسته است که مبانی قابل دفاعی را برای اخلاق­گرایی و انتقادی بودن در رویکرد اخیر (چهارم) فراهم نماید. لزوم ارائة چنین بحثی، شفاف­سازی تفاوت­هایی می­باشد که در سطح آکادمی و حوزة علوم اجتماعی بین رویکردهای واقع­گرا و پسامدرن می­تواند جریان داشته باشد.

قنات، منبع اصلی تأمین آب سراوان به هویتی ملی تبدیل شده و از ارزش های مهم در زندگی مردم منطقه است که رابطه اجتماعی و فرهنگی با آن گسترش یافته است. بررسی ها نشان داده است که پیوندی تنگاتنگ بین قنات و جامعه وجود دارد و آیین ها و باورهای ویژه ای ساخته شده که بخش مهمی از فرهنگ مردم منطقه شده است. برای نمونه در سراوان برخی باور دارند که ساخت قنات کار جن هاست و مردم از ساخت آن ناتوان هستند. این باور بین بومیان نیرو گرفته است و ستوده می شود، به گونه ای که حتی مقنی ها نیز فکر می کنند ساخت قنات های اولیه کار جن ها بوده و سپس مردم از آن ها آموخته اند. در این پژوهش سعی شده است به بررسی تأثیر قنات بر جنبه های گوناگون ساختار اجتماعی-فرهنگی سراوان و باورها و آیین های به وجود آمده از آن پرداخته شود. پژوهش از نظر ماهیت و روش، از نوع توصیفی-تاریخی با روش گردآوری اطلاعات از نوع کتابخانه ای و میدانی (گفتگو با مقنی ها و سالخوردگان بومی) است. نتایج اعم از باورها و آیین ها گویای این است که هستی اجتماعی مردم در سراوان وابسته به هستی قنات است که خود جایگاه مهمی در جامعه و مردم شناسی تاریخی سراوان دارد. بر پایه گفتگوها مشخص شد که باورها و آیین ها در هیچ نوشتاری ثبت نشده، بلکه به صورت شفاهی به نسل های بعد منتقل شده است. همچنین با مطالعات کتابخانه ای معلوم شد برخی باورهای مردم سراوان درباره قنات، همانند باورهای مردم نواحی دیگر ایران به ویژه استان یزد است.کلیدواژه ها: سراوان، قنات، جامعه، باورها، آیین ها

سگ در صحنه­ها و وضعیت­های مختلف در هنر صخره­ای زاگرس میانی نقش شده ­است. هنر صخره­ای بازگوکنندۀ ذهنیت نیاکان ما درباره پدیده­های مختلف و نمایشی از شیوۀ زندگی­ آن­ها است. بنابراین با توجه به نقوش متنوع سگ، این جانور نیز از اهمیت بارزی در زندگی مردم گذشته برخودار بوده­ که در سنگ­­نگاره­ها و رنگین­نگاره های بیشتر محوطه­های زاگرس میانی نقش شده ­است. سؤالات اصلی پژوهش حاضر این است که بر پایۀ نقش سگ در هنر صخره­ای زاگرس میانی، این جانور در جوامع باستان، چه جایگاه و ارزشی داشته و اکثراً نقش سگ در کدام صحنه­ها و موضوعات تصویر شده ­است؟ داده­های این پژوهش با شیوه میدانی و کتابخانه­ای گردآوری شده و با روش توصیفی­_­تحلیلی مطالعه شده­اند. برآیند نشان می­دهد که سگ به صورت تک­نگاره، متقارن، گروهی، در مقابل گرگ، با جانوران دیگر، در کنار انسان، در صحنه­های شکار و مراسم آیینی نقش شده­ است و این نقوش علاوه بر اینکه ویژگی درند­ه­خویی سگ را نشان می­دهند، بیانگر این هستند که این جانور باعث بهبود شرایط زندگی انسان شده ­است. به گونه­ای که سگ با شرکت در شکار و حفاظت از دام، وضعیت معیشتی انسان را بهتر کرده و همواره در موقعیت­های مختلف یار انسان بوده و در برابر هر تهدیدی از صاحبش مراقبت می­کرده است، به صورتی که بعد از مرگ انسان نیز این وظایف ادامه داشته است.

