محیط شناسی
سال:1381 | دوره:28 | شماره:ویژه نامه |تعداد مقالات:8

تالاب انزلی واقع در راستای ساحل جنوبی دریای خزر روزگاری دارای 60 کیلومتر طول (در امتداد شرقی ـ غربی) و با وسعتی در حدود 250 کیلومتر مربع بود. این بستر آبی یکی از بزرگترین منابع آب شیرین با پیرامونی از روستاهای متعدد و آباد است. قبل از 70 سال گذشته این تالاب راه آبی ورود به دریای خزر برای مسافرت به آن سوی کرانه دریا و به اروپا بود. تا نیمه قرن میلادی گذشته این تالاب تامین کننده نیازهای غذایی (پروتئین و برنج) مردم پیرامون خود و دارای اهمیت اقتصادی و محیطی برای رفع مایحتاج زندگی روزمره مردم گیلان به شمار می رفت. ارتباط طولانی (چندین قرن) مردم پیرامون آن با تالاب و آن سوی دریای خزر، سبب نوعی عادات و شیوه زندگی وابسته به این بستر آبی حیاتی گردید و تالاب در واقع نوعی هویت برای مردم آن سامان شد. داستانهایی که مردم در مورد گذشته این تالاب شنیده بودند و یا همراه با خاطرات خود بازگو می کردند، همه مایه نوعی فرهنگ خاص بی پیرایه و سالم و برگرفته از ذات طبیعت برای آنها شد.در طول 30 سال اخیر نظام چرخه تعادلی این تالاب (بر اثر دستکاریهای انسانی) دچار تحولات سهمگین، هولناک، پیری زودرس و اغمای مرگ آور ـ که می باید هنوز نسلهای آینده نیز از آن بهره می گرفتند ـ شد. اقداماتی که در سالهای اخیر به عنوان احیا تالاب در آن صورت گرفت ـ چه آگاه و چه ناآگاه ـ آلودگیها را در آن غیر قابل کنترل، عمیق تر و آینده آن را تاریکتر ساخت. مسایل جاده سازی و اقدامات اخیر چه در حوضه و چه پیرامون آن سبب شد تا این تالاب دیگر بستر حیاتی آبی و ذخیره گاه زیستی شناخته شده جهان نباشد و اعتبار خود را در فهرست بین المللی تالابهای جهان از دست بدهد. این نوشته حاصل تحقیق و بازدیدهای مکرر و مطالعه تالاب انزلی از سال 1339 تا سال 1380 است.بخش اول این مقاله شامل تاریخ مطالعات تالاب انزلی و پیامدها و تحولات ناشی از اثرات انسانی است. بخش دوم این نوشته به چگونگی پراکنش گیاهان آبزی تالاب و تنوع زیستی گونه های گیاهی آن اشاره دارد.

بندر انزلی دومین شهر پرجمعیت استان گیلان، با جمعیتی حدود یکصدهزار نفر به صورت خطی در طول حدود 15 کیلومتر از سمت شمال به دریای خزر و از جنوب به تالاب انزلی محدود می شود و آبراهه ای که ارتباط دریا و تالاب را برقرار می سازد شهر را به دو قسمت شرقی (غازیان) و غربی (انزلی) تقسیم نموده است. پیشروی آب دریای خزر و به تبع آن تالاب انزلی از دو سو در دهه اخیر خسارات فراوانی را بر شهر وارد ساخته است. به طوری که شورایعالی شهر سازی و معماری ایران را بر آن داشت که برای حل این مشکل به چاره اندیشی بپردازد. نهایتا مقرر شد که خط تراز 24 - متر (ارتفاع از سطح آبهای آزاد) به عنوان لبه دریا محسوب و هر گونه ساخت و سازی ورای این روقم به جز تاسیسات سبک و موقت ممنوع اعلام گردد. بر اساس این مصوبه مقرر شده تاسیسات زیر بنایی حیاتی شهر در رقوم بالای 22- متر احداث و به کاربری های مسکونی و سایر خدمات وابسته تا رقوم 24 - متر اجازه ساخت و ساز داده شود.بر این اساس حدود 50 درصد از سطح شهر بندر انزلی رقوم ناامن تلقی و نزدیک به 29 هزار جمعیت ساکن در آن بایستی به نقاط امن انتقال داده شوند. با توجه به مصوبه فوق، که بر اساس سیاست کلی برخورد با مساله پیشروی آب دریای خزر اتخاذ گردیده بود وهمینطور با توجه به هدف حفظ و احیای تالاب انزلی، توجه به ملاحظات زیست محیطی در منطقه و بالاخره موضوع توریسم که از عمده ترین درآمد شهر می باشد و همچنین موضوع ایجاد منطقه ویژه اقتصادی بندر انزلی، به نظر می رسد تجدید نظر در طرحهای جامع و تفصیلی بندر انزلی امری ضروری و اجتناب ناپذیر باشد.

مدیریت منابع زیست محیطی از جمله مباحث مهم در علم محیط زیست محسوب می گردد. تالابها با وجودی که از اکوسیستم های با ارزش در سطح جهان محسوب می شوند همواره مورد بی توجهی انسان قرار گرفته اند.بدون شک حفظ ارزش های زیست محیطی و تنوع زیستی در این عرصه ها مستلزم یک مدیریت ویژه بوده و در این رهگذر هر گونه اقدام در جهت بازسازی شرایط اکولوژیکی در آن بدون عنایت به مدیریت حوزه آبخیز بی نتیجه خواهد ماند. در بررسی حاضر ارتباط آماری شاخص های آلاینده، با عوامل مساحت، جمعیت و تراکم، تعیین گردید که بر این اساس راهکاری اجرایی در این خصوص نیز ارایه گردیده است.

تجارب جهانی حافظت از تالاب ها نشان می دهد که می توان از برنامه ریزی و مدیریت مشارکتی به عنوان ابزار تحقق اهداف سه گانه (اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی) توسعه پایدار تالاب ها بهره گرفت تا کنون ابزار یاد شده برای حفاظت تالاب انزلی بکار گرفته نشده است.یافته های تحقیق حاضر نشان می دهد که به ترتیب «عدم احساس تعلق گروههای اثر گذار و اثر پذیر تالاب به آن» «عدم استقبال کارشناسان، برنامه ریزان و مدیران از مشارکت این گروه ها»، «عدم تشکل گروه های مذکور». «عدم اطمینان بهره برداران تالاب به استفاده از آن در سالهای آینده»، «تضاد منافع گروههای مختلف اثر گذار و اثر پذیر تالاب»، «مشکلات معیشتی برخی از این گروهها»، «بهره برداری مقطعی برخی آنان از تالاب»، «مقاومت نظام کنونی مدیریت تالاب در برابر مشارکت»، «عدم آشنایی کارشناسان، برنامه ریزان و مدیران تالاب با روش ها و تکنیک های مشارکتی» از مهمترین موانع مشارکت گروههای مختلف اثر گذار و اثر پذیر تالاب انزلی در برنامه ریزی و مدیریت آن به شمار می روند.به منظور رفع موانع یاد شده طراحی و استقرار سامانه پیشنهادها، تدوین نظام نامه حقوق عرفی بهره برداران تالاب اصلاح فرایند برنامه ریزی و مدیریت تالاب، آموزش کارشناسان، برنامه ریزان و مدیران تالاب، تشویق گروههای اثر گذار و اثر پذیر تالاب به ایجاد تشکل و کاهش مشکلات معیشتی بهره برداران تالاب پیشنهاد می گردد.