خردنامه صدرا
سال:1387 | دوره:- | شماره:54 |تعداد مقالات:12

به مباحث سیاسی مطرح شده در نوشته های ابن سینا می توان از جهات مختلفی نظر کرد و متناسب با رویکرد روشی، نتایج احیانا متفاوتی گرفت. نوشتار حاضر از منظر ویژه ای به طرح بحث درباره برخی وجوه سیاسی فلسفه ابن سینا می پردازد. تلاش ما بر اینست که جایگاه شیخ الرییس را در تاریخ فلسفه سیاسی اسلامی برجسته کنیم و در این کار بیشتر بحث تخیل مورد توجه ما بوده است. طرح تدوین «فلسفه نبوی» با فارابی، که بویژه در کتاب اندیشه های اهل مدینه فاضله کوشیده بود با گسترش کارکردهای قوه متخیله، به توضیح پدیده نبوت و نسبت آن با فلسفه و سیاست بپردازد، آغاز گشت. اندیشه ابن سینا را باید در چارچوب طرحی نگریست که فارابی پی افکند و پس از ابن سینا نیز بطور خاص، شهاب الدین سهروردی با تدوین حکمت اشراقی آن را پیش برد. نقش ابن سینا در این میان، بعنوان فیلسوفی که تاملات فارابی را گسترش بخشید و به طرح دو بحث مهم «حدس» و «تخیل نفوس فلکی» پرداخت، قابل تامل است. بدینسان او راهی را گشود که دو سده بعد به تدوین نظام حکمت اشراقی، که عالم خیال از مفاهیم اساسی آن بود، منجر گشت.

بررسی تاریخ تطور مساله عقل نمایانگر یکی از مهترین مسایل در تاریخ فلسفه نزد هر حکیم یا محققی می باشد، بگونه ای که ارسطو در یونان، عقل حوزه درس افلاطون نامیده شد، و نام او با عقل مقارن گردید. ابهام تفسیر ارسطو درباره عقل، شارحان آثار او را بر آن داشت که در بازبینی مساله عقل از نظر ارسطو، راه حلهای بدیعی ارایه کنند. مقام ممتاز عقل در آثار فیلسوفان مسلمان بعنوان مدار حکمت و افکار فلسفی مبین همین شرایط است، چرا که بحث در باب عقل و مراتب آن با تعیین مقام انسان در جهان، سرنوشت نفس در حیات جاویدان، رابطه حق با خلق، نقد معرفت انسانی، رابطه نفس و بدن، و حل مساله معاد ارتباط تنگاتنگی دارد.

در این مقاله خواهیم گفت که در محدوده سخن از خدا، امور اخروی، قیامت، و بطور کلی امور غیر مادی زبان قرآن زبان تمثیل است، و بلکه زبان تمثیل، یگانه زبان سخن از این امور و تنها راه درک آیات و الفاظ متشابه قرآن است. فهم این زبان، محتاج فهم هستی شناسی عالم و شناخت روح و حقیقت معنا و تمثل آن در عوالم مختلف است. این زبان بدین ترتیب و از طریق روح و حقیقت معنا که در همه مظاهر و مثالهای خود حضور دارد، ما را به زبان مشترک معنوی می رساند. صدرالمتالهین این زبان را در مقابل زبان اقتصاد اشاعره، زبان اقتصاد صحیح نامیده است. زبان «ظاهرگرا» و «زبان رمز و اشاره» دو زبان دیگری است که صدرا آنها را در بحث از زبان قرآن به میان کشیده و نقد کرده است.

ابن خلدون در نقد کلامی فلسفه و توجه به اعتقادات دین، و با در نظر گرفتن منطق صوری بعنوان علمی مستقل از مابعدالطبیعه مشائی، غزالی را دنبال کرد اما با نقد معرفتشناختی فلسفه از او فاصله گرفت. او فلسفه را برای سعادت جاویدان و ماورا طبیعی انسان کافی نمی دانست و حوزه آن را به طبیعیات محدود کرد. نقد او از فلسفه بر مبنای شناخت در ارتباط با تجربه بود و از مفاهیم انتزاعی احتراز کرد. در این طریق آرای او شبیه به آرای گیللموس اوکامی، متفکر انگلیسی قرن چهاردهم میلادی است. اما برخلاف انتقادات اوکام که در فلسفه غرب ایجاد یک جریان مستقل در فسلفه نمود، آرای انتقادی ابن خلدون نسبت به فلسفه، در تمدن اسلامی ابتر باقی ماند.

مفاهیم مواد ثلاث - یعنی وجوب و امکان و امتناع - در علم منطق و در میان مباحث قضایا مطرح می گردند. در فلسفه، از این مفاهیم سه گانه برای تقسیمبندی موجودات به دو قسم واجب الوجود و ممکن الوجود و بتبع آن تقسیمبندی معدومات به دو قسم ممکن الوجود و ممتنع الوجود استفاده می شود. در این مقاله نشان خواهیم داد که بنا بر نظریه اصالت وجود، تقسیمبندی مزبور جایگاه خود را از دست داده و هر موجودی واجب الوجود، هر مفهومی ممکن الوجود و هر معدومی ممتنع الوجود است. حتی تفکیک میان اعتبارات «بالذات» و «بالغیر» مواد ثلاث در نسبت دادن وجود به سه دسته موجود، مفهوم و معدوم نیز تغییری در تحلیل فوق حاصل نخواهد کرد. بدین ترتیب به کارگیری مفاهیم مواد ثلاث فاقد کارایی مورد انتظار در تقسیمبندی موجودات (و همچنین معدومات) است. راهکار جایگزین در حکمت متعالیه، طرح مفاهیم امکان فقری و غنای وجودی است که مورد اشاره قرار خواهد گرفت.

صدرالمتالهین از برهان خاص خود در اثبات توحید واجب تعالی بعنوان برهان عرشی یاد کرده و برتری آنرا بر دیگر براهین که از سوی حکمای پیشین از جمله ابن سینا، اقامه شده است یادآور شده است. وی ضمن دقت قابل ملاحظه در آن براهین، هیچیک از آنها را بعنوان برهان تام و بدون نقص قلمداد نمی کند و بر این عقیده است که اگر بخواهیم آن براهین را بعنوان برهان کامل تلقی کنیم، باید در رفع نقص آنها بکوشیم. از اینرو جهت تتمیم آن دلایل وجه تصحیحی را پیشنهاد می کند و حتی برهان اقامه شده از سوی ابن سینا را نیز بی نیاز از این تصحیح نمی داند. با دقتی که در این مقاله به عمل آمده است نشان داده شده است، که برخلاف براهین حکمای دیگر، برهان ابن سینا با تقریرهای مختلفی که دارد، به ترمیم و تصحیح وی نیاز نداشته، در حد خود قابلیت لازم را جهت اثبات وحدت واجب تعالی دارد.

بی شک دوانی یکی از برجسته ترین شخصیتهایی است که در دوره پس از حمله مغول به ایران (که سبب انحطاط در فکر و فرهنگ ایران شد) و نیز فاصله مکتب اشراق تا شکل گیری مکتب متعالیه (از سوی صدرالمتالهین) پا به عرصه هستی نهاد. اهمیت دوانی نه تنها بدلیل تالیفات فراوانش است بلکه آنچه سبب امتیاز و برجستگی این شخصیت شده است این است که از نوعی استقلال در تفکر و نوآوری بهره مند است. دوانی علاوه بر آنکه به شارح شیخ اشراق معروف است، بر آثار ابن سینا تسلط کامل داشته و در بسیاری موارد برای تبیین بیانش از سخنان ابن سینا مدد می گیرد و نکته دیگر که در این تحقیق بدان می پردازیم اثر پذیریش از آثار عرفانی است. شاید بتوان گفت مهمترین اندیشه دوانی که مورد توجه متاخرین نیز قرار گرفته است، بیان وی از وحدت وجود است (که خود از آن به ذوق تاله یاد می کند) که علاوه بر آنکه سعی کرده سایر اندیشه هایش با آن همسو باشد، از آن برای اثبات موارد دیگر استفاده کرده است. دوانی در بحث وجود و ماهیت، علت و معلول و... بر اساس ذوق تاله سخن می گوید و نیز در اثبات جنبه های دیگر توحید (توحید در وجوب وجود، تولید افعالی و توحید صفاتی) از آن بهره می برد. از اینرو بدنبال بیان وحدت وجود از منظر دوانی، به ارایه بیانش در اقسام دیگر وحدت نیز می پردازیم.