سنگ نگاره به عنوان یکی از آثار تاریخی-فرهنگی جوامع انسانی بوده که در سال های اخیر مطالعات نسبتاً جامع درباره آن انجام شده است. حاشیه رودخانه های قره سو و دره رود در منطقه آذربایجان ایران، یکی از کانون های اصلی این آثار محسوب می شود. در این ناحیه تاکنون بیش از 15 محوطه دارای سنگ نگاره شناسایی شده است. بر اساس بررسی های باستان شناختی که تابستان سال 1391 پیرامون محوطه «اُو دره سی» به معنای دره آهو انجام شد، چندین مجموعه از سنگ نگاره ها شناسایی شد. این سنگ نگاره ها دارای موتیف های متنوعی از جمله نقوش انسانی، حیوانی و نمادین است که اغلب به صورت کوبشی و به ندرت به صورت خراش در سطح سنگ های منفرد از هم ایجاد شده اند. این پژوهش به مطالعه و تحلیل اجمالی سنگ نگاره های محوطه اُو دَره سی پرداخته و به دنبال پاسخ به پرسش های زیر است: 1. سنگ نگاره های اُو دره سی دارای چه نگاره هایی است؟ 2- نقش مایه های محوطه اُو دره سی قابل مقایسه با نگاره های صخره ای کدام مناطق است؟ پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی و گردآوری اطلاعات با دو شیوه میدانی و کتابخانه ای انجام شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که این سنگ نگاره ها دارای نقش مایه های انسانی، حیوانی و هندسی است و از نظر کمی و کیفی شباهت هایی با نقوش مناطق مختلف ایران و قفقاز دارد.

نظام معناییِ شکل گرفته در سپهر نشانه ای بازارها، علاوه بر عناصری که حول مناسبات اقتصادی سامان یافته اند، نشانه ها و عناصر فرهنگی را نیز در برمی گیرد. به نظر می رسد که شناخت و درک دقیق از نحوه شکل گیری پدیده های فرهنگی و نیز نظم مستقر در بازارها، با تأکید بر مختصات فرهنگیِ این فضاهای شهری تسهیل می شود. از این رو، مطالعه بازار با تأکید بر عناصر و نشانه های فرهنگی موجود در آن، امکانی را فراهم می کند تا تعاملات انسانی و دادوستدها، نه فقط بر مبنای مناسبات اقتصادی، بلکه از منظر فرهنگی نیز مورد توجه قرار گیرند. در این مقاله، پدیده صوتی ـ موسیقاییِ آوازهای فروشندگان در بستر بازار بزرگ شهر رشت، با عنوان «جارـ آوا»، مورد مطالعه قرار گرفته است. هدف از نگارش این مقاله، علاوه بر ابهام زدایی از اصطلاحات شکل گرفته درباره این پدیده صوتی ـ موسیقایی و ارائه مفهومی متناسب با ماهیت آن، بررسی فرایند شکل گیری این آوازها در بازار بزرگ شهر رشت است. از این رو، پرسش اصلی، معطوف به این مسئله است که فرایند شکل گیری جارـ آواها در بستر بازار بزرگ شهر رشت، از چه مجرایی و تحت تأثیر چه عواملی محقق شده است. نظریه نشانه شناسی فرهنگی در مقام چارچوب نظری، مورد استفاده قرار گرفته و یافته های تحقیق با روش توصیفی ـ تحلیلی بررسی شده اند. نتایج حاصل از این مقاله نشان می دهد که حضور مشاغل دست فروشیِ حاشیه بازار در متن اصلی، به شکل گیری ذهنیتی «بساط گونه» در سپهر نشانه ای بازار منتج شده است. بنابراین حضور کُنشِ آواییِ «جار زدن»، به عنوان پدیده ای حاشیه ای که از طریق ذهنیتی بساط گونه در متن بازار تسری یافته، زمینه ساز خلق پدیده ای با عنوان «جارـ آوا» در متن فرهنگی بازار شده است.

آیین های باستانی بر محور نیاز انسان به پیوند با سایر انسان ها شکل گرفته و ارزش و انسجام اجتماعی را در خود متبلور ساخته است. عناصر فرهنگی در برخورد با پدیده های گوناگون اجتماعی، به تغییر تن می سپرد، به گونه ای که از ارزش بنیادین نشانی نمی ماند. آیین چهارشنبه پایان سال (چهارشنبه سوری) که برای مطالعه موردی انتخاب شده است، شامل همین توصیف است. پژوهش حاضر با نگاهی به گذشته برگزاری این آیین در ایران، بازتولید آن را در نظر دارد. به همین منظور با بررسی اسنادی و روش پیمایشی (نمونه گیری خوشه ای) به توصیف و تبیین این مراسم آیینی می پردازد. جامعه آماری این پژوهش شهروندان تهرانی و به طور مشخص سه منطقه شهری 3، 7 و 19 (جمعاً 935.827 نفر) را دربرمی گیرد که بر این اساس، حجم نمونه با فرمول کوکران 384 نفر برآورد شد. نتایج حاصل از آزمون ضریب همبستگی نشان داد بین آشنایی با کارکردهای فرهنگی مراسم چهارشنبه سوری، نظارت اجتماعی، مشارکت گروه ها، سازمان های اجتماعی مؤثر در جامعه پذیری، و تعامل و مشارکت با همسایگان با نحوه برگزاری مراسم چهارشنبه سوری رابطه معنادار وجود دارد. حاصل نظرسنجی بیانگر ضروری بودن رسیدگی به جوانب گوناگون موضوع و از جمله میزان آگاهی از پیشینه مراسم، نحوه مشارکت، نقش نهادها و سازمان های مؤثر در جامعه پذیری و فرهنگ پذیری و در نهایت «ضرورت مدیریت مراسم» از دید شهروندان تهرانی است.

اقامتگاه بوم گردی به عنوان یکی از مهمترین بسترهای عملیاتی شدن گردشگری قومی است که در سال های اخیر گسترش یافته است. گسترش گردشگری خلاق که جامعه محور و تجربه گرا است، منجر به افزایش اهمیت اقامتگاه های بوم گردی در صنعت گردشگری شده است. به نظر می رسد افزایش بی رویه مجوزهای اقامتگاهی که غالباً بدون پشتوانه مطالعات اجتماعی-فرهنگی بوده و با نگاهی سودمحورانه صرفاً بر ابعاد اقتصادی تأکید داشته است، نیازمند بازاندیشی انتقادی است. با توجه به اینکه ارتباط مستقیم و سترگی میان این صنعت و زندگی خانوادگی وجود دارد، ارزیابی نقاط قوت و ضعف این رشد کمّی ضروری به نظر می رسد. این پژوهش مردم نگارانه با نگاهی به جنسیت، به دنبال پاسخگویی به این دو پرسش است: 1- فرهنگ بوم گردی چیست؟ 2- از سوی دیگر اقامتگاه بوم گردی چه تأثیراتی بر نهاد خانواده می گذارد؟ میدان مورد پژوهش، استان گیلان است که یکی از مهمترین مقاصد گردشگری با گنجینه ای غنی از میراث ملموس و ناملموس است. برای گردآوری داده ها علاوه بر بررسی های کتابخانه ای و اسنادی از فنون مرسوم مردم نگاری همچون مشاهده همراه با مشارکت و مصاحبه تعاملی و عمیق با مدیران 74 اقامتگاه بوم گردی استان گیلان استفاده شده است. همچنین به منظور تدقیق یافته ها 11 مصاحبه متخصص با مسئولان نهادهای ذیربط انجام شده است.

زلزله یکی از تأثیرگذارترین فجایع طبیعی در زندگی افراد است. پیامدهای اجتماعی آن بر اساس سن، جنسیت، طبقه اقتصادی و اجتماعی متفاوت است. میزان و قدرت آسیب های ناشی از زلزله در انسان ها، تحت تأثیر ویژگی های قربانیانِ آنها و میزان حمایت های دریافتی در فاجعه است. کودکان، زنان و افراد کم درآمد، میزان آسیب دیدگی بیشتری را نسبت به دیگران در زمان فجایع تجربه می کنند. با توجه به اینکه ایران یکی از زلزله خیزترین کشورهای جهان به شمار می رود، پرداختن به آن از دید مردم شناسی به عنوان مسأله ای مهم از اهمیت بسیاری برخوردار شده است. مطالعه حاضر، پژوهش کیفی است که با هدف درک تجربه زیسته کودکان سرپل ذهاب از زلزله انجام شده است. در این پژوهش با استفاده از رویکرد پدیدارشناختی، مصاحبه های عمیق نیمه ساختاریافته با 20 نفر از کودکان زلزله زده انجام شده است. یافته های این پژوهش که شامل 15 درون مایه فرعی و در نهایت 4 درون مایه اصلی است، نشان می دهد تجربه ناگهانی ویرانی و از دست دادن احساس خوشبختی، آسیب های جسمی و روانی، ترک تحصیل، افت شدید تحصیلی، و افزایش آسیب های اجتماعی از پیامدهای تأثیرگذار بر زندگی کودکانی است که زلزله را تجربه کرده اند. نتایج این یافته ها با تأکید بر نقش آموزش و شکل دادن آگاهی در کمک به کودکان و خانواده ها در آماده سازی و بهبودی از انواع فجایع نشان می دهد که آموزش در چرخه فاجعه نقشی مهم در کاهش آسیب پذیری و بهبود و بازیابی عاطفی، اجتماعی و رفتاری کودکان دارد.