مطالعات باستان شناسی
سال:1404 | دوره:17 | شماره:1 |تعداد مقالات:15

طی دوره های باستانی، شرایط جغرافیایی و عوامل طبیعی، تأثیر بسزایی در شکل گیری محوطه های باستانی، رونق و افول آن ها و همچنین الگوی استقرار محوطه ها داشته است. آنچه در این پژوهش مورد بررسی قرار می گیرد، کنام سازی گروه های انسانی در بخش شمال غربی فلات مرکزی (زیرحوضۀ آبخیز قزوین) و الگوی استقرارگاه ها از آغاز دورۀ نوسنگی جدید تا پایان دورۀ مس و سنگ، باتوجه به ویژگی های ژئومورفولوژیک و ارتفاعی، شبکه های زهکشی و تحولات اقلیمی می باشد. بدین جهت، در ابتدا، با استفاده از مدل ارتفاع رقومی 30 متر و نرم افزار Arc GIS، زیرحوضۀ آبخیز قزوین مشخص گردید و با استفاده از همین نرم افزار، نقشه های ژئومورفولوژی، ارتفاع، فاصله از آبراهه و رده بندی آبراهه ها (شبکۀ زهکشی) تهیه شد؛ سپس موقعیت محوطه های باستانی این سه دوره در ارتباط با این عوامل ذکر شده، مورد بررسی و سنجش قرار گرفت. در ادامه به منظور افزایش معنای اطلاعات به دست آمده از بررسی ارتباط نقاط باستانی با عوامل موردنظر، این نتایج در ارتباط با ویژگی هایی اقلیمی و تحولات آن طی سه دورۀ نوسنگی، مس و سنگ انتقالی و مس و سنگ نیز، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند. نتایج نشان داد که عوامل طبیعی مورد بررسی در این پژوهش، در ایجاد الگوی استقرار محوطه های باستانی زیرحوضۀ آبخیز قزوین و همچنین گسست ها و پیوست های استقراری، بسیار تأثیرگذار بوده اند.

بخش غربی حوضۀ آبریز رود کرخه که در غرب شوشان بزرگ قرار دارد، با دشت مرکزی شوشان همجوار است و بر یک بوم مرز دشتی-بیابانی انطباق دارد که از منابع زیست محیطی مانند مراتع و زمین های حاصلخیز حوضۀ آبریز رودخانۀ کرخه و شاخابه های جاری در آن برخوردار است و زیستگاه های دوران مختلف پیش ازتاریخ، تاریخی و اسلامی را دربر دارد. این پژوهش به بررسی داده های پایۀ زیست محیطی و باستان شناختی بخشی از این منطقه می پردازد که کرانۀ غربی رود کرخه را دربر گرفته است؛ مسئلۀ اصلی پژوهش بررسی الگوهای پراکندگی زیستگاه‏های دورۀ روستانشینی در این منطقه است که با ارائه تعریفی از آن ها، بازخوردهای پویایی ها و تغییرات چشم انداز را بر جوامع انسانی در دوران روستانشینی بررسی می کند. با سنجش الگوی استقراری هر دورۀ فرهنگی در این منطقه، برای تعریف ارائه شده از نظام استقراری منطقه مصداق های عینی ارائه می گردد. به این منظور، زیستگاه های باستانی شناسایی شده در واحدهای جغرافیایی منطقه از منظر وسعت و پراکندگی مواد فرهنگی سنجیده و نظام گاهنگاری آن ها پیشنهاد می شود. همچنین، با معرفی و سنجش ظرفیت های محیطی هر واحد، تلاش خواهد شد تا دانسته شود نظام مرکزمحور برای زیستگاه های هر دورۀ شناسایی شده قابل تعریف است، یا الگوی شکل گیری زیستگاه های باستانی در این منطقه از چنین سازوکاری تبعیت نمی کند. پژوهش حاضر، محوطه های قابل دوران روستانشینی را که همچنان در چشم انداز منطقۀ مورد پژوهش باقی مانده اند، مستند ساخته است. پس از آن، براساس وضعیت فعلی چشم انداز و بازسازی بخشی از آن به نسبت وضعیت بازۀ زمانی موردنظر، به بررسی تأثیر تغییرات چشم انداز بر نظام استقراری منطقه پرداخته است.

رودخانۀ ارس و سایر رودهای منطقۀ مغان ازلحاظ شکل گیری محوطه های پیش از تاریخی نقش مهمی را ایفا کرده، گرچه دشت مغان تاکنون از نظر فعالیت های باستان شناختی چندان موردتوجه نبوده است، درحالی که فعالیت های گستردۀ علمی در حوضۀ دریاچۀ ارومیه انجام یافته و دشت مغان از این نظر مغفول مانده است. محوطۀ یاتاق تپه سی از محوطه های باستانی گِرمی مغان می باشد که مورد پژوهش علمی قرارگرفته است. هدف اصلی پژوهش، معرفی سنت های سفالی و مشخص ساختن توالی گاهنگاری منطقۀ موردمطالعه است. برای دستیابی به مطالعات دقیق تر ارتباطات فرهنگی با سایر مناطق و روشن شدن جدول گاهنگاری در منطقۀ موردمطالعه در دورۀ مس وسنگ، پرسش های پیشِ رو مطرح می گردد؛ برحسب مطالعۀ داده های فرهنگی، ازجمله داده های سفالی، محوطۀ یاتاق تپه سی مربوط به کدام دوره / دوره های فرهنگی است؟ باتوجه به داده های باستان شناختی به دست آمده، محوطۀ یاتاق تپه سی بیشتر با کدام مناطق جغرافیایی ارتباطات فرهنگی دارد؟ مطالعات انجام یافته، ارتباطات و اشتراکات فرهنگی با سایر مناطق شمال غرب ایران علی الخصوص با منطقۀ قره داغ و حوضۀ دریاچۀ ارومیه و قفقاز جنوبی را در دورۀ مس وسنگ نشان می دهد. نگارش پیشِ رو، با روش میدانی و با رویکرد توصیفی-تحلیلی  صورت می گیرد. به عنوان نتیجۀ نهایی و باتوجه به ویژه گی هایی سفالی و سایر داده های فرهنگی می توان به پیوستگی های فرهنگی با سایر مناطق شمال غرب و جایگاه و اهمیت آن در تبیین جدول گاهنگاری شمال غرب ایران اشاره کرد و ازلحاظ گاهنگاری، تاریخی برابر با 3700/3600-4500پ.م. را شامل می شود.

آثار سفالین، از ده ها هزار سال پیش به وسیلۀ بسیاری از تمدن های باستانی تولید می شوند که به دلیل مواد اولیه و فناوری آن ها در طول تاریخ همواره بخش مهمی از فرهنگ و زندگی انسان ها بوده اند. کله کوب محوطه ای است در شرق ایران، استان خراسان جنوبی و شهرستان سرایان و طی کاوش هایی که در سال 1397 ه‍.ش. در این محوطه صورت گرفت، در دو کارگاه لایه نگاری حجم زیادی از کاسۀ لبه واریخته به همراه دیگر گونه های سفالی مربوط به هزارۀ چهارم پیش ازمیلاد که در جنوب غرب شناخته شده هستند، در دورۀ دوم این محوطه که با عنوان کله کوب II معرفی می شود، به دست آمد. این محوطه تاکنون شرقی ترین محوطه در فلات ایران است که کاسۀ لبه واریخته در مجموعۀ یافته های آن دیده شده است. باتوجه به اهمیت محوطۀ کله کوب در شناخت حوزۀ پراکنش این گونۀ سفالی، در این پژوهش سعی بر آن است با استفاده از روش های هدفمند آنالیزی و آزمایشگاهی میان رشته ای همانند پتروگرافی مقاطع نازک و آنالیز طیف سنج فلورسانس پرتوی ایکس (XRF) به بررسی ساختاری نمونه های این منطقه و مقایسۀ تطبیقی با سه محوطۀ چغامیش، ابوفندوا و تل ابلیس که دارای فناوری مشابه هستند، پرداخت. با تجزیه و تحلیل نتایج به دست آمده مشخص شد که نمونۀ سفال های موردمطالعه ازنظر تکنیک از یک الگو در ساخت پیروی می کنند؛ ولی ساختار تشکیل دهندۀ آن، شبیه به هم نبوده و منشأ ساخت آن ها متفاوت است، به طوری که نوع مادۀ اولیه در ساخت سفال های محوطه های فوق با کله کوب متفاوت بوده است.

شناخت شیوه های تدفین و تفسیر گورنهاده ها، تبلور فرهنگ و بازتابی از عقاید بشری نسبت به جهان دیگر، آداب ورسوم، باورهای مذهبی و همچنین ساختارها و پیچیدگی های اجتماعی است. با ظهور مراکز شهری و گسترش آن ها در دورۀ مفرغ قدیم و میانی سبب شکل گیری ارتباطات تجاری گسترده و برهم کنش های فرهنگی ویژه ای میان مهم ترین کانون های فرهنگی جنوب و شمال شرق و آسیای میانه می شود که پس از آن در دورۀ مفرغ جدید با ظهور فرهنگ بلخ-مرو/خراسان بزرگ نیز ادامه می یابد. در این دوره سنت های تدفینی ویژه ای شکل گرفته که مهم ترین آن تهی گور است و درک کلی منشأ تهی گورها از اهداف اصلی پژوهش حاضر نیز محسوب می شود.  آن ها  گوری اند که فاقد بقایای اسکلت متوفی بوده و احتمالاً کارکرد یادمانی داشته یا تنها یک سنتی تدفینی اند. شکل گیری این سنت از دورۀ مفرغ قدیم در جنوب شرق و در گورستان های شهرسوخته، شهداد و خنامان گزارش شده و  در دوره های بعد، یعنی مفرغ میانی و جدید به عنوان پدیده ای فراگیر در نیمۀ شرقی ایران و آسیای میانه مطرح می شود؛ در این راستا پرسش اصلی پژوهش، چرایی و چگونگی این موضوع و مکانیزم های انتشار این سنت است که حجم و تعداد تهی گورهای کاوش شده در مناطق فرهنگی متعدد و گاهنگاری های ارائه شده برای آن ها به تحلیل موضوع کمک می کند. فرض کلی بر این منطق استوار است که باتوجه به بررسی کمی و گاه شناختی جامعۀ آماری منشأ اصلی این سنت یا شیوۀ تدفینی به منطقۀ جنوب شرق ایران و مشخصاً دورۀ مفرغ قدیم در محوطۀ شهرسوخته سیستان و گورستان الف شهداد نسبت داده می شود. این سنت سپس در دورۀ مفرغ میانی در گورستان ب و ج شهداد و خنامان کرمان رواج یافته و درنهایت در راستای ارتباطات فرهنگی، جابه جایی مردم و اندیشه های مکانیزم شبکه های ارتباطی، تجارت های غیرمستقیم و پیشه وران کوچ رو، به صورت فراگیر در مناطق میانۀ آسیا در دورۀ مفرغ جدید، انتشار پیدا کرده است.

شهرسوخته با حجم انبوهی از داده های فرهنگی، از اهمیت و جایگاه ویژه ای نسبت به دیگر محوطه های هزارۀ سوم پیش ازمیلاد در فلات ایران برخوردار است؛ چراکه فراوانی آثار به دست آمده از آن، منابع مطالعاتی مناسبی در بررسی عملکرد و ذهنیت انسان این هزاره از رویارویی با مسائل متعددی در تولید صنایع گوناگون چون نساجی دارد که انسان امروزی با آن مواجه است. یکی از راه های اثبات این مدعا، از بررسی انواع پارچه های به دست آمده از این محوطه می باشد که با دربرداشتن انواع الیاف و تکنیک های بافت پارچه، به همراه ابزار به دست آمده از این فرآیند، بازگویِ اشراف آنان در برخورد با عملکرد خلاقانه در استفاده از ابزار و نحوۀ تولید پارچه است. بررسی ابزارهای به دست آمده و داده های مرتبط با این ابزارها، همچون پارچه های شهرسوخته، کمک شایانی در شناخت بخشی از فرهنگ این مردم در هزارۀ سوم پیش ازمیلاد می کند؛ پژوهش میدانی حاضر نیز با رویکردی توصیفی-تطبیقی، شاخص ترین نمونۀ پارچه های بافته شده با انواع تکنیک های بافت را به کمک تصاویر ریخت شناسی (مورفولوژیکی)، جداول و نمودارها، همراه مقایسۀ تطبیقی آن ها به لحاظ ظاهری و کاربرد صحیح با ابزار به دست آمده و سپس، نمونه های مشابه امروزی، مورد بررسی، توصیف و تطبیق قرار می دهد که در بازگویی هرچه روشن تر از ترسیم بخشی از زندگی روزمرۀ انسان عصر مفرغ، به عنوان هنرمند-صنعتگر، درحوزۀ صنعت نساجی، بازشناسی فضای آن دورۀ زمانی را احیاء می کند.

یکی از انواع مشروعیت پادشاهان در دوران باستان، مشروعیت الوهی است. فرمانروا در این چارچوب، پا را از ادعای نمایندگی خدا و تبار الهی فراتر می گذارد و خود را یک خدا معرفی می کند. بنابر اسناد و مدارک، به نظر می رسد که نخستین نمونۀ رسمی از اعلام الوهیت شاهان در بین النهرین، در دوران حکومت اکد و به دست نرام-سین (حدود 2261-2206پ.م.) صورت گرفته است. در دوران حکومت اکد یا همان سلسلۀ سارگنی، برای نخستین بار تلاش می شود که یک حکومت سیاسی یکپارچه در بین النهرین تأسیس شود؛ از این رو، مطالعۀ اعلام الوهیت پادشاه در بستر کسب مشروعیت حکومت حایز اهمیت است. نرام-سین، نخستین نمونۀ رسمی از این ایدئولوژی در بین النهرین است که باعث شد موجی، هرچند سطحی از اعلام الوهیت شاهان شکل گیرد. منابع مربوط به پادشاهی الوهی نرام-سین در مقایسه با شاهان بین النهرینی که پس از او اعلام خدایی کردند کمتر است. به علاوه، عمدۀ مطالعات جدید بر سنت متأخر تمرکز دارند. پژوهش حاضر، برای جبران این نقص، بر پادشاهی الوهی نرام-سین و جوانب مختلف آن تمرکز می کند. در این پژوهش تلاش می شود تا آن فرآیند سیاسی که به ادعای الوهیت نرام-سین منجر گردید، جایگاه و وضعیت الوهی وی، اهداف کلی وی از این اقدام، ریشه ها و عواملی که موجب این ادعا شدند، پیامدهای این ایدئولوژی و تأثیرات بلندمدت آن، بررسی شده و به این پرسش که آیا ادعای الوهیت در دوران اکد، تنها به نرام-سین منحصر است یا خیر(؟)، پاسخ داده شود.

ورکانه / هیرکانیا (جلگۀ گرگان، دهستان/مشهد مصریان) از مناطق کلیدی باستان شناسی در کلیت جغرافیایی ایران فرهنگی محسوب می شود. پژوهش های باستان شناسی در این منطقه، عمری بیش از صدسال دارد؛ با این وجود همچنان مسائل اساسی باستان شناسی در این حوزه بی پاسخ مانده است. ازجملۀ این مسائل می توان به عدم وجود معرفیِ جامعی از اشکال سفالی دورۀ آهن این منطقه و پیوستگی شکلی آن ها با دورۀ مفرغ آن اشاره کرد؛ این پیوستگی ریخت شناسانه در شمال منطقه که به «مشهد مصریان» یا «دهستان باستان» معروف است، توسط باستان شناسان شوروی سابق موردمطالعه قرارگرفته و به عقیدۀ آن ها اشکال سفالی دورۀ آهن دهستان ریشه در عصر مفرغ گرگان دارند؛ با درنظر گرفتن فرض مشابه، در این پژوهش با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بررسی شکلیِ 780 قطعه از سفال های نی تپه از مجموع 12369 قطعه سفال عصر آهن پرداخته شده است و در این راستا برای یافتنِ پاسخ پرسش هایی از قبیل: تشابه اشکال دورۀ آهن نی تپه با اشکال دورۀ مفرغ هیرکانیا، جای گذاری زمانیِ سفال های نی تپه در مراحل سه گانۀ عصر آهن ایران و برداشتی از چگونگی روند گذار اشکال سفالی از دورۀ مفرغ به آهن منطقه، کوشش شده است. بررسی این سفال ها نشان می دهد اشکال سفالی دورۀ آهن نی تپه زیرمجموعه ای از نمونه های دورۀ آهن هیرکانیا بوده و به دلیل تشابه زیاد مجموعه های سفالی دورۀ آهنِ این منطقه با یک دیگر و شباهت آن ها با نمونه های دورۀ مفرغ می توان گفت سفال های دورۀ آهن هیرکانیا می تواند ریشه در دورۀ موسوم به مفرغ جدید آن داشته باشد.

بنای قلعه کُهزاد بر بلندترین نقطۀ کوه وِیزِنهار/وِیزِنیار در غرب دشت رومشگان و در جنوب غرب استان لرستان قرار دارد. کاوش های باستان شناسی محوطه در اواخر دهۀ 60ه‍.ش. مجموعه ای از واحدهای معماری به ابعاد 17×38متر را آشکار ساخت؛ این فضاها متشکل از دو چهارتاقیِ گنبددار با نقشۀ چلیپایی، تالاری چهارگوش با راهروهایی در اضلاع شمالی و جنوبی آن و چند فضای جانبی دیگر است که با لاشه سنگ و ملاط گچ ساخته شده اند. به کارگیری شاخصه هایی مانند ستون های تزئینی، گچبری هایی با نقش گل رزت، برخی دخل و تصرفات در عناصر معماری و مجسمه های مفرغی با منشأ نامعلوم، کاوشگر محوطه را بر این باور استوار کرد که بنای قلعه کهزاد را در زمرۀ «مهرابه های برجای مانده از اوایل حکومت اشکانی» قرار دهد؛ اما، مشخصات سازه ای و نحوۀ آرایش فضاهای معماری درکنار دیگر شواهد به دست آمده از بنا (سفال) این موضوع را تأیید نمی کند. در پژوهش حاضر تلاش می شود تا با استناد بر تمام شواهد موجود پرتو روشنی بر ابهامات پیشِ رو در مورد ماهیت کارکردی و بازۀ زمانی ساخت بنا افکنده شود. یافته های پژوهش ازطریق بازدیدهای میدانی و مطالعات کتابخانه ای جمع آوری شده و با بهره گیری از رویکرد تاریخی -تحلیلی مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته اند. نتایج نشان می دهد بنای قلعه کهزاد قرابت چندانی با مهرابه یا معبد آناهیتا ندارد؛ در این بنا بقایای معماری یا نمادها و نشانه هایی که بتوان با استناد به آن ها پرستش خدای میترا یا بغ بانوی آناهیتا را گواهی داد، به دست نیامده است. ویژگی های فنی بنا مانند به کارگیری تاق های مازه دار با بیز کُند و استفاده از فیلپوش های مخروطی برای برپایی گنبدها به همراه گونه شناسی نمونه های سفالی، بیانگر تعلق بنای مزبور به دورۀ ساسانی است. همچنین پلان بنا و آرایش واحدهای معماری همچون ترکیب چهارتاقی های چلیپایی گنبددار با دالان های طواف و تالار مرکزی، الگوی رایج آتشکده های دورۀ ساسانی را تداعی می کند. وجود بقایای محل پایه آتشدان و سکوهای مکعب-مستطیل در فضای داخلی چهارتاقی های قلعه کهزاد نیز در راستای انجام مراسمات مذهبی در ارتباط با آئین زرتشتی قابل درک است.

در دورۀ ساسانی به واسطۀ رونق دین زرتشت، بناهای مذهبی به صورت آتشکده های چهارتاقی ساخته می شد. این آتشکده ها در برگیرندۀ فضاهای چهارتاقی گنبددار و گاهی دارای رواق پیرامون بود که در بخش میانی بنا یک پایه آتشدان تعبیه شده بود. آتش این آتشکده ها براساس رتبه و اهمیت شامل آتش بهرام، آتش آدران، آتش دادگاه و سپس آتش های خانگی و شخصی بود. باوجود مطالعات گسترده در سایر نقاط ایران، مطالعات اندکی درخصوص مظاهر آئین دین زرتشت شامل ساختار آتشکده ها و آتشدان های سواحل خلیج فارس و تعیین نوع و اهمیت آتش فروزان در آن ها صورت پذیرفته است. در سواحل شمالی خلیج فارس که بخش جنوبی حوزۀ مطالعاتی فارس محسوب می شود تنها دو آتشکدۀ محمدآباد برازجان و آتشکدۀ کناری شناسایی و معرفی شده اند؛ همچنین تعدادی پایه های آتشدان در: تل شهید، قلعه برازجان، امامزاده شاه نورالدین، کشتو و تعداد بیشتری در بردستان معرفی شده است. باوجود شناسایی این آثار، اطلاع چندانی درخصوص جایگاه و رتبۀ آتش فروزان در این مراکز دینی وجود ندارد. در این پژوهش ضمن اشاره مختصر به آتشکده ها و پایه آتشدان های مکشوفه در سواحل شمالی خلیج فارس (محدودۀ استان بوشهر)، مُهر کتیبه دار دورۀ ساسانی مشکوفه از بردستان که نشان دهندۀ آتش فروزان  در آتشکده ای ایالتی در سطح آتشکدۀ آذر فرنبغ در این منطقه است، موردمطالعه قرار می گیرد. فراوانی پایه های آتشدان، بقایای چندین آتشکده و شناسایی این مُهر با کتیبۀ دورتادور و علامت حکومتی ساسانی در بخش میانی مُهر نشان دهندۀ مرکزیت بردستان در زرتشتی گری سواحل شمالی خلیج فارس در دورۀ ساسانی است. پژوهش حاضر با استفاده از اطلاعات به دست آمده از بررسی های باستان شناسی و کشفیات اتفاقی در سواحل شمالی خلیج فارس شکل گرفته و با بهره مندی از مطالعات کنابخانه ای تکمیل شده است.

در نظام مالی عصر ساسانی (651-224م.)، علاوه بر دو واحد پولی اصلی، یعنی دینار (طلا) و درهم (نقره)، واحدهای کم ارزش تر دیگری نیز در گردش بودند که به ویژه در بخش هایی از ایران در مبادلات اقتصادی مردم از اهمیت ویژه ای برخوردار بودند. این واحدهای کم ارزش تر که شامل اجناس نقره با وزن پایین، مس، برنج و مفرغ می شدند، نقش عمده ای در اقتصاد عمومی و مبادلات روزمره ایفا می کردند. بررسی این سکه های خرد، علاوه بر نشان دادن نوع مواد اولیۀ آن ها، به کشف نقوش و نمادهایی خاص نیز منجر می شود که در هیچ کدام از سکه های طلا و نقره ساسانی مشاهده نمی شود. نکتۀ جالب توجه در این سکه ها، درج نقوش و نمادهایی ویژه است که به هیچ وجه بر دینارها و درهم ها به کار برده نمی شد؛ نقوشی بزرگ از خورشید و ماه و ستاره و آتشدانی افروخته در روی سکه که بی شک نماد یک موضوع و باور خاص هستند. می دانیم که خورشید و ماه که بر پایۀ اوستا  از ایزدان زردشتی هستند با بررسی مسکوکات خُرد مانند پشیز و مطالعۀ متون پهلوی ساسانی و کتاب دینی اوستا که مملو از به تصویر کشیدن نمادهای دینی است؛ و همچنین تحلیل رویدادهای تاریخی و شاهان مختلف عصر ساسانی، می توان به این نتیجه رسید که این نقوش درحقیقت نشانگر عقاید و باورهای دینی مردم آن دوران بوده اند. در این میان، تنها نقوش نمادین نیستند که اهمیت دارند، بلکه نام ضرابخانه هایی که این سکه ها در آن ها ضرب می شدند نیز در این مطالعه مهم به شمار می آیند. افزون بر این، سکه های پشیز موزۀ ملک نیز به عنوان نمونه های مهم درنظر گرفته شده اند؛ لذا در این پژوهش قصد آن دارد تا به بررسی جامع تمامی این نقوش و نمادها، همچنین معرفی ضرابخانه ها و کارکرد آن ها در دورۀ ساسانی پرداخته و به تحلیل ارتباط آن ها با باورهای دینی و فرهنگی این دوره را ارائه دهد.

همکاری و هم سویی نقاشان، فلزگران و قلم زنان ماهر دورۀ ساسانی موجب گردید تا شاهکار آنان در زمرۀ اشیاء شاخص و منحصربه فرد گنجینه ها و مجموعه های شخصی در سراسر دنیا قرار گیرد؛ به خصوص آن دسته از ظروف سیمینی که با به کارگیری از فنونی متنوع، همچون: تراش کاری، قلم زنی، کنده کاری، برجسته کاری، ریخته گری، الصاق قطعات تزئینی و زراندود ساخته شده است. ازسویی توجه و علاقۀ قشری خاص به این دسته از آثار موجب گردید تا جاعلان اموال هنری فرصت را غنیمت شمرده و مصنوعات تقلبی خود را به سبک و سیاق آن دوره تولید نمایند؛ بنابراین بایسته است، باتوجه به آمار بالای کشف اشیاء از سوداگران آثار فرهنگی-تاریخی، اموال ضبط شده از آنان را با نگاهی ژرف تر بررسی کرده، از اصالت آن ها مطمئن شویم. این پژوهش به مطالعۀ بشقاب سیمین با نقش قوچ که به سبک دورۀ ساسانی تولید شده و از قاچاقچیان در استان مازندران به دست آمده است، می پردازد؛ اثری که به عنوان شئ اصل در دفتر اموال گنجینۀ ساری ثبت شد؛ اما در بازبینی مجدد، اصالت آن توسط نگارنده مورد تردید قرار گرفت، در روند انجام کارشناسی مجدد، بشقابی که فرد جاعل از روی آن الگوبرداری نمود، شناسایی و مراحل بررسی اصالت آن در پژوهش حاضر ارائه گردید. این جستار ضمن اشاره به شیوه های تشخیص اصالت بشقاب گنجینۀ ساری، به معرفی نقش مایه های بشقاب اصل دورۀ ساسانی که هنرمند آن را با الهام از طبیعت و زندگی انسان ها ساخته و الگوی فرد جاعل قرار گرفت، می پردازد. هنرمندی که توانست از روی تجربه و به شکل کاملاً ذهنی با حذف قرینه سازی و استفاده از نیروهای بصری ناشی از شکل و زمینه، مناسب ترین ترکیب بندی را در نقش زمینه پدید آورد. درنتیجۀ این مطالعات، اصالت بشقاب گنجینۀ ساری مردود اعلام گردیده و درنهایت این اثر به عنوان یک شئ جعلی در دفتر اموال مخزن ثبت گردید.

سابقۀ ارتباط ساکنان سرزمین های ایران و چین به شکل گیری امپراتوری های قدرتمند دو سرزمین و به مدت ها پیش از ظهور اسلام برمی گردد. به گواهی منابع مکتوب و مستندات باستان شناسانه، تجربۀ موفق ارتباطی دو سرزمین حتی متعاقب سقوط ساسانیان همچنان ادامه یافت. با تغییر پایتخت جهان اسلام به بغداد، باب جدیدی از مراودات دریایی آغاز و موجبات رونق مسیر دریایی و رشد بنادر خلیج فارس را فراهم ساخت. در این زمان، ارتباطات مستقیم و پیوسته ای با بنادر چین برقرار شد. گزارش های تاریخی سده های اولیه تا قرن 10ه‍.ق. اطلاعات قابل توجهی را از روند مراودات پر فراز و نشیب این دو سرزمین ارائه می دهند. روند مراودات نشان داده است که با تحولات تاریخی دو جانبه همسو بوده است؛ اما این موضوع تاکنون ازطریق مطالعات باستان شناسی که شواهد این ارتباطات را مستقیماً ازطریق بررسی یافته های مکشوفه از این منطقه دنبال می کند، مورد ارزیابی قرار نگرفته است؛ از این نظر فهم واقعی آن ها را دشوار می کند. باتوجه به این که مطالعات باستان شناسی با رویکردی مسئله محور یافته های فرهنگی را مورد بررسی قرار می دهد، به دنبال این موضوع هستیم که گاهنگاری یافته های سفالی تا چه میزان بر روند مراودات و نوسان آن تأکید دارند؟ در راستای پاسخ به این پرسش، از نتایج بررسی و مطالعات یافته های سفالی محوطه های باستانی این منطقه استفاده شده است. یافته های پژوهش نشان داد؛ هر چند گزارش های تاریخی صراحتاً در پاره ای موارد بر لغو کامل مراودات یا غیرمستقیم بودن آن تأکید دارند، اما گاهنگاری یافته های سفالی منطقۀ خلیج فارس روندی مستمر را در واردات آن ها نشان می دهد و حاصل آن بر یکپارپگی اطلاعات، به ویژه دقت در گاهنگاری یافته های سفالی و مطالعه کمی آن ها تأکید دارد.

هم زمان با آغاز پروژۀ سدسازی در منطقۀ چم شیر، فعالیت های باستان شناختی آن هم رنگ وبوی ویژه ای به خود گرفت. کشف محوطه های اسلامی از سده های میانی تا قرون متأخر به همراه سایر کشفیات، زمینۀ کاوش های علمی منطقه را فراهم کرد. مطالعات انجام شده در منطقه، شرایط مطلوب جغرافیایی و وجود عارضه های طبیعی خاص مانند مسیر عبور رودخانۀ زهره و داشتن دامنه هایی سرسبز که در نیمۀ دوم سال جلوۀ بهتری را به محیط پیرامون می دهند، از علل اصلی سکونت در محوطۀ 089 و مکانی مطلوب برای جوامع کوچ رو با جابه جایی عمودی می دانند. شواهد باستان شناحتی به دست آمده از محوطۀ 089 چم شیر از کاوش با روش کانتکست، در سال 1401 ه‍.ش. (یافته های معماری و سفال ) و تجزیه و تحلیل آن ها، بازتاب نوعی استقرار نیمه موقت متعلق به جامعه ای کوچ رو با شیوۀ معیشت مبتنی بر دامپروری به همراه کشاورزی دیم است. وجود بقایای معماری مرتبط با این سبک زندگی که شامل فضای سکونت انسان و محل نگه داری دام به همراه ساختارهای پیرامونی آن ها و یافته های سفالی که باتوجه به فرم، کیفیت ساخت و کاربرد احتمالی، ارتباط این مجموعه های معماری را با شیوۀ مذکور بیشتر تأیید می کنند، شواهدی از این سبک زندگی می باشند. پژوهش حاضر با هدف دستیابی به دوره های سکونت، سبک زندگی رایج و آگاهی از برهمکنش های محوطه و جامعۀ پیرامونی آن با سایر مناطق، اقدام به مطالعۀ گونه شناختی و گاهنگاری مقایسه ای یافته های کاوش با سایر مناطق پیرامونی کرده که در راستای پاسخ گویی به پرسش هایی ازقبیل: چگونگی و نحوۀ ارتباطات در برهمکنش ها، چگونگی تاریخ گذاری یافته های فرهنگی منقول و غیرمنقول و... است. پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و انجام مطالعات تطبیقی صورت گرفت. محوطۀ 089، شامل پنج واحد ساختمانی مجزا با ابعاد گسترده بود که دو واحد ساختمانی با ساختار معماری تقریباً یکسان در کاربرد مواد خام و شیوه ساخت از دل خاک نمایان شد. در این واحدهای معماری، انواع سفال های نوع استخر، سفال های منقوش بدون لعاب اسلامی، سفال لعاب دار و سفال های سادۀ دوران اسلامی مشابه نمونه های به دست آمده از منطقۀ فارس، خوزستان، کرمان و چهارمحال وبختیاری هم راستا با مطالعۀ واحدهای معماری منجر به گاهنگاری نسبی محوطه از قرون میانی تا سده های متأخر اسلامی گردید.

کاربرد روش های علمی و آزمایشگاهی بر پایۀ سنجش داده های رقومی و تحلیل تصاویر در مقیاس متفاوت جایگاه مناسبی را در مطالعات باستان شناسی ایجاد نموده است. استفاده از پرتوهای پرانرژی سینکروترون در راستای شناسایی هرچه دقیق تر مواد تاریخی و فرهنگی و معمولاً به صورت غیرتخریبی و با دقت بسیار بالا به شناسایی هرچه بهتر مواد مورد بررسی در مقادیر بسیار جزئی کمک نموده است؛ همچنین مطالعۀ نمونه ها با پرتوهای کاتدی و ایجاد شاخصۀ لومینسانس در کانی های موجود در نمونه ها، می تواند به شناسایی هرچه بهتر ترکیب شیمیایی و تغییرات فازی در نمونه های تاریخی منجر گردد. پرتو های ایجاد شدۀ کاتدولومینسانس از ترکیبات بلورین موجود در نمونه های مطالعاتی باعث یافتن تحلیل های نوین کانی شناسی در راستای درک بهتری از فن آوری ساخت و منشأ یک مادۀ تاریخی می شود. در راستای بررسی و مطالعات باستان شناسی انجام شده در طی سال های 1392-1393ه‍.ش. در محدودۀ شهر گور تعداد قابل توجهی سفال سلادن و سفال های منقوش و دارای لعاب به دست آمده است. در این تحقیق تعداد 7قطعه از سفال های مکشوفه با استفاده از روش های مرسوم آزمایشگاهی و استفاده از باریکۀ پر انرژی اشعۀ ایکس تولید شده در سینکروترون و کاتدولومینسانس میکروسکوپی مورد بررسی قرار گرفتند. این مطالعات در راستای شناسایی خصوصیات شیمیایی این سلادن ها، نحوۀ ساخت آنان انجام گردید. در راستای این مطالعات مشخص گردید که این سفال ها از خاک رس کائولینی و در درجۀ حرارت حدود 1200درجۀ سانتی گراد و در دو مرحله پخته شده و از نسبت های مشخصی از مواد خام در ترکیب شیمیایی بدنه و لعاب آن ها استفاده شده است. این تناسب و نحوۀ پخت مواد دلیلی است بر انسجام و استحکام سلادن، که با درجۀ حرارت شکل گیری فازهای بلورین بین بدنه و لعاب همسانی دارد